Ótken aptanyń basty jańalyǵy – Qazaqstan prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń Amerıka Qurama Shtattaryna resmı sapary boldy. Túsingen janǵa bul sapar elimizdiń qaýipsizdigi men damýy úshin sózsiz qajetti dúnıe. Eki alpaýyt derjava – orys aıýy men qytaı aıdaharynyń arasynda joıylyp ketpeýdiń birden bir joly AQSH-pen durys qarym-qatynastar ornatý, álemdik saıasattyń sýbektisi bola bilý. Ázirge budan ózge ońǵan joly da joq. Búginniń ózinde osy sapardy elimizdiń dıplomatıalyq qurylymdarynyń orasan zor jetistigi dep baǵalaýǵa bolady. Másele endi osy sapardy múmkindikke, tyń saıasatqa aınaldyra bilýde.

AQSH sapary neni ańǵartty

Birinshiden, qalaı desek te, Qazaqstan - Ortalyq Azıanyń kilti men qaqpasy. Iaǵnı Qazaqstan álemdik saıasattyń bir bóligi bolýy úshin qashan da osy aımaqtaǵy belsendi, esi durys oıynshy bola bilýi mindet. Resmı sapar barysynda aımaqtyq máselelerdiń kóp talqylanýy, ortaazıalyq memleketterdi biriktiretin jańa «5+1» formatynyń áńgime bolýy, Aýǵanstandaǵy jaǵdaıdyń kóp aıtylýy da osy sebepti. Jaı ǵana syrtqa munaı men gaz tasymaldaýshy memleket retinde bizdiń tórtkúl álemge qajetimiz bar da shyǵar, biraq onymyz úlken oıynda kózir bola almaıdy.

Ekinshiden, AQSH, jalpy Batys elderi úshin Qazaqstannyń ıa Reseıdiń, ıa Qytaıdyń oıynshyǵy, sattelıti bolǵany tıimsiz. Batys elderi Qazaqstannyń qatysýymen qurylǵan, iske asyrylyp jatqan formattardy bilgisi de, tanyǵysy da kelmeıdi. Sapar barysynda Eýrazıalyq odaq ta, Qytaı usynyp otyrǵan «Bir jol – bir beldeý» saıasaty da, Shanhaı yntymaqtastyq uıymy da múldem aıtylǵan joq. İske assa asty, aspasa da eshkim renjı qoımaıtyn sıaqty. Batys úshin Qazaqstannyń eki alpaýyt eldiń arasynda óz orny men bolmysyn joımaı-joǵaltpaı, shalbaryn sheship, sońyna túsip sholaq belsendilik tanytpaǵany kerek.

Bunymyz, árıne, Reseı úshin aýyr soqqy. Burynǵy KSRO-ǵa kirgen memleketterdiń barlyǵy da bizdiń ıeligimiz, bizdiń ómirlik keńistigimiz dep qabyldaıtyn Reseı reti kelse óz ımperlik saıasatyn qashan da júrgize bermek. Qazaqstannyń tym belsendi álemdik saıasatqa aralasýy, batys elderimen tikeleı qarym-qatynas ornatýy Kreml úshin tuz jalap, shoq jegenmen birdeı dúnıe. Nazarbaevtyń AQSH saparyna qatysty orys baspasózindegi, ınternetindegi maqalalar osyny aıqyn kórsetip otyr. Kerek deseńizder, sol maqalalardyń artynda «oıyndaryń osylýy múmkin, AQSH-qa tym jaqyndasańyz el ishinde problemalar týyndaýy múmkin» degen ses kórsetý turǵanyn da baıqadyq. Budan qorqyp-úrkýdiń de qajeti joq, biraq eskermeý-elemeý de qatelik bolar edi.

Úshinshiden, keıbir saıası belsendiler men saıası toptar kútkendeı sapar barysynda Qazaqstandaǵy adam quqyqtary men demokratıa máselesi múldem qozǵalǵan joq. Birikken komúnıkede bunyń barlyǵy «adam kapıtaly» degen taqyryptyń syrtynda qalǵanyn kózimizben kórdik. Jalpy alǵanda, eldegi demokratıany óz ishinen emes, syrttan izdeý aqymaqtyq. Eger qazaq qoǵamy, qazaq jurty osy taqyryptardy asa mańyzdy dep sanamasa, sol úshin anyq erik-jiger tanytyp, kúrespese, ony syrttan eshkim quryp bere almaıdy. AQSH-qa, ne Donald Tramp myrzaǵa renjip-ókpeleýdiń esh reti men lajy joq. Árbir el eń aldymen óz múddesin qorǵaıdy, eń aldymen óz esebin túgendeıdi. İri bıznes ókili, mıllıarder Tramptyń esep-qısapqa jaqyn bolýy eshkimniń yza-kegin týdyrmasa kerek. Tipti qazaq áriptesimen kelisip, qol qoıǵan kelisim-sharttarǵa baǵa bere kele «Bul kelisimder myńdaǵan amerıkalyqtarǵa eńbek ornyn beredi» dep maqtana-shattana sóz sóıleýi de osydan. Shynyn aıtý kerek, Amerıkamen jasalǵan saýda-sattyq kelisimderimizdiń basym kópshiligi – sol eldiń taýarlary men ónimderin satyp alýǵa negizdelgen. Aqsha bolsa qaltańda, AQSH-ta da taltańda! Buǵan renjýdiń jóni joq, budan úırene bilgenimiz abzal.   

Qysqa qaıyrsaq, Qazaqstan prezıdenti N.Nazarbaevtyń AQSH saparynan túıgen negizgi úsh oı osy.

Endi ne istemek kerek?

Sapar aıaqtaldy. Maqtanysh kernegen maqalalar men fotosýretterdiń legi tyıyldy ıa tyıylýǵa jaqyn. «Tarıhı sapar», «yntymaqtastyqtyń jańa kezeńi» dep shattanýymyz ári ketse bir aptaǵa sozylar. Myqty bolǵanymyz ras bolatyn bolsa sózden iske kóshetin kez kelgen sıaqty. Aıtqan sózimiz dańǵaza-daqpyrt emes, qolymyzdan birdeńe keledi, aımaqtaǵy elderge sózimiz ótedi, kórshilerimizben qarym-qatynasymyz jaqsy degendi dáleldeýimiz mindet. Ol úshin kemi birneshe kezek kúttirmeıtin sharýany qolǵa alýymyz shart. Soǵan toqtalsaq.

Aımaqty bilý-túsiný.

Eger Qazaqstan Orta Azıa elderiniń kóshbasshysy, aımaqtaǵy jetekshi elderdiń biri degendi shyn dáleldegisi kelse onda aımaqty bilý men túsinýdi múldem jańa bıiktikke shyǵarýy tıis. Kóp kúttirmeı qolǵa alatyn úlken sharýanyń biri – Orta Azıa aımaǵyn zertteý ortalyǵyn qurý qajet. Qajet bolsa oǵan aımaqtaǵy barsha elden tildi, dástúrdi jaqsy biletin, gazeti men saıttaryn oqı alatyn maman-sarapshy aldyryp, jumys berýimiz kerek. Bul ortalyqqa elimizdegi túrki-parsy tilderin jaqsy biletin mamandardy tartyp, aımaqtyń tynys-tirshiligin, qoǵamdyq oıyn myqtap zerttep-zerdelep otyrý paryz. Eger aımaqty jaqsy túsine bilsek, uǵa bilsek, ondaǵy saıasatymyz da durys júre alady. Aımaqqa qatysty barsha saıasattyń baǵyty boıynsha qazaq-orys-aǵylshyn-túrik tilderinde shyǵatyn jýrnal men saıt ta aýadaı qajet sıaqty.

Sonymen qatar jaqyn arada Bishkek, Tashkent, Dýshanbe, Ashhabat jáne Kabýl qalalarynda qazaq baspasóziniń korespondenttik beketteri men ortalyqtary ashylýy qajet. Onda isteıtin azamattardyń qazaq bolýy shart emes. Ásirese Aýǵanstan sıaqty elge el azamattary jierýdiń ózi qaýip. Degenmen jergilikti jaǵdaıdy jaqsy túsinetin, erinbeı izdenetin, belsendi azamattardy árbir elden tabýǵa bolady. Eger aımaqqa kóshbasshy bolamyz deıtin bolsaq sol elderdegi jaǵdaıdan habar alý, aqparattar legin eselep kóbeıtýimiz kerek. Reseıdegi bar jaǵdaıdy, ánshileriniń omyraýynyń esep-qısabyna deıin bile tura kórshiles-enshiles elderdiń jaǵdaıynan beıhabar bolý, aǵaıyndy bilmeý, týysqandy izdemeý – rýhanı keshshelik, nadandyq, turpaıylyq. Ernazardyń balasy Er Tóstiktiń segiz aǵasyn taba almaı júrgen bóspe ómiri. Eger qazaq qaýymy kórshi elderdegi jaǵdaıdan habary bolsa, ol jaqtan kúndelikti shynaıy aqparat kelip jatsa, onyń aǵaıynshylyǵy da, jaýapkershilige de artar edi dep sanaımyn.

Osy qatarda qolǵa alatyn istiń biri – teledıdar. Kabeldi arnalarymyzda «seksen segiz» reseı telearnalary bar. Solardyń sanyn az-maz qysqartyp, segiz aǵaıynnyń bir-bir memlekettik telearnasyn kabeldik arnaǵa kirgizgenimiz kerek. Arnaıy izdenip, eńbektenip jaqyn arada kemi-bir-birden qyrǵyz, ózbek, túrik, túrikpen, tájik, ázirbaıjan, aýǵan telearnasyn qosý aqparattyq táýelsizdikke qol jetkizýdiń birden-bir joly. Buǵan qosa Mońǵolıanyń Baıólkesindegi, Qytaıdyń Shyńjańyndaǵy qazaq arnalaryn da qarap otyrsaq artyq bolmas edi. Reseısiz ǵumyr keshý múldem múmkin emes desek, bashqurt, jaqut, tatar, qarashaı-sherkes, haqas aǵaıyndardyń telearnalaryn kóreıik.

Aımaqqa ekonomıkalyq kómek.

Aldaǵy ýaqytta Qazaqstan Orta Azıa elderinde belsendi saıasat júrgizetin bolsa onda bul saıasat qazaq qoǵamynyń ishinde qoldaýǵa ıe bolýy tıis. Qazaq azamattary «ózimizdi jarytpaı jatyp jaman aýǵanǵa, qyrǵyzǵa kórsetken kómegimizge jol bolsyn!», «aldymen ózińdi jarylqa, qalǵany qyrylyp qalsyn!» degen egoıstik kózqarastardan ada bolýy kerek. Bizdiń aımaqtyń bir ereksheligi – bir el qurdymǵa ketse, soǵys pen aıqas alańyna aınalsa, eshqaısymyzdyń da tynyshtyǵymyz bolmaıdy. Bir ózenniń arnasynda, bir joldyń boıynda turǵan elderdiń tynys-tirshiligi bir-birine qashan da táýeldi. Kórshilerimizdiń tasy órge domalasa, esebi artsa, bul, aınalyp kelgende, bizge de aınalma jolmen paıdasyn tıgizedi. Sondyqtan da birinshi kúresetin jaýymyz – tarıhı-mádenı-tildik-dinı týystaǵy bar elderge degen boıdaǵy úreı men qyzǵanysh. Kórshige kórsetilgen kómek – ózimizdiń tynyshtyǵymyz ben damýymyzǵa quıylǵan ınvestısıa dep qarastyrylýy kerek. Alaıda bul kómektiń durys taratylýy, jetimderge jetýi, kádege jaraýy nazarda bolýy tıis. Bir jemqorlyqty ekinshi jemqorlyqqa qosqannan eshkim utyp kórgen emes.

Osy baǵytta iske asyratyn sharýamyzdyń biri – elde jumys istep júrgen gastarbaıterlerge degen kózqarasymyzdy ózgertý. Qyrǵyzstannan, Ózbekstannan, Tájikstannan kelgen azamattar erikkennen júrgen joq. Olardy tabalap, qylmys alańyna, kóleńkeli ekonomıkaǵa ıterý aınalyp kelgende ózimizge teris áserin tıgizedi. Osylardy esepke alý, órkenıetti eńbek narqyn qalyptastyrý, tapqan tabysynan resmı salyq alý – eń aldymen qazaq ekonomıkasyna tıimdi. Osy baǵytta da myqtap eńbektenýimiz aýadaı qajet.

«Aspanda ushqan qazdar» saıasaty.

Ulttyq egoızm de kerek dúnıe. Alaıda jerńi keń, halqy az memleket úshin múldem egoızmge, menmendikke salyný – ólýmen-óshimen para-par. Qazaqstannyń ornyqty-tyńǵylyqty damýy kórshi elderdiń damýyna áserin tıgizip, olardyń ósimin óz paıdasyna jarata bilýge negizdelýi tıis. Bul úshin bizder adam kórmeı, birine-biri jyldap jolamaıtyn barys emes, qatarda qosa ushqan qazdar úıirine aınalýymyz shart.

Ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldary  japondyq ekonomıs Kaname Akamasý «aspanda ushqan qazdar» strategıasyn usynǵan eken. Qazdar, tyrnalar nege synalap ushady? Sebebi olar fızıka, aerodınamıka zańdaryn adamdardan jaqsy túsinedi. Qazdardyń ushý tártibi bylaı: eń basynda eń myqty, eń kúshti degen qaz sapty bastaıdy. Onyń ushýy artynda ilesip kele jatqan eki qazdyń jumysyn jeńildetip, qarsy jeldiń kúshin saıabyrsytyp, samǵaýyn jeńildetedi. Taǵysyn taǵy. Japon ekonomıseri de eldiń damý strategıasyn jasaqtaǵan kezde óz elderiniń kórshiles-enshiles elderge táýeldi bolatynyn aıqyn túsingen. Sol sebepti de osy kezge deıingi Ońtústik-SHyǵys Azıa elderi de «qazdar» strategıasyn jaqsy paıdalanyp damyp keldi. Máselen, aımaqta manýfaktýra shyǵarýdy japondar birinshi bastaǵan. Bara-bara manýfaktýra shyǵarý qymbattaı bastaǵan kezde, japondar óz kásiporyndaryn Qytaıǵa, Koreıaǵa, Taıvanǵa aýystyryp, ózderi teledıdar men radıo shyǵarý salasyna aýysyp ketti. Bul salalardaǵy sharyqtaýǵa qol jetkizgen kezde japondar taǵy da ónerkásipterdi kórshi elderge apardy. Bul elder de ósip-órkendep, manýfaktýra, elektronıka shyǵarýda Japonıamen ıyq tirestirgen jaǵdaıǵa jetti. Endi olar da osy ónerkásipterdi Kambodjaǵa, Vetnamǵa, Laosqa, Malaızıaǵa aýystyryp, ózderi japondarmen báseke bolatyn kompúterlik tehnologıa, robototehnıka, nanotehnologıa, bıotehnologıa degen salalarǵa qarjy salyp, básekege túsip jatyr. «Aspanda ushqan qazdar» saıasaty degenimiz osy. Ol úshin kemi bir memleket bir salada sózsiz kóshbasshylyqqa jetip, kemeline jetken soń sol ónerkásipti arzan eńbek kúshi bar kórshi aımaqtarǵa berip, ózi budan da zor bilim men tehnologıany damytatyn salalarǵa den qoıýy.

Al bizdiń aımaqta osyndaı strategıany iske asyrý múmkin be? Árıne, múmkin. Biraq ol úshin senim qajet. Senimdi týdyrý úshin áriptestikti ortaq problemalardy birge sheshýden bastaý qajet. Mysaly, sý máselesine qatysty ortaq uıym quryp, eńbektenýge bolady. Nemese Aral máselesin sheshý barsha elderdiń múddesine saı. Aýǵanstannan shyǵatyn ásirtki traffıgin birigip azaıtýǵa, shekteýge tolyq múmkindik bar. Ol úshin eń aldymen kúshtik qurylymdar ishindegi jemqorlyqty tıý kerek. Nemese gastarbaıterler máselesine ortaq kózqaras qalyptastyrý. Aımaqta arzan eńbek kúshiniń bolýy Qazaqstan úshin tıimdi dúnıe bolýy kerek. Bul úshin olardyń amandyǵy men durys eńbek etýin qamtamasyz ete bilgenimiz abzal. Mysaly, keshegideı el ishinde ózbek gastaraıterleri avtobýsta órtenip ólmeýin qamtamasyz etý bizge de asa tıimdi. Nemese bizdiń aımaq úshin bes-alty ulttyq avıakompanıa ustaǵannan aımaqqa ortaq biregeı avıaoperatordy qurǵan tıimdirek bolady. Mysaly, Qazaqstan men Ózbekstan birigip ortaq avıakompanıa qura bilse, onyń tıimdiligi eselep artar edi. Taǵysyn taǵy... Aınalyp kelgende barsha elderdiń ekonomıseri, sarapshylary birigip, ár eldiń múmkindikterin, artyqshylyqtaryn zerdeleıtin turaqty alańdar kerek.

«5+1» saıasatyn kadrlyq qamtamasyz etý.

O basta osy formatty usynǵan eldiń biri Qazaqstan bolatyn. Iaǵnı Qazaqstannyń osy formatty saqtap qalýǵa, damytýǵa degen yqylasy men jaýapkershiligi joǵary degen sóz.

Olaı bolatyn bolsa, aldaǵy ýaqytta osy saıasatty júzege asyrý, formatty damytý maqsatynda birshama kadrlyq jáne ınstıtýsıonaldy sheshimderdi qabyldaǵanymyz jón bolar edi. Mysaly, Orta Azıa elderimen qarym-qatynas ornatý Qazaqstan SİM-niń sózsiz basymdyǵyna aınalýy tıis. Bul salany arnaıy mınıstrdiń orynbasary – prezıdenttiń arnaıy ókili basqarýy tıis sıaqty. Osy formatqa kiretin nemese jaqyn elderdiń barlyǵyndaǵy qazaq elshileri iri tulǵa bolýy shart. Orta Azıa elderine elshi bolýy dıplomatıalyq jaza nemese túrme emes, kadrlyq-kareralyq múmkindikke aınalatyn jaǵdaı jasaý qoldan keletin sharýa. Syrtqy ister mınıstrliginiń quramynda osy baǵytty qadaǵalap-zertteıtin bólek departament ashylýy paryz.

Osy formatty damytý maqsatynda ashyq-jabyq alańdar, sarapshylar toptary qurylyp, olardyń damýyna jaǵdaı jasalýy tıis.

Túptiń-túbinde elimizdegi bedeldi bir oqý ornyn Orta Azıa ýnıversıteti qylǵanymyz kerek. Onda aımaqqa qajetti mamandyqtar boıynsha fakúltetter ashyp, gýmanıtarlyq sala, adam kapıtaly, sý máselesi, densaýlyq, aýyl sharýashylyǵy boıynsha barsha ortaazıalyq elderdiń stýdentterin oqytýymyz bizge de tıimdi bolmaq.