Búgin, 15 qarasha — Qazaqstan ulttyq valútasynyń kúni. 1992 jyldyń 27 tamyzy kúni Ulttyq bank teńge kýpúrasynyń úlgilerin bekitti. Ertesine qazaq valútasyn ómirge keltirgen sýretshiler Tımýr Súleımenov, Meńdibaı Alın, Aǵymsaly Dúzelhanov, Qaırolla Ábjálelovter Anglıaǵa attandy. 1992 jyly teńge dızaınyndaǵy portretter bekitildi. Teńge Ulybrıtanıadadaǵy «Harrıson jáne onyń uldary» dep atalatyn aǵylshyn kompanıalarynyń birinde basylyp shyqty. 1993 jyldyń 12 qarashasy kúni Elbasy Nursultan Nazarbaev «Qazaqstan Respýblıkasynda ulttyq valúta engizý týraly» Jarlyqqa qol qoıdy.

Aınalymǵa engen 15 qarasha kúni 1 teńge 500 somǵa bekitildi. Dollar bolsa 4,75 teńge bolyp bekitildi. Qazaqstannyń tól teńgesi 24 jylda qunyn 70 ese joǵaltty. Ulttyq valútamyz qýat ala almaı, quldyrady. Buǵan ne sebep? Qazaq ekonomıkasy qaı deńgeıde? Bankter men halyqtyń qaltasynyń arasyndaǵy balans qandaı? Osy saýaldar tóńireginde Qamshy.kz tilshisi QR Ulttyq bankine resmı saýal joldaǵan edi.  

Qazaqstan Táýelsizdik alǵannan beri qaraıǵy teńgeniń nyǵaıýy men quldyraý týraly jáne 2015 jylǵy devalvasıadan keıinge teńgeniń jaı-kúıi týraly ne deısizder?

1998-1999 jyldary munaıdyń jáne tústi metaldardyń álemdik baǵalarynyń qolaısyz qalyptasqan konúnktýrasynyń, sondaı-aq Qazaqstannyń saýda áriptes-elderi ulttyq valútalarynyń aıtarlyqtaı devalvasıasynyń nátıjesinde teńge naqty kórsetkish boıynsha aıtarlyqtaı nyǵaıdy. Bul qazaqstandyq taýarlardyń básekege qabilettiligin tómendetti jáne ekonomıkanyń ósý qarqynyna teris áser etti. El ekonomıkasyna keltiriletin teris saldardyń aldyn alý úshin 1999 jylǵy 5 sáýirden bastap Qazaqstan ulttyq valútanyń erkin ózgermeli aıyrbastaý baǵamy rejımine kóshti. Sonyń nátıjesinde ishki valúta naryǵynda shetel valútasynyń usynysy ulǵaıdy, bul valúta naryǵynyń jáne qarjy  naryǵynyń turaqtanýyna yqpal etti.

Makroekonomıkalyq orta Qazaqstanda 2000 – 2006 jyldar  aralyǵyndaǵy kezeńde qolaıly ishki jáne syrtqy faktorlardyń áserimen  damydy. Valútalyq saıasatty júrgizgen kezde teńgeniń ózgermeli aıyrbastaý  baǵamynyń rejımi saqtaldy, ony qalyptastyrý ishki valúta naryǵyndaǵy  suranys pen usynysqa baılanysty boljandy. Negizgi eksporttyq taýarlarǵa  baǵanyń ósýi, sondaı-aq bankterdiń syrtqy qaryz alýynyń ulǵaıýy saldarynan shetel valútasynyń aıtarlyqtaı aǵyny teńgeniń 2002 jyldan bastap nyǵaıýyna yqpal etti.

Qazaqstan eksportynyń shıkizat taýarlarynyń álemdik baǵalarynyń  quldyraý nátıjesinde eldiń tólem balansy nasharlady, teńgeniń aıyrbastaý  baǵamyna qysym kúsheıdi

2007 jyldyń ekinshi jartysynan bastap Qazaqstandaǵy  makroekonomıkalyq jaǵdaıdyń damýy álemdik qarjylyq daǵdarys aıasynda  oryn aldy, ol keıinnen ekonomıkalyq daǵdarysqa aýysty. Álemdik ekonomıkanyń ósý qarqyndarynyń baıaýlaýy, sondaı-aq aldyńǵy jyldary  jınaqtalǵan Qazaqstan ekonomıkasyndaǵy júıelik problemalardyń  shıelenisýi barlyq sektorlarda damý serpininiń baıaýlaýyna ákeldi. Qazaqstan eksportynyń shıkizat taýarlarynyń álemdik baǵalarynyń  quldyraý nátıjesinde eldiń tólem balansy nasharlady, teńgeniń aıyrbastaý  baǵamyna qysym kúsheıdi. 2008 jyldyń 2-jartjyldyǵynda jáne 2009 jyldyń basynda Qazaqstannyń negizgi saýda  áriptesteri óz valútalarynyń devalvasıasyn júrgizdi. Altynvalúta  rezervterin jáne otandyq óndirýshiler taýarlarynyń básekege qabilettiligin  saqtaý maqsatynda Qazaqstanda teńgeniń devalvasıasy júrgizildi. 2009 jylǵy aqpanda aıyrbastaý baǵamynyń dálizi bir AQSH dollary úshin ±3% 150 teńge deńgeıinde belgilendi. Bul devalvasıalyq kútýlerdi tómendetýge, tólem balansynyń jaı-kúıin jaqsartýǵa jáne altynvalúta rezervterin saqtaýǵa múmkindik berdi.

2014 jyly álemdik ekonomıkalyq ahýalǵa damýshy elderden damyǵan elderge kapıtaldyń áketilýine sebepshi bolǵan AQSH-ta, qarjy sektoryn qoldaý boıynsha daǵdarysqa qarsy baǵdarlamalardyń qysqarýy eleýli yqpal etti. Damýshy elder valútalarynyń kópshiligi qunsyzdandy nemese baǵamnyń tómendeý úrdisin kórsetti. Teńgeniń qaıta baǵalanǵan naqty aıyrbastaý baǵamy básekege qabilettilikti tómendetýge jáne qazaqstandyq eksporterler úshin syrtqy saýda talaptarynyń nasharlaýyna ákeldi. Nátıjesinde Qazaqstan ekonomıkasynda devalvasıalyq kútýler kúsheıdi, alypsatarlyq operasıalardyń kólemi ósti. Osyǵan baılanysty, Ulttyq  Bank 2014 jylǵy 11 aqpannan bastap aıyrbastaý baǵamyn burynǵy deńgeıde  ustap turýdan bastartý, valútalyq óktemdikter kólemderin tómendetý jáne  teńgeniń aıyrbastaý baǵamyn qalyptastyrý prosesine aralasýdy qysqartý  sheshimin qabyldady. Jańa baǵam bir AQSH dollary úshin 185 teńge (±) 3 teńge deńgeıinde qalyptasty.

Erkin qubylmaly aıyrbas baǵamy jyldam jáne syrtqy soqqylarǵa der kezinde áreket etýge múmkindik beredi

Munaı jáne basqa da shıkizat taýarlaryna baǵanyń edáýir tómendeýi, Qazaqstannyń negizgi saýda áriptes elderiniń ulttyq valútalarynyń quldyraýy, sondaı-aq naryqtyń AQSH dollaryn nyǵaıtý boıynsha kútýleri sıaqty uzaqmerzimdi sıpattaǵy syrtqy kúızelisterdiń ósýi  jaǵdaılarynda, 2015 jylǵy 20 tamyzdan bastap teńgeniń erkin ózgermeli aıyrbastaý baǵamynyń rejimin engizý jáne ınflásıalyq targetteý saıasatyna ótý týraly sheshim qabyldandy. Osy jaǵdaılarda ulttyq valúta baǵamy naryqtyq ishki jáne syrtqy, eń aldymen álemdik munaı baǵasy jáne  saýda áriptes-elderdiń valúta baǵamdary, faktorlardyń yqpalymen qalyptasady. Qoldanystaǵy erkin qubylmaly aıyrbas baǵamy rejımi fýndamentaldy faktorlarǵa jyldam jáne syrtqy soqqylarǵa der kezinde áreket etýge múmkindik beredi.

Ulttyq valútany engizgennen bastap teńgeniń shetel valútalarǵa aıyrbas baǵamy kóbinese tıanaqtalǵan valúta baǵamy rejımi sheginde anyqtaldy. Ulttyq Bank turaqsyzdanýǵa ákeletin aýytqýlardy shekteý úshin valútalyq ıntervensıalardy ótkizetin. Alaıda teńgeniń aıyrbas baǵamyn turaqty etýge arnalǵan baǵamdyq saıasat ekonomıkadaǵy teńgerimsizdikke ákelip soqty.  Osyǵan baılanysty Ulttyq Bank 2015 jylǵy 20 tamyzda teńgeniń ózgermeli aıyrmas baǵamy rejimine aýysýyn jarıalady.  Osy rejimge sáıkes teńgeniń aıyrbas baǵamy kúndelikti ózgerip, valúta naryǵyndaǵy suranys pen usynysqa negizdenip, ishki jáne syrtqy irgeli faktorlardyń áserine baılanysty qalyptasady. Teńge baǵamynyń kúndelikti aýytqýlary naryqtaǵy jaǵdaıǵa sáıkes bolýǵa múmkindik beredi, teńgeniń aıyrbas baǵamynyń jasandy, beıneli jáne aıtarlyqtaı ózgeristerdi jasaý qajettiliksizdigi otandyq eksporttaýshylardyń básekelestikke qabiletin qoldaıdy.

 Qazaqstan qolma-qol tólemge qaraǵanda kartochkalyq tólemdi kóbirek qoldanady 20,4%/79,6%

 Qazaqstandaǵy halyqty4 aqsha aınalymynyń qolma qol jáne kartalyq úlesi qandaı?  

 2017 jylǵy qańtar men qyrkúıek aralyǵynda Qazaqstan emıtentteriniń tólem kartochkalaryn paıdalana otyryp júrgizilgen operasıalardyń kólemi 9,6 trln. teńge somaǵa jetip, 323,7 mln. tranzaksıany qurady (2016 jylǵy uqsas kezeńmen salystyrǵanda tranzaksıa sany 36,2%-ǵa, al somasy – 29,1%-ǵa ulǵaıdy). Olardyń ishinde qolma-qol aqshasyz operasıalardyń úlesi 47,0% jáne jalpy somasynan 20,4% qurasa (152,1 mln.tranzaksıa jáne sáıkesinshe 1 965,5 trln. teńge), tólem kartochkalaryn paıdalanyp aqsha sheship alý operasıalarynyń úlesi sáıkesinshe 53,0% (171,6 mln. tranzaksıa) jáne 79,6% (7 663,3 trln. teńge).

 Qazaqstan emıtentteriniń tólem kartochkalaryn paıdalana otyryp operasıalardaǵy qolma-qol aqshasyz tólemderdiń serpini % kórsetkishte

Tólem kartochkalaryn paıdalana otyryp jasalǵan qolma-qol aqshasyz operasıalardyń sany men somasy 2014 jyldan bastap qarqyndy ósip kele jatqandyǵyn kóremiz: 2016 jyldyń uqsas kezeńimen salystyrǵanda tólemderdiń sany 80,7%-ǵa, al somasy 75,0%-ǵa ulǵaıǵan.

Zamanaýı tólem kartochkalary arqyly qolma-qol aqshasyz tólemderdiń tendensıalaryna sáıkes Qazaqstan Respýblıkasynda Internet pen mobıldik bankıng júıesi arqyly júrgizilgen tólemderdiń ósýi qolma-qol aqshasyz tólemderdiń ósýiniń negizgi sebebi bolyp keledi. Sonymen qosa jalpy tólem kartochkalaryn paıdalaný arqyly júrgizilgen qolma-qol aqshasyz tólemderdiń kórsetkishinen 38,7% jáne somasy boıynsha 36,4% quraıdy.

2017 jylǵy qańtar-qyrkúıek aralyǵynda  ınternet/mobıldi bankıng arqyly tólem kartochkalaryn paıdalana otyryp, 715,7 mlrd. teńge somaǵa 58,9 mln. operasıa jasaldy. 2016 jylǵy jyldyq kórsetkishtermen salystyrǵanda atalǵan operasıalardyń sany men somasy 51,9%-ǵa jáne tıisinshe 78,9%-ǵa ulǵaıdy.

 Ulttyq qor $89,3 mılllıard

Qazaqstannyń altyn rezervi qanshalyq? 

 2017 jylǵy qyrkúıekte Ulttyq Banktiń jalpy halyqaralyq rezervteri 32,2 mlrd. AQSH dollaryn qurady. Ulttyq qordyń shetel valútasyndaǵy aktıvterin (57,1 mlrd. AQSH dollary) qosa alǵanda, 2017 jylǵy qyrkúıektiń sońynda eldiń halyqaralyq rezervteri tutastaı alǵanda 89,3 mlrd. AQSH dollaryn kólemin qurady.

 2017 jylǵy 1 shildede Qazaqstan Respýblıkasynyń syrtqy boryshy $167,9 mıllıard

 Qazirgi  kúni  Qazaqstannyń  syrtqy  qaryzy  qanshalyq sommany  quraıdy? Qaryzdardyń paıyzdyq úlesi qalaı? Qazaqstan qaryz bolǵan memleketter men alpaýyt kompanıalar nemese sheteldik bankter?

 2017 jylǵy 1 shildede Qazaqstan Respýblıkasynyń syrtqy boryshy 167,9 mlrd. AQSH doll. boldy,  onyń  7,9% nemese 13,2 mlrd. AQSH doll. – memlekettik sektordyń syrtqy boryshy, 3,7% nemese  6,2 mlrd. AQSH doll. –  «Bankter» sektorynyń syrtqy boryshy, 25,2% nemese 42,4 mlrd. AQSH doll. – tikeleı ınvestısıalarǵa baılanysty emes «Basqa sektorlardyń» bereshegi. Qalǵan 63,2% nemese 106,1 mlrd. AQSH doll. osy sektordyń fırmaaralyq bereshegine tıesili. Qazaqstan Respýblıkasynyń syrtqy boryshynyń İJÓ-ge qatynasy 2017 jylǵy 1 shildedegi jaǵdaı boıynsha 112,4% boldy.

Qazaqstan Respýblıkasynyń barlyq syrtqy boryshynyń 67% keletin Qazaqstannyń kredıtor-elderiniń birinshi bestigine Nıderland, Ulybrıtanıa, AQSH, Qytaı, Fransıa sıaqty elder kiredi.

Shetel bankteri aldyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń syrtqy boryshy 14,3 mlrd. AQSH dollary boldy. Syrtqy boryshtyń barynsha jan-jaqty qurylymy beırezıdent-kredıtorlar jáne rezıdent-qaryz alýshylar sektorlary boıynsha bólgende 1-kestede berildi.

 1-keste. Beırezıdent kredıtorlar jáne beırezıdent qaryz alýshylar sektorlary boıynsha Qazaqstannyń syrtqy boryshy (mln. AQSH dollary)

***

«Qamshy» tilshisi buǵan qosa Ulttyq bankten halyqtyń ekinshi deńgeıli bankterge salymynyń jáne qaryzynyń paıyzdyq kórsetkishin,  Qazaqstan halqynyń depozıttyq úlesi men kredıttik beresheginiń balansy qaı deńgeıde ekenin suraǵan. Buǵan QRUB-nyń ınternet-resýrsynda qarjylyq qyzmetterdi barlyq tutynýshylarǵa qoljetimdi ("Statısıka" bólimin, "Qarjy sektorynyń kórsetkishteri" shaǵyn bólimin, Bank sektoryn qarańyz) siltemeni berdi.

2017 jyldyń qazan aıyndaǵy Qazaqstandaǵy bankaralyq depozıt ulttyq valútada 5 842 985,3 mln.teńge, shetel valútasynda 4 669,5 mln.USD. Al, berilgen kredıt kólemi ulttyq valútada 126,3 mln.teńge, shetel valútasynda 10,5 mln.USD.  Alaıda kredıttik paıyz ulttyq valútada 8,5 bolyp kórinse, depozıt paıyzy joǵary 9,26. Halyqtyq salym 2017 jyldyń qyrkúıek aıyndaǵy kórsetkish boıynsha 8 213 030,  tamyz aıyndaǵy halyqtyń tutynýshylyq kredıti 2 804 209. Salystyrmaly túrde qaraǵanda halyqtyń depozıty kredıtinen kóp ekeni qýantady. Degenmen ekinshi deńgeıli bankterdiń naqty qaısysyna halyq kredıttik kiriptar bolyp otyr? Ony anyqtaı almadyq. 

Qazaqstannyń 2017 jylǵy 1 jartyjyldyqta óndirilgen Jalpy ishki ónimniń kólemi Statısıka agenttigi esebine súıensek (eseptik derekter boıynsha) 21546269,7 mln.teńgeni qurap, ótken jyldyń tıisti kezeńimen salystyrǵanda naqty kóleminiń ózgerý qarqyny 4,3% ósken. Qarasha aıy bastalǵaly teńge de birshama nyǵaıdy.

$170 mıllıardqa jaqyn syrtqy qaryz jáne qurdymǵa ketken memlekettik emes alpaýyt kompanıalar men keıbir bankterdi qutqaryp qalýǵa ketken mıllıardtaǵan halyqtyń aqshasyn oılasaq ekonomıkamyzdyń baǵasy kórinedi. Bir anyǵy, 2 rettik daǵdarystan keıin halyqtyń qarjylyq saýaty ashylǵan.