Elbasy Nursultan Nazarbaev ótken jyly jarıalaǵan «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasynda kóterilgen máseleler negizinde, 2017 jyldyń mamyr aıynda Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń bastamasymen elordadaǵy Ulttyq mýzeıdiń janynan «Qasıetti Qazaqstan» ǵylymı-zertteý ortalyǵy qurylǵan bolatyn. Mundaǵy maqsat – elimizdegi qasıetti tarıhı oryndardy anyqtap, olardy ulttyq-ıdeologıalyq deńgeıge kóterý. Osyǵan oraı «Egemen Qazaqstan» gazetiniń tilshisi, «Qasıetti Qazaqstan» ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń basshysy Berik Ábdiǵalıulymen suhbattasqan eken. Bul týraly Qamshy.kz aqparat agenttigi jazady. 

– Berik myrza, áńgimeni áýeli Elbasy tarapynan usynylyp otyrǵan jobanyń rýhanı mańyzyna toqtalýdan bastasaq?

– Qazaq halqynyń ulttyq sana­synyń ereksheligi – týyp ósken jeri, óngen ortasyn kıe tutyp, onyń qadir-qasıetin baǵalaýymen qundy. Ata­larymyz «týǵan jer – tuǵyryń, tý­ǵan el – qydyryń» dep beker aıtpaǵan. Týǵan jer men eldiń halyq sanasyna sińgen rýhanı qundylyǵynyń ult­tyń qalyptasýynda, damýynda aı­ryqsha róli bar. Elbasy tapsyrǵan dú­nıeler buǵan deıin qasıetti nysan retinde ǵylymı saraptalyp, júıe­len­begen-tin. Biz osy sharýany rettep, jal­pyhalyqtyq qundylyq retinde qa­rastyrýdy qolǵa alyp ja­tyr­myz. Bul jumystyń rýhanı mańy­zy­na toq­talar bolsaq, birinshiden, kıeli-qa­sıetti nysandar bizdiń ultty rýhanı jutańdyqtan saqtaıtyn sım­vol­dyq qalqanymyz jáne ulttyq maq­ta­­nyshymyzdyń qaınar bulaǵy dep tú­singen durys.

– Túsinikti. Sonymen elimizdegi qasıetti nysandardy anyqtaý bary­synda qandaı ólshemder basshy­lyqqa alyndy?

 – Birinshiden, qasıetti nysannyń el ta­rıhynda eleýli oryn alatyn mańyzy bolýy shart. Sol sebepti, nysandardyń qa­sıetin anyqtaý boıynsha jumys jasaǵan sarapshy top áýeli bulardy bes topqa jiktedi. Birinshisine – erekshe baǵalanatyn tabıǵı mura esker­t­kish­ter jatqyzyldy. Bularǵa – Áýlıe taý, Jylaǵan ata bulaǵy, Aqmeshit úńgiri, Han táńir taýy, Sharyn shatqaly qatarly onshaqty ny­san qamtyldy. Ekinshi topqa – eli­miz­degi arheologıalyq eskertkishter men orta ǵasyrlyq qala nysandary endi. Bul qatarǵa Berel, Shilikti qo­rym­dary, Botaı qonysy, Begazy ar­heologıalyq kesheni, Jankent, Sy­ǵa­naq, Aqyrtas, Qoılyq, Saraıshyq t.b. kóne qalashyqtar bar otyzǵa jýyq nysan qamtylýda. Úshinshi top retinde – elimizdegi dinı ǵıbadat oryndary alyndy. Bul topqa Dombaýyl ǵuryptyq kesheni, Úkash ata kesenesi, Áziret Sultan tarıhı-mádenı kesheni, Joshy han, Abat-Baıtaq, Tekturmas, Arystan bab sıaqty otyzdan astam nysan jikteldi. Tórtinshi topqa – tarıhı tulǵalarǵa qatysty qasıetti oryndar endi. Atap aıtqanda, Qobylandy batyr memorıaldyq kesheni, Abylaı han rezıdensıasy, Ahmet Baıtursynovtyń memorıaldy úıi, sonymen qatar joń­ǵar shapqynshylyǵy kezinde azattyq úshin kúresken jıyrmadan astam batyrlardyń kesenesi bir paragraf­pen jı­yntyq obraz retinde berildi. Besinshi top – saıası-tarıhı oqıǵalarǵa qatysty oryndar esebinde qarastyrylyp, buǵan Tańbaly tas es­kertkishi, Bókeı ordasy tarıhı kesheni, Birlik monýmenti (OQO, Orda­basy aýdanyndaǵy), Astanadaǵy Báıterek jáne Qazaq Eli monýmentteri qatarly onshaqty nysan engizildi.

– Bul tizimge alynǵan nysandar sońǵy sheshim be, álde ózgerister bolýy múmkin be?

– Bul tizim tek usynylyp otyrǵan joba. Bir sózben aıtqanda, alda­ǵy jumys josparyna qatysty shyǵa­ryl­ǵan baǵyt-baǵdar. Tizimdegi nysandar áli de zertteýdi qajet etedi.

– Joǵarydaǵy qasıetti nysandar ýaqyttyq turǵydan qalaı su­ryp­taldy?

– Jalpy, biz bul joba aıasyna, Qazaqstan jerindegi tas dáýirinen bastap, búgingi tańǵa deıingi tarıhı sanany jańǵyrtýǵa qatysty nysandardy qamtýdy kózdedik. Osy arqyly qazaqstandyqtardyń birtutas rýhanı keńistikte yntymaqty ómir súrý tetigin qalaýdyń jolyn qarastyrýdamyz. Elbasy da osyny aıtyp otyr. Bul arada basyn ashyp aıtatyn dúnıe – «Qasıetti Qazaqstan» baǵ­dar­lamasy – rýhanı qundylyqtardy qa­lyptastyratyn ǵylymı-áleýmettik joba. Mysaly, Altaıdaǵy «Berel qo­rymyn» alaıyq. Bul bizdiń ata-ba­ba­larymyzdyń ótken tarıhynan aqpar beretin nysan. Osy arqyly buryn­ǵy ata-babalarymyz erte dáýirde qan­daı mádenı muralar qoldandy, óz keńistiginde qalaı ómir súrdi sony bi­lýge tıispiz.

 – Demek kıeli nysandar tabyný úshin emes, tarıhymyzdy taný úshin qajet deısiz ǵoı?

– Árıne ulttyq baıyrǵy qundy­lyq­tarymyzdy osy kıeli nysandar arqyly qaıta túletý, naqtyraq aıt­qan­da rýhty jańǵyrtyp, halyqty rýhtandyratyn joba bul. Mysaly, qazaq batyrlaryn alaıyq, bulardyń erlik isteri ult rýhyn janǵyrtýdyń birden-bir tetigi. Óıtkeni bizdiń búgingi tańda joǵaltyp otyrǵanymyzdyń ózi osy batyrlyq. Onyń ornyna qaýymdy kónbistik, jaltaqtyq, bodandyq sana-sezim dendep barady. Osyǵan qarsy shıpa – batyrlyq rýh.

– Sonda bul jobanyń qoǵamǵa el­shi­ldik, memleketshildik kóz­qaras­ty qalyptastyrýǵa da áseri bolǵany ǵoı?

– Bul da bar. Siz aıtyp otyrǵan mem­leketshildik kózqarasty qalyp­tas­tyratyn dúnıe – qazaq tarıhyndaǵy handar men bılerdiń róli bolsa, jas- tardy azattyq úshin kúres jolyna tárbıeleıtin dúnıe – ult-azattyq kúreskerlerdiń áreketi. Qazirgi tańda qazaq qoǵamyna bizdiń dástúrimizdi joqqa shyǵaratyn túsinikter enip ketip jatyr. Ásirese ıslam atyn ja­my­lyp halyq arasyn iritý úrdisi beleń alýda. Ekinshiden, qazirgi jastar óziniń tarıhyn tek áleýmettik jelide taratylǵan jeńil-jelpi aqpar arqyly tanyp, bilýde. Budan neni ańǵaramyz? Kún ótken saıyn jastardyń tarıhı sanasyna tusaý salatyn qaýip kúsheıip keledi. Osyǵan qalqan bolatyn dúnıe – joǵarydaǵy joba bolýy tıis. Iaǵnı bolashaq urpaq jalpyulttyq qasıetti nysandardy taný arqyly ulttyq biregeılikti uǵynyp, qazaq halqynyń sonaý tas dáýirinen beri bir el, bir halyq retinde qalyptasqan el ekenin sanasyna sińire alady. Osy arqyly tutas tarıhı sana qalyptasady.

 – Sizder jasap jatqan jobanyń naqty shegi qandaı jáne qasıetti retinde tirkeýge alynǵan nysandarǵa arnaıy mártebe qarastyrylǵan ba?

– «Qasıetti Qazaqstan» jobasy 2017-2021 jyldardy qamtyp otyr. Osy aralyqta ár jyl saıyn bir-bir tomnan barlyǵy bes tomdyq úlken eńbek «Qazaqstannyń qasıetti jerleriniń ensıklopedıasy» jasalýy tıis. Atalmysh jobanyń taǵy bir tıimdi tusy – ishki rýhanı-týrızmdi damytýǵa zor úles qosady dep kútilýde. Iaǵnı bul týrızmniń ereksheligi – adamdar tabıǵatty tamashalap, el-jer kórip, kóńil kóterý emes, tálimdik-tárbıelik máni, ári týǵan jer tarıhymen tanysýyna baǵyttalýymen qundy bolmaq. Sonymen qatar orta mektep oqý­­shylaryna arnalǵan oqýlyqtar, fı­­lm­der, rolıkter, týrızm jáne ın­ter­aktıvtik karta jasaý josparda bar. Tizimge alynǵan qasıetti nysan­dar­dyń mártebesi jaıly aıtar bolsaq, Mádenıet jáne sport mınıstrligi tarapynan Mádenı jáne tarıhı es­ker­tkishterdi qorǵaý týraly zańǵa óz­gerister engizý jaıy qarastyrylýda. Iaǵnı memlekettik turǵydan qorǵalýǵa tıis nysandar qataryna «Qasıetti nysandar» deıtin bap engizilý qajettigi týyndap otyr. Zań qabyldanǵan soń ondaǵy talap boıynsha iriktelgen nysandardy memlekettik tirkeýge qoıyp, qorǵaýǵa alý jaıy naqtylanady. Iaǵ­nı qasıetti sanalyp, zańmen qorǵalǵan ny­sandardyń árbirine pasport jasalady. Ol úshin nysannyń tarıhy, ańyzy, áfsanasy, ýaqyty, ǵasyry, áleýmettik sıpaty taǵy basqasy jan-jaqty zertteledi.

Áńgimelesken Beken Qaıratuly