Búgingi kúnde til mádenıetine, áleýmettik tiltanym men psıhotiltanymǵa jáne qoldanbaly til biliminiń basqa túrlerine nazar aýdarylyp kele jatqany belgili. Til biliminiń sony zertteýlerine qaraıtyn bolsaq, antroposentrıstik baǵyttaǵy zertteýlerdiń aldyńǵy qatarǵa shyǵa bastaǵanyn baıqaımyz. Osy oraıda sońǵy kezde zerttele bastaǵan til salalaryna birshama toqtalsaq. 
Aıta keteıik, til mádenıeti ádebı tildiń normasy men onyń damýyn, sóıleý tilimen qarym-qatynasyn zertteıtin til biliminiń mańyzdy salasy. Til mádenıetiniń til biliminiń basqa salalarynan aıyrmashylyǵy – onyń kúndelikti ómirde tildi qoldaný, jazý, sóıleý mádenıetimen tyǵyz baılanysta bolatyndyǵynda. ­Jalpy til mádenıeti degen uǵymnyń ózi tildik normanyń úsh túrin qamtıdy. Atap aıtsaq, tildik norma (leksıkalyq, sózjasamdyq, gramatıkalyq, dybystalý normasy); etıka – sóz normalary (sóıleý etıkasynyń erejeleri); kommýnıkatıvti norma (sóıleý qarym-qatynasynyń tıimdilik qaǵıdalary).

Orfoepıalyq norma – sózderdi durys aıtý, leksıkalyq norma – sózderdi iriktep, suryptap, talǵammen qoldaný bolsa, gramatıkalyq norma sóıleý mádenıetinde birshama turaqtalyp, qalyptasqan norma sanalady. Sóıleý mádenıetinde oıdyń dáldigi, sózdiń anyqtyǵy, tazalyǵy, kóńil kúıge áser etetin shynaıylyǵy (ol qarapaıym sózden nemese beıneli obrazdy sózderden quralýyna qaramastan), kórkemdigi mańyzdy ról atqarady.
Sóz mádenıetin qalyptastyrýǵa qajetti lıngvısıkalyq ortalyqtar qataryna lıngvısıkalyq boljaý ortalyǵy jatady. Lıngvısıkalyq aldyn ala boljaý ortalyǵy dástúrli til júıesiniń sapalyq jáne sandyq baǵyttaryn keshendi túrde zertteý mindetterin, sóz, sóıleý qyzmetiniń dástúrin qalyptastyrý máselesin qarastyrady. Sóz mádenıetine qatysty lıngvısıkalyq ekologıa til jáne sóz mádenıetiniń ekologıasy dep atalady. Sóz mádenıetiniń ekologıasyna tildik jaǵdaıat, tildik sana, tildik orta, tildik ortanyń tazalyǵy, sóz qyzmetindegi stılısıkalyq qatynastardyń buzylýy, sóıleý etıkasynyń máseleleri, sóz mádenıeti jáne monıtorıń, t.b. máse­leler kiredi. Qazirgi ýaqyt talabyna saı álemdik til biliminde til mádenıeti «sóıleýdiń tıimdilik teorıasy» dep atalyp, áser etý men árekettestik baǵytynda zerttelýde.
Qazaq tiliniń sóz mádenıetin kóterý – ulttyq múdde talaptarynyń biri. Qazaq til mádenıetiniń úlken bir salasy – sóıleý mádenıeti, ony joǵary deńgeıge kóterýdiń basty zańdylyǵy – durys aıtý normasy. Jazý jáne sóıleý mádenıetiniń qazaq ádebı tilin qalyptastyrýdaǵy orny jáne onyń orfografıalyq erejelerdi júıeleý máselelerimen baılanysy qazaq til biliminde jan-jaqty zerttelip keledi. Sóıleý mádenıetin ulttyq múdde retinde taný, sóz mádenıetine áleý­mettik kózqarasty qalyptastyrý, sóz má­denıetin áleýmettik ǵylymdar men ulttyq mádenıettiń eń bas­ty tiregi retinde baǵalaý, sóz mádenıetin ult mádenıetimen qatar nasıhattaý, lıngvıs­tıkalyq boljaý ortalyqtaryn ashý, sóz mádenıetine qarama-qarsy qubylys – lıngvısıkalyq ekologıany jeke sala retinde qarastyrý, «ásem jetkizý» ustanymdary negizinde sóz mádenıetin jetildirý, t.b. máselelerdi durys jolǵa qoıý negizinde til mádenıeti damıdy.
Til tabıǵatynyń qyr-syryna tereń jan-jaqty úńilý – ǵalym A.Baıtur­syn­ulynan bastaý alyp, Q.Jubanov zert­teý­lerimen óz jalǵasyn tapqan. Tilshi-ǵalym M.Balaqaev óziniń «Qazaq tiliniń mádenıeti» atty eńbeginde: ­«Má­denıet – oqý-aǵartý, ǵylym, óner, t.b. rýhanı ómir tabystarynyń jıyn­tyǵy» deıdi. Mádenıet týraly túsinikke de ár ǵalym ártúrli anyqtama beredi. Mádenıettiń ózin ekige bólip júrmiz: materıaldyq jáne rýhanı mádenıet. Sonyń ishinde, til mádenıeti rýhanı mádenıetke jatady.
Til mádenıeti tildik tulǵanyń tilin ustartý mindetin júzege asyrýdyń amal-tásilderin kórsetedi. Til mádenıetine tán normalar tildik tutynýshyny taza, naqty, laıyqty ádebı tilmen sóıleýge, dıalekt sózder men dóreki sózderdi qoldanbaýǵa, sóılegen sózderi jatyq, áserli, túsinikti bolýyn qadaǵalaıdy. Sonymen qatar olardyń mánerlep oqýyn, sondaı-aq óz oılaryn logıkalyq turǵydan baılanystyra, júıeli jazý daǵdylaryn qalyptastyrýǵa tıis.
Akademık R.Syzdyqova bul másele­degi oıyn «Til mádenıeti degenimiz – sózderdi durys, ornymen qoldaný (leksı­kalyq), durys qurastyrý (sıntaksıstik), durys qıý­lastyrý (morfologıalyq), durys dybystaý (orfoepıalyq), saýatty jazý (orfografıalyq), tildi áserli etip jumsaý (lıngvostılıstıkalyq) normalaryn ustaný, ornyqtyrý, jetildirý» dep sabaqtasa, ǵalym N.Ýálı óziniń «Sóz mádenıeti» atty eńbeginde: «Til mádenıeti degenimiz – sóıleýdegi, jazý­daǵy sypaıylyq, izettilik qana emes, ­sonymen qatar aıqyn oılylyq, sózdi dál aıyrý sheberligi, sóıleý ónerine shynyqqandyq» dep jazady.
Qandaı adam bolmasyn, oı-órisiniń, biliminiń, mádenıeti men rýhanı dúnıesiniń qanshalyqty ekeni onyń jazǵan jazýynan, sóılegen sózinen de baıqalady. «Kisige qarap sóz alma, sózine qarap kisini al» dep uly Abaı tegin aıtpaǵan. Ana tiliniń mol baılyǵyn ıgergen, qudiretine túsingen, kúshine taǵzym etip, bas ıgen adam ózine de, ózgege de talap qoıa alady, sózdi qalaı bolsa ­solaı qoldanýǵa jol bermeıdi. Sóz mádenıeti men óz mádenıetin qatar ustap, ekeýin birge álpeshtep, qamqor bolsa, ana tiline degen súıispenshiligi arta túseri daýsyz.
Oıymyzdy ári qaraı jalǵas­ty­ratyn bolsaq, endigi kezekte psı­ho­til­tanym, etnotiltanym, áleýmettik tiltanym tárizdi uǵymdardyń mán-jaıyn zerdelep kórsek.
PSIHOTİLTANYM – (grek. psyche «jan» + lat. lingua «til») – adamnyń sóıleý qyzmeti, onyń til júıesimen sáıkestigi týraly keshendi ǵylymı pán. Psıhotiltanym sóıleýdiń paıda bolý, qalyptasý men qabyldanýy úderisterin sóıleýshiniń psıhıkasy jáne aqyl-oıymen, sondaı-aq ártúrli ekstratiltanymdyq (eń aldymen, áleýmettik) faktorlarmen jınaqtalǵan adam qyzmetiniń jeke jaǵdaıy retinde qarastyrady. Psıhotiltanym termınin onyń zamanaýı túsiniginde amerıkandyq ǵalymdar Ch.Osgýd pen T.Sebeok engizdi. Psıhotiltanymnyń negizgi baǵyty mátindi tiltanymdyq emes, ıaǵnı, sóıleýshiniń ózimen, adammen baılanysta taldaýmen baılanysty kóptegen derekterdi teorıalyq uǵyný bolyp tabylady. Psıhotiltanymda ózindik erekshelikterge ıe bolatyn negizgi máselelerge mynalar jatady: balalar jáne jasóspirimdermen sóılesýdi ıgerý, tildi úırený (ásirese shet tilin), tildik qabilettikterdi damytý, sóıleýdi mektepke deıingilerdiń uǵynýy jáne logopedıa máseleleri, buqaralyq aqparat quraldarynyń sóıleýge ózara áseri erekshelikteri, qurylymdyq verbaldyq (sózdik) qaýymdastyqtardy oqyp úırený, sýbektiniń tildi ıgerýi boıynsha psıhologıalyq qyzmetine eksperımentaldyq zertteýler, ınje­nerlik (avıasıalyq, ǵaryshtyq) psıho­logıa, sot psıhologıasy men qylmystaný (adamdardy olardyń sóıleý tólsıpaty boıynsha taný), neıro jáne patopsıhologıa, afazıa jáne ortalyq-mı sıpatyndaǵy jáne t.b. basqa da aqaýlardy aldyn alý jáne emdeý.
ETNOTİLTANYM (grek. ethnos «halyq» lingiustique «til týraly ǵylym») – tildi halyqtyń dástúrli rýhanı mádenıetimen, onyń ómirge kózqarasyna jáne obektıvti shynaıylyqty qabyldaýymen qatystylyqta zertteıtin keshendi pán. Ǵylymı sózdikterge súıensek, etnotiltanym tildi adamnyń aqyl-oıynyń, diliniń, turmystyq jáne salt-dástúrlik minezderiniń, ártúrli túrdegi mıfologıalyq qabyldaýlary belgileri turǵysynda zertteıdi.
Etnotiltanym etnostyń bolmysynan týyndap, sanasynda saralanyp, tarıhı jadynda saqtalyp, til arqyly ǵasyrlar boıy qalyptasqan rýhanı-mádenı mura retinde atadan balaǵa, áýletten násilge aýysyp kele jatqan dástúrli mıras­ty jańǵyrtyp, tanymdyq mánin ashyp, bolashaq urpaqqa usyný maqsatyna baılanysty dúnıege kelgen til biliminiń kúrdeli de qunarly salasy. Etnotiltanym – jalpy ǵylymǵa tán dıfferensıa prosesiniń til bilimindegi bir kórinisi ispetti ishteı jiktelýdiń nátıjesinde paıda bolǵan. Til biliminiń ekstrotiltanym, psıhotiltanym, paratiltanym, t.b. salalarymen qatar turady. Etnotiltanymdyq kózqaras alǵash HİH ǵ-dyń 2-jartysynda V.Gýmboldt, A.A.Potebná zertteýlerinde paıda boldy. Bul sala kóp jaǵdaıda etnostyń shyǵý tegine, salt-dástúrine, sondaı-aq ómir-tirshiligine qajetti de erekshe oryn alatyn zattyq mádenıettiń qyr-syryna erekshe mán berip keledi. Etnotiltanymdy tildegi etnografızmderdiń nemese til men etnografıa faktileriniń qosyndysy deýge bolmaıdy. Etnotiltanymnyń qalyptasý prosesin, mazmuny men maqsatyn, zertteý nysanyn sol salada istelgen jumystyń aýqymyn baǵyt-baǵdary men sıpatynan paıymdaýǵa bolady. Máselen, úndieýropalyqtar men úndieýropa tilderine baǵyshtalǵan ­­­­­T.Gamkralıdze ­­­­­­­­men V.I. Ivanovtyń («Indoevropeısy ı ındoevropeıskıe ıazykı», 1977) eńbeginde úndieýropalyqtardyń rýhanı-mádenı ortaqtyǵy olardyń tili negizinde sóz bolsa, N.I.Tolstoı­dyń («Etnolıngvıs­tıcheskıı slovar slavánskıh drevnosteı», 1996) sózdiginde slaván halyqtarynyń jandy tilinde saqtalǵan baıyrǵy mádenıetine qatysty kónergen sózderi qarastyrylady. Al ótken ǵasyrda jazylǵan V.A.Serashevskıı­diń ­eńbeginde túrki halyqtarynyń biri – sahalardyń tildik bolmysy sóz bolady. Etnotiltanym tarıhyndaǵy kúrdeli eńbekterdiń birine majarlarǵa qatysty 5 tomdyq etnostyq leksıkondy jatqyzýǵa bolady. Osy oraıda qazaq Etnolıngvıstıkasy boıynsha Á.Qaıdardyń «Qazaqtar ana tili áleminde» atty 4 tomdyq ensıklopedıalyq sózdigin ataýǵa bolady. Qazaq til biliminde ­Etnolıngvıstıka máseleleri jeke ǵylym salasy retinde ­­M.Kopylenko­,­­ ­E.Janpeıisov, J.Mankeeva, t.b. ǵalymdar men zertteýshilerdiń eńbekterinde qarastyryldy.
ÁLEÝMETTİK TİLTANYM týraly aıtar bolsaq (lat. soci(etos) qoǵam, fr. lingua – til) til bi­li­mi, áleý­mettaný, áleýmettik psıhologıa, etnografıa ǵylymdarynyń túıisken aralyǵynda týyp damyǵan til bilimi salasy. Onyn negizgi obektisi – tildiń fýnksıonaldy jaǵyn zertteý. Qarastyratyn basty máseleleri: tildiń qoǵamdyk tabıǵaty, áleýmettik qyzmeti, til bolmysynyń qatynastyq túrleri (ádebı til, aýyz eki sóıleý tili, jergilikti dıalektiler, koıne, pıdjınder), tildiń áleýmettik sıpattaǵy túrleri (jargon, argo, kásibı til), bılıngvızm, dıglossıa, pıdjındelý, kreoldený, mýltılıngvızm úderisteri. Áleýmettik lıngvısıka úshin asa qajetti máselelerdiń qatarynda tildiń (tilderdiń) ómir súrý formasynan týatyn tildik jaǵdaılar, til men mádenıettiń baılanysy, til saıasaty taǵy basqa jatady. Tildiń áleýmettik tabıǵatyna alǵash kóńil aýdarǵan HİH ǵasyrda P.Lafarg, A.Meıe, A.Sommerfelt, HH ǵasyrda Praga strýktýralızmi, Jeneva mektebiniń ókilderi taǵy basqa anketa arqyly baıqaý, ıntervú alý, statısıkalyk ádis taǵy basqa qoldanǵan.
KSRO-da áleýmettik zertteý­lerdiń negizi HH ǵasyrdyń 20-30 jyldarynda salynǵan (L.P.Iakýbınskıı, V.V.Vıno­­gradov, B.A.Ların, V.M.Jırmýnskıı, E.D.Polıvanov taǵy basqa). 60-70 jyldary til saıasaty men onyn praktıkalyq máselelerin qazirgi qoǵam talabyna saı sheshýdiń ózektiligine, qoǵamdyq qubylys retinde til tabıǵatyn tereńirek zertteý maqsatyna baılanysty tildiń áleýmettik máselelerine qyzyǵýshylyq artty. Áleýmettik tiltanym – tildiń áleýmettik tabıǵatyna, onyń qoǵamdaǵy jumsalymyna, til men mádenıettiń ózara áreketiniń sıpatyna, til saıa­saty ereksheligine, qostildiliktiń túrli tıpteriniń bolýyna, sondaı-aq tildegi ózindik ózgeristerine jáne onyń túrli nusqalaryna, sharttalǵan áleýmettik faktorlarǵa (til tutynýshynyń jasyna, jynysyna, bilimine, kásibine, qyzmet salasyna, dinı kózqarastaryna) jáne basqalarǵa baılanysty keń aýqymdy máselelelerdi zertteıtin tiltanymdyq pán. Orys til bilimindegi áleýmettik tiltanymnyń negizin ­salýshy retinde V.M.Jırmýnskıı, B.A.Ların, E.D.Polıvanov sanalady.
Qoryta aıtqanda, joǵaryda atap kórsetilgen máselelerdi ári qaraı da zertteý arqyly biz onyń ózge de qyr-syryn tanyp bilerimiz haq. Qalaı bolǵanda, tildiń jaıyn ǵylymı negizde zertteý onyń keshendilik sıpatyn arttyryp, mán-maǵynasyn tereńinen zerdeleýge keńinen jol ashary sózsiz.

Qazaq tiliniń sóz mádenıetin kóterý – ulttyq múdde talaptarynyń biri. Qazaq til mádenıetiniń úlken bir salasy – sóıleý mádenıeti, ony joǵary deńgeıge kóterýdiń basty zańdylyǵy – durys aıtý normasy. Jazý jáne sóıleý mádenıetiniń qazaq ádebı tilin qalyptastyrýdaǵy orny jáne onyń orfografıalyq erejelerdi júıeleý máselelerimen baılanysy qazaq til biliminde jan-jaqty zerttelip keledi. Sóıleý mádenıetin ulttyq múdde retinde taný, sóz mádenıetine áleý­mettik kózqarasty qalyptastyrý, sóz má­denıetin áleýmettik ǵylymdar men ulttyq mádenıet­tiń eń basty tiregi retinde baǵalaý, sóz mádenıetin ult máde­nıe­timen qatar nasıhattaý negizinde til mádenıeti damıdy.