Búgin táýelsiz qazaq arheologıasynyń serkesi Zeınolla Samashtyń týǵan kúni. Qazaqtyń ulttyq tarıhynyń tegin tektep, myń jyldyqtarǵa tartatyn mádenıetiniń máıegin arheologıalyq bultartpas dáıektermen dáleldeýge aqyl-parasatyn arnap kele jatqan profesor aǵamyzdy 70 jasqa tolǵan mereıtoıymen shyn júrekten quttyqtaımyz jáne aqyn Almas Ahmetbekulynyń osy taqyrypqa arnalǵan sapar esteligin usynamyz.

2017-niń sońǵy mezgili – taýyq jyly qanatyn bir qaqsa qoldan sytylyp, kelmeske ketetin ýaqyt.

Bul jyl men úshin sáni de, máni de mol saparlarǵa toly boldy. Almatyda - Alataý qoınaýynda álemdik ýnıversıada ótti. Kórermeni bolyp, kók týdy serpip turdyq. Astanaǵa baryp, EKSPO-2017 kórmesiniń ashylǵanyn kórdik, ózekten órgen óleńimizdi arnadyq. Elimizdiń ańyzdy, abyzdy, aıaýly ólkeleri Mańǵystaýda bolyp, Kaspııde júzdik. Syrdarıa men Tobyl ózenine betimizdi jýdyq. Ásirese Atamekenim Shyǵys Qazaqstanǵa birneshe qaırylyp, Semeı – Óskemen, Jıdebaı-Tarbaǵataı, Alakól – Jaısańkól dep túkpir-túkpirin túgendegendeı boldym. Qalam ustaıtyn adamǵa ár sapary áserli áńgime ǵoı.  «Bárin aıt ta, birin aıt», – dep, Berelge barǵanyma toqtalǵym keldi.

Shildeniń basynda eńseli baýyrlarymyzdyń bir toby Qatonqaraǵaıǵa shaqyrdy. Jazdyń jazıra shaǵy, Altaıdyń qulpyryp turǵan tusy. Almatydan Óskemen qazirgi ushaqtar úshin bir saǵattyq ǵana jol. Jetisýdyń tústiginen kóterilesiz de, Balqashtyń shyǵysy men Alakóldiń arasynan ótip, Tarbaǵataı jotalarynyń alasaryp, tolastar tusynan Ertis boıyna qaraı eńkeıe bastaısyz. Osynshama gúlzar ólke elesteı ǵana este qalady. Óskemennen ary taý jolymen tartyp otyryp, jaısań oıpatyna Samardyń tusynan túsesiz de, kóligińizben paronǵa shyǵyp, Úlken Narynnyń tusynan Jaısańkóldiń arǵy jaǵasyna jetesiz. Aldaǵy kómbe – Qatonqaraǵaı. Bizdiń topbasymyz osy Qatonnyń jigiti – Qaırat Ahmetov. Qatonnyń irgesindegi Topqaıyńnyń týmasy.

Tabıǵattyń tamasha kelbeti onsyz da kóterińki kóńildi jelpindirip jiberedi ǵoı. Jer beti tizeden kók shalǵyn. Anadaıda ormany syńsyǵan betkeıler. Jurt jappaı bıe baılaıdy eken. Kezekti úıge sálemdesip kirip baramyz da, amandyq bilgeli kirgenimizdi, asyǵys júrgenimizdi aıtamyz. «Asyqsańdar qymyz ishińder, álde saýmal ma?», – deıdi. Qyshqyltym ıisin burqyratyp, sarqymyzyn sapyra bastaıdy. Qymyzben móp-móldir ara baly birge keledi. Bundaǵy jurt baldy shaı qasyqpen kósip alady da, qymyzǵa aralastyryp ishedi eken. Buryn bundaıdy kórmeppin de.

Aýylyna saǵynyp kelgen jigitterdiń erteńgi tirligi – arýaqtar, ata-babalar jatqan zıratqa zıarat etýden bastalady. Topqaıyńdaǵy orman arasynda ornalasqan aýqymdy zırattyń eleýli alańqaıynda Qalıhan jatyr. Qazaqtyń qaısar minezdi qalamgeri – Qalıhan Ysqaq. Qalekeńniń rýhyna Quran baǵyshtap, ol kisi jaıly estelik aıttyq. Al Qatonqaraǵaıǵa kireberiste jol boıyna  Qarataı babanyń alyp eskertkishi qoladan quıylǵan. Tarıhqa taǵzym – rýhanı jańǵyrý degen osy bolar dep oılaısyń. Eskertkishtiń qarsy jaǵyndaǵy qabirstanda Dıdahmet Áshimhan jatyr. Jazýshynyń zıraty ekenin áıgileıtin oıly dızaınmen ádiptelgen zırattyń tórinen jaıdarman jazýshynyń aqjarqyn beınesi bizge qaraıdy. Qalanyń ortalyǵynda Oralhan Bókeıdiń jastyq shaǵyn beıneleıtin qola músin taýǵa qarap tur. Jigitter aýylǵa barǵan saıyn osy eskertkishterdi aınalyp shyǵady eken. Sebebi: ózderi qoıǵan – ózderi týǵan ólkeniń tarıhyna, óńirden shyqqan áıgili tulǵalarǵa degen ózgeshe qurmet pen ózderi jasatqan týyndylar – eskertkishter ǵoı bul.

Biz buqtyrmany órlep jolǵa shyǵamyz – Oralhan Bókeıdi, Balamer Saharıdi týǵan aýyldardan ótemiz. Aldymyzda qazaq jeriniń eń shyǵys shegi – qazaq dalasy degen alyp kemeniń kemerinde jatqan Berel men Arshaty. Aramyzdaǵy eń jasymyz Ǵanı Shaımardan osy Arshatynyń týmasy. Óziniń balalyq shaǵy ótken aýylǵa jıi kelip, qoldaý kórsetip, ártúrli sharalar uıymdastyryp turady. Osy joly da arysy Taýly Altaı, Barynaýyldan, berisi elimizdiń ár túkpirinen biraz jurt sol Ǵanıdiń shaqyrýymen jınalǵanbyz. Dástúrli sharaǵa qatysyp, áserli sózimizdi arnap, óleńimizdi oqyǵan soń kóp aıaldamaı Berel qorǵanyna buryldyq. Tobymyzben keldik. Bizdi «Altaı - túrki halyqtarynyń altyn besigi» degen tıanaqqa toqtatqan osy Qatonqaraǵaıdaǵy Berel qorǵany ǵoı.

Taý ańǵarynda teń qabyrǵaly úshburysh pishinindegi aýmaǵy eki-úsh sharshy shaqyrym bolatyn jazyq – tep-tegis tekshe. Ejelgi zamannyń sıqyrly panteony. Qandysý men Arshaty sıaqty asaý ózender qosylyp kelip, qasynan aǵady. Taý ózeni qansha myń jyl tasysa da bul tekshege shyqpaǵan, jer pishini buzylmaǵan. Kók shalǵyny jaıqalyp, alýan boıaý gúlderi jamyrap tur. Búginde bul mań qorshalǵan, qorǵalǵan.

Jolbastaýshymyz Qurmet Shaımardanuly degen zıaly jigit edi. Ol mektep oqyp júrgende osy teksheniń tastaryn tazalap, shapbalyq jasaıtyndaryn aıtyp, taý saǵalarynyń atyn atap, túsin tústep keledi. Qazir munda murajaı, keńse ǵımarattary salynǵan. Ortalyq bolashaq tarıhshylar men arheologtardyń tájirıbeden ótetin baǵdarlamalyq jumystaryn jolǵa qoıǵan. Patsha múrdesi dep ataǵan eki adam denesi jáne toǵyz jıren aıǵyr er turmanymen tabylǵan qorǵan ǵalymdardyń áspetteýimen qalpyna keltirilip, qabir ústinen shyny kúmbezdi ǵımarat turǵyzylǵan.

Ǵalymdardyń áspetteýimen degennen shyǵady – qazir bul jerde ǵalymdardyń kókesi, táýelsiz qazaq arheologıasynyń serkesi, proffessor Zeınolla Samash otyr. Biz  ol kisige arnaıy kirip, sálem berdik. Ǵalym jumys ústinde eken. Osy Bereldi belgisinen tanyǵan, onyń bedeldi dúnıe ekenin ashylmaı turyp topshylaǵan sonaý táýelsizdiktiń alǵashqy jyldaryndaǵy qıyndyqtarǵa qaramaı halyqaralyq joba taǵaıyndaǵan osy kisi. Fransýzdarmen birlesip atqarylǵan osynaý aýqymdy jobanyń ár qadamyn ornyqtyryp, alǵashqy kómbeni qasyqpen qazǵan, qandaýyrmen arshyǵan, qaýyrsynmen tazalaǵan, sóıtip arǵy myńjyldyqtardyń tuńǵıyǵynda jatqan tarıh kiltiniń tóbesinen túsip, tegimizdiń jańa belesterin ashqan aǵamyz ǵoı – profesor Zeınolla Samash.

Qatondyq jigitter Zeınolla aǵamyzǵa «onsyzda tabıǵatymen tanymal Qatonqaraǵaıdyń bedelin Berel ǵajaıyptary arqyly taǵy da bir bıikke kótergenińiz úshin», – dep alǵystaryn aıtyp jatty.

Murajaıǵa kelýshiler jaz aıynda molyǵady eken. Daıyndyqtan ótken jas mamandar jatyq áńgimemen tanystyryp júrdi. Al biz profesordyń ózine qolqa saldyq: «Óz qolyńyzben ashqan, 20 jyl boıy aqyl men parasatyńyzdy arnap kele jatqan nysandardy, jańadan ashylyp jatqandaryn, josparǵa alynǵandaryn ózi bastap júrip tanystyrýyn» ótindik. Zekeń sál oılandy da kómekshilerin ertip, bizdiń topqa qosyldy. Ary qaraı profesordyń bastaýymen eki myń, eki jarym myń jyldyq tarıhqa áserli saıahat bastaldy deısiń.

Biz áńgimeni ary qaraı jalǵar edik, biraq onymyz profesordyń leksıasynan alǵan konspektige uqsap ketetindeı. Odan góri sizderge «Berel qorǵany», «Zeınolla Samash» deıtin kilt sózderdi usynǵandy jón kórdik. Qundy maǵlumattarǵa toly paraqshalardy ózińiz aqtararsyz.

Altaı  – qazaqtyń aıbary, altyn aıdary.
Altaı – túrki halyqtarynyń altyn besigi.

Almas Ahmetbekuly aqyn, Qazaqstannyń mádenıet qaıratkeri, Tarbaǵataı aýdanynyń qurmetti azamaty.