Aqıqatty aıtty eken dep  ash qandaladaı talaıtyndar talaı bersin, biraq eger álem halyqtary arasynda maqtanshaqtyqtan dúnıejúzilik chempıonat ótkizilse búginginiń qazaqtary Bas Báıgeni shappaı alary haq. Bul jalǵanda ne kóp, maqtanam deseń  sebep kóp eken. Qazir erkin taqyrypqa shyǵarma jazǵan mektep oqýshysy sıaqty oıyna kelgen, aýzyna ilikkendi jazyp, oǵan pesa, poema, roman dep at qoıǵan bireý sheteldegi  áldebir festıválǵa qatysyp tósbelgi (znachok) nemese qatysty  degen sertıfıkat ákelse de qazaqty álemge tanytyp keldi dep búkil telearna men «Qazaq ádebıeti» gazeti azan-qazan bolady.  Ánebir joly ózderin búgingi qazaq ádebıetiniń tutqasyn ustap turǵandaı kóretin bir-ekeý  sondaı bir tósbelgi taǵyp kelip «Frans Kafka atyndaǵy halyqaralyq syılyq» laýrety ataǵyn aldyq dep «qyryp kete jazdady. Tipti, sondaı «znachok» alǵan erli-zaıypty ekeýdi «Qazaq ádebıeti» gazeti bular álem ádebıetine úlken úles qosýshylar dep jazdy.

Bir-eki kishkentaı ul-qyzymyz shetelge baryp kúısandyq tartsa da, shahmat oınap kelse de olar qazaqty aıdaı álemge tanytyp kelgen bolyp shyǵady. Tipti, olar sol eldi «baǵyndyryp» kelgender atanady.

Qazaqstannyń kileń qazaqtar turatyn aımaǵynda týyp-ósse de qazaqsha eki-úsh sózdiń basyn qosyp sóılegenin eshkim kórmegen Ilá Ilın degen ziltemirshi de qazaqty alty qurlyq, tórt muhıtqa tanytýshy atandy. Telearnalar taǵy ý da shý. Biraq keıin ol da dopıng degen áldebir dári-dármekpen «árýaq shaqyrýshy» ekeni aıan bolyp, abyroıymyz aırandaı tógildi. Mine, maqtanshaqtyq jemisi! Ánebir jyldary Qazaqstan óz munaıy arqyly Kýveıtke aınalaıyn dep jatyr degen dúbir shyqty. Telearnalarda uly shý! Áldebir mınıstrimiz BUU-nyń májilisinde aǵylshyn tilinde sóılese de, qazaqty álemge tanytypty. Astanada turatyn bir-eki óleńshiniń kitaby ıspan tiline aqsha tólep tárjimalanyp ıspandardyń aýzynan silekeıin shubyrtypty. Bir átteńi – myna turǵan Reseıdiń orystarynyń kóbi Abaı men M. Áýezovti bilmeıdi eken. Bizdiń uranqaılar ol ekeýin álem túgel biledi dep soǵady. Aıtpaqshy, sulýlyǵy, kórkemdigi jóninen  álemge áıgili nebir shetel shaharlarynan Astanaǵa kelgen dıplomattar Astanany kórgende  onyń sulýlyǵyna tań qalyp, aýzyn ashyp, kózin jumyp toqtap qalady eken. Ánebir joly sút qatpaǵan talqy qara shaıdaı suıqyltym sózdi sýdaı sapyratyn I.degen  qaıratkerimiz qazaqtyń talaı ǵasyrlarda ómir súrgen 28 hany atqara almaǵan isti Elbasymyz birer jylda bitirip tastady dep qoıyp qaldy. Al kósheler toly uran. Qurysyn, qaısybirin aıtyp taýysasyń, Qazaqstan júz jylda atqarylmaǵan nebir ǵajaıyp isterdi 5-10-aq jylda tap-tuınaqtaı qylǵan eken. Baıaǵyda «maqtanshaqtyń k... ashyq» degendi ózi shyǵarǵan qazekem búginde ony aıtýǵa tyıym saldy. Onyń ornyna eldegi qyrýar kemshilik pen keleńsizdikti aıtsań «negatıvnyı adam» atanasyń. –Osydan eki jyl buryn tamyz aıynda Ózbekstan astanasy Tashkent shaharynda boldym, - deıdi  bir dosym. Bul Orta Azıa respýblıkalaryndaǵy eń úlken de shyraıly shahar. Halqynyń sany bes jarym mıllıon shamasy. Bizdiń Almatydan 4 ese úlken, al Astanadan? Qudaı biledi. Kóshelerinde bizdegideı «Keleshegimiz kemel», «Bolashaǵymyz baqytty», «Qazaqstan alǵa» t.b. sıaqty urandy sóz kórmedim,–deıdi ol. –Ol kezde Ózbekstan prezıdenti, ımandy bolǵyr Islam Karımovtyń kózi tiri. Biraq onyń ne sýreti, ne uran tastaǵan sózderi ilýli turǵan birde-bir kóshe ne maıdan (alań) kórmedim.  Eki táýlik meımanhanada jatyp telearnalaryn kórgenimde bir aýyz maqtanshaqtyq baıqaı almadym. Búkil telearna tek ózbek tilinde. Kóshede orystardyń ózi ózbekshe sóılep júrgenin kórdim. Qazaqtar 26 jyl ishinde 1-1,5 mıllıon ǵana kóbeıdi. Reseıden azattyq alǵanda bar-joǵy 16 mıllıon ózbek búginde 34 mıllıonǵa jaqyndap qapty. Aý, jaǵdaıy nashar bolsa, qalaı sonshama  kóbeıip ketken deısiń, ishteı. Biraq olar bizge uqsap maqtanbaıdy. E-e, Qudaıdyń bergeni ta dep qoıady. Biraq ózbek ultynyń kóbeıýine basty-basty eki sebep bar: Birinshiden, ózbek qatyndary ólip baratsa da abort jasatyp, qoldan túsik túsirmeıdi. óıtkeni, olar qoldan túsik túsirý–adam óltirýmen birdeı degen Quran sózin qurmetteıdi. Qudaıdan qorqady. Ekinshiden, olarda úılenip otbasyn qurǵannan soń aırylysý degen joq. Mine, olardyń kóbeıýiniń syry osynda. Endi osy eki jaǵdaıatty qazekemdermen salystyraıyq. Astanadaǵy belgili bir ataqty ýnıversıtettiń jataqhanasynda qyz-jigit aralas turady. Kúıeýge tıip abort jasatatyndardy aıtpaǵanda osyndaǵy shákirt (stýdent) qyzdardyń ózi júkti bolyp abort jasatýy úırenshikti iske aınalyp ketken kórinedi. Ekinshiden, qazaq qyzdary búgin kúıeýge tıip (olar kázir kúıeýin «joldasym» deýdi «modaǵa» aınaldyrdy) arada aı ótpeı aırylysyp jatady. Jáne oǵan esh qysylyp-qymtyrylý degendi bilmeıdi. Óıtkeni, olardyń Keńestik teń pravoly bolyp qutyrynǵan shesheleriniń ózi oıyna kelgenin istep, aýzyna kelgenin aıtyp, erkekti bettten alyp, tóske shaýyp úırengender. Olar endi gendernaıa polıtıka, femınızm, sıaqty áıel jynystyny alasurtyp qoıý saıasatyn júrgizetin Qazaqstannyń azamatshalary. Olar kúıeýiniń kózine shóp salǵany úshin saldaqy atanyp qara esekke teris mingizilip qarabet bolýdyń ornyna Qazaqstannyń búkil qatyn-qalashyna, qyzdaryna telearnadan aqyl aıtady. Kitap jazady. Al kúıeýi ar-namysy taptalǵany az bolǵandaı 9 jylǵa túrmege tyǵylady. Qazaq qyzdary osylardan úlgi alyp, telearnadan Asha Mataı degenniń «Qalaýlymyn» kóredi. Ózbek qatyndary «kúıeýim», «qojaıynym» dese qazaq qatyndary «joldasym» degendi oılap tapty.Áıel jynystysy bulaısha qutyrǵan ult azǵyndap, aqyry joıylyp bitetini talaı dáleldengen.

Saqal qyratyn ustaram ótpeı qapty,-deıdi sol dosym. –Sodan jaqyn jerdegi Ámbebap dúkenge bardym. Aýzymnan qalaı shyǵyp ketkenin bilmeımin, qatar-qatar jatqan ustaranyń bireýin kórsetip satýshyǵa: «Vot etý, vot pokajı»» dep orysshalap jiberippin. Satýshy ózbek kisi betime ajyraıa qarap: «aınanaı, qazaqcha túshinámiz, qazaqcha aıtaýáriń» demesi bar ma?!». «Oı, keshirińiz, keshirińiz!»-dep ustarany alyp ketip baratqanymda álgi satýshy ózbektiń janyndaǵy ekinshi ózbekke qarap: «O, anańny... Bu qazaqlarnyń hammasy rýs bop ketken, anańny» degenin estip qaldym. İshimnen «durys aıtasyń, durys aıtasyń» dedim ketip baratyp.

Aıtpaqshy, olardyń telearnalarynda da bizdiń «Jańalyqtar» sıaqty habarlar bar. Olar «oqborot» deıdi eken. Sol «jańalyqtaryn» «álim jetkenshe» túsinýge tyrysyp tyńdadym. Sonyń birde-birinde «óltirip ketti», «sábı qyzdy zorlapty», «balasy ájesine pyshaq salyp óltiripti», óz sábıin ózi óltiripti», «asylyp ólipti», «ústine benzın quıyp órtenip ólipti» degen sıaqty bizdegideı jantúrshigerlikter aıtylǵanyn kórmedim.

Aıtpaqshy, Ózbekstanda qarttar úıi degen báleket joq,–deıdi dosym. –Al Tashkent túbindegi Chılanzardaǵy jalǵyz qarttar úıinde ózbek shalyn ne ózbek kempirin kórmeısiń. Ózbekstan meshitterinde Qazaqstan meshitterindegideı «soblúdaıte chıstotý» degen oryssha jazý joq. Olardyń meshitterinde jurt bizdegideı biri kirip, biri shyǵyp sapyrylysyp jatqan joq. Bári bir mezgilde birge kirip, birge shyǵyp jatady. Al Qazaqstan qalalarynda qaptap turǵan «Býkmekerskaıa kontora», «Olımp», kazıno, lombard degenderdi ashýǵa ruqsat joq. Myna qyzyqty qarańyz: osy kúni Tashkentte turatyn orys qyzdarynyń ishinde esimi Nıgara, Nargıza, Dılbar, Gúlbahar degender kóp eken. Al qazekemniń qyzdarynyń esimi Anelá, Albına, Aselá, Janelá bolsa, Áıgerimder–Aıgera, Aısha – Aı-ı-sha, Aıdana–Aıda-a-a-n boldy.

Ótken jyly ısi qazaqqa belgili bir qalamger Londonǵa baryp qalanyń qaq ortasynda «Samarqand» degen ózbek meıramhanasynan dám tatypty. İshinde ózbek mýzykasy saırap tur, ózbektiń ulttyq taǵamynyń túr-túri tur deıdi. Al qazir Qazaqstannyń qarapaıym asqanasynan qazaqsha as ishýdiń ornyna amlet, kótlet, qottoq jep qaıtasyń. Qaıran ata-babamyz «Qudaıdan qoryqpaıtyn adamnan qoryq» deıdi eken Solar aıtqandaı, búginde ózin-ózi óltirý, ata-anasyn óltirý, týǵan balasyn óltirý, buryn adam estimegen sýısıd, pedafıl degenderdiń shyǵýy, bala-shaǵasymen basqa tilde sóılesý, óz ultynyń salt-dástúrin saqtamaý sıaqty tolyp jatqan kesapattardyń, ásirese qazaq arasynda kóbeıýi Qudaıdan qoryqpaýdan bolyp jatqan sıaqty. Aıtpaqshy, asqanada as pisiretin, káýap pisiretin ózbekter arasynda mynadaı da úrdis bar kórinedi. Olar sol taǵamdardy pisirer aldynda qolyn jaıyp «Ia, Alla! Meniń osy pisirgen aýqatymdy jegen musylmanǵa kúsh-qýat kirip, maǵan olardyń saýaby tıgeı!» dep duǵa oqyp, shyn pıǵylymen kirisedi eken. Sirá, olardyń asqanalaryndaǵy as-sý bitkenniń dámi ózgeshe tatymdy bolatyny da sodan ba, kim bilgen?!

Áńgimemizdi  ózimizdiń maqtanshaq ekenimizden bastadyq qoı, endi sonymen aıaqtaıyq. Ánebir kezde bir-eki qazaq baıy qatyndaryn biri Kıprde, biri Maltada, biri Iamaıkada bosandyrdym dep maqtanǵanyn oqydym. Osydan biraz buryn janynda joldas-joralary, olardyń kóńildes ashynalary bar bir qazaq Londonǵa baryp 3 mıllıon fýnt sterlıńke  «týǵan kún» jasapty. Sonda bolǵan bir bóserbaı Astanaǵa kelip bir otyrysta «oı, nesin aıtasyz, Tımekeń sóıtip qazaqty Anglıaǵa tanytty ǵoı» dep maqtanypty. Bir danyshpannan bireý «bizdiń keler urpaǵymyz qandaı bolar eken» dep surapty. Sonda danyshpan «biz keler urpaqqa ne qaldyryp baratqanymyzdy tekserip, qarap kóreıik, sonda olardyń kimder bolatynyn bilemiz»  degen eken. Al búgingi Qazaqstan qazaqtyń erteńgi urpaǵyna qandaı til, qandaı jer, qandaı baılyq, qandaı tárbıe qaldyryp barady? Sony oılap otyrǵan bireý bar ma eken? Myna maqtanshaqtyqpen, myna uranshyldyqpen qaıda baryp toqtar ekenbiz dep óz oıyńa óziń maltyǵyp otyryp:

Qur saǵymdy qýǵandaı quryq alyp,

Atanbaqshy uly ult, uly halyq

Dinsiz, tilsiz «jumaqqa» qazaq jeter

Eskegi joq qaıyqqa minip alyp.

Ǵajap ta bar ómirde azap ta bar,

Joq «jumaqty» ózine qazaq tabar

Ultsyzdyqty, tilsizdik, dinsizdikti

Úırengisi kelgen jurt, qazaqqa bar!–degiń keledi eken.

Myrzan KENJEBAI