Shyndyǵy shynjyrlanyp, ótirigi órge basqan qoǵamnyń kez-kelgeni aqıqatty ashyq aıtar adamdarǵa zárý. Sol shyńǵyrǵan shyndyqty kózge shuqyp jazyp, janǵa batyra aıtatyn az adamdardyń biri fızıka-matematıka ǵylymdarynyń doktory, profesor, akademık Asqar Jumadildaev. Qazaq qoǵamyndaǵy otanshyldyq sezim, ulttyq múdde syndy túıini tabylmaı, kerisinshe, ózektiligi órshı túsken máselelerge qatysty ǵalym aǵamyzdyń oı-pikirin bilmek nıetpen, áńgimege tartqan edik.

— Asqar aǵa, siz damyǵan elderdiń ǵylym men bilimdegi jetistikterin jıi aıtasyz. Endi qarap otyrsaq, AQSH, Qytaı, Japonıa syndy ómirdiń bar salasynda basqalardan oq boıy ozyp ketken memleketter, eń aldymen otanshylydyq máselesine basa mán beretindeı. Ol eldiń azamattary da shetterinen patrıot. Al dál osy másele damýdyń dańǵyl jolyna den qoıdyq dep urandatqan Qazaq úshin qunsyz bolyp turǵandaı. Osyǵan qatysty sizde qandaı pikir?

— Sózdiń parqy degen uǵym bar. İstiń parqy degen uǵym bar. Batys elderiniń, mysalǵa aǵylshyn azamatynyń otanshyl bolyp keletin sebebi olarda eń aldymen is júredi. Al bizdiń qazaqqa kelseńiz, isi artta qalady da, sózi ozyp ketedi. Buny Abaı degen kisi «Qazaqtyń isinen sózi uzyn» dep baıaǵyda-aq aıtqan. Ókinishke oraı osy kemshilikten biz áli kúnge deıin aryla almaı kelemiz. Otanshyldyq degen uǵymnyń bizde kemshin qalyp jatqanyna osy sebep. Qysqa qaıyrǵanda mende osyndaı jaýap.

— Abaıdaı asyl darıanyń sýyn qana ishken qazaqtyń biri ózińiz dep bilemiz. Qazaqtyń boıyndaǵy bar kemshilikti janǵa batyra, búkpesiz aıta bilgen Abaıdyń aıtqan aqylyna búgingi qazaq qanshalyqty qulaq asýda?

— Meniń pikirimshe, eshkim qulaq asyp jatqan joq. Abaıdyń ulylyǵy onyń aqyndyǵynda emes, onyń aqyldylyǵynda. Men úshin Abaı eń aldymen logıkasy túzý, qısyndy qazaq. Abaıdy osy úshin qurmetteımin. Óıtkeni aıtqan sóziniń barlyǵy aqyldan shyǵady. Aqyldan shyqqan sóz júrekke jetedi. Abaı degen kisiniń júz jyl buryn aıtqandary naq osy kúni aıtylǵandaı, aktýaldy dúnıeler. Aıyrmashylyq tek bir-aq nársede. Abaı kompúter, ınternet, ushaq degendi bilmegen. Men tek Abaıdyń sózin Muqaǵalı aıtqandaı «Shekpen kıgen qazaqtyń qara óleńin, Shapan jaýyp, ózine qaıtaramyn». Men tek Ibrahım Qunanbaıulynyń sózine kompúter, ınternet, ushaq sekildi sózderdi qosyp qaıtaramyn. Biraq sol sózderdi uǵyp jatqan adam bar ma, joq pa, ol jaǵyn bilmeımin.

— Memleket patrıottyq tárbıe, ulttyq ıdeologıa, ulttyq múdde degenniń baıybyna barmaı otyr delik. Biraq osy jolda talaı is tyndyryp, qazaqqa qaltqysyz qyzmet etip júrgen adamdardyń isine tosqaýyl qoıý, kedergiler keltirý syndy keleńsizdikterdiń kóp kezdesetini aqylǵa qonbaıtyn dúnıe. Sondyqtan bolar, mundaı adamdar kóleńkede qalyp jatady. Osymen kelisesiz be? 

— Bul ras. Men taǵy da sózdiń basyna qaıta oralaıyn. İstiń parqy — sózdiń parqy deıdi. Teorıa degen bar. Praktıka degen bar. Bizde teorıa júzinde bılik basyndaǵylar jalpy durys áńgime aıtady. Olardyń qısyq sózin estigen emespin. Biraq praktıka júzinde sol áńgimelerdiń barlyǵy óńin aınaldyryp shyǵa keledi. Bul jerden qazaqtyń taǵy bir kemshiligi shyǵady. Ár eldiń óz ádet-ǵurpy bolady. Mysalǵa, qazaq úlken kisini «siz» dep syılaıdy. Al, Shvesıada úlken kisige «sen» deýiń kerek. Eger oǵan «siz» dep aıtsańyz ol sizge qatty ókpeleýi múmkin. Logıka mynandaı: Adamnyń barlyǵy teń. Maǵan «siz» degenińiz meni kemsitkenińiz. Munyń jasy úlken, sondyqtan kúsh-qýaty az, aqyly kem. Demek, bolashaǵy joq dep kemsitip otyrsyz deıdi. Minekeı, shvedtiń logıkasy osyndaı. Buǵan qarap shvedtiń logıkasy jaqsy, qazaqtiki jaman degen qorytyndy shyǵa ma? Joq. Iá bolmasa, qazaqtyń logıkasy jaqsy, shvedtiń logıkasy jaman degen qorytyndy shyǵa ma? Joq. Budan shyǵatyn qorytyndy ár eldiń salty basqa, ıtteri ala qasqa. Demek ár eldiń, ár ulttyń maqsaty óziniń ádet-ǵurpyn, óziniń úrdisin zaman talabyna ushtastyra bilý. Men muny bylaı dep aıtamyn: Qazaq el bolyp qalý úshin tehnokrattyq elge aınalý kerek. Tehnokrattyq elge aınalmaı qazaq el bolmaıdy. «Ulttyq namys, ulttyq rýh» degen sózdi qazaq kóp aıtady. Munyń barlyǵy tehnokrattyq reforma bolmaı, bos sóz bolyp qalady. Rýh degen ne ózi. «Oıbaı, rýh qaıda?» dep siz kúnige júz ret aıqaılańyz. Ne ózgeredi? Bir bes mınýtqa sizdiń rýhyńyz kózin ashar, «áı ne bolyp qaldy, bul ne shý?» dep. Sodan keıin qaıtadan qalyń uıqyǵa ketedi. Rýhyńyz uıyqtamaı, múlgimeı, sergek júrý úshin onyń artynda bir tirek bolý kerek. Bul tirek tehnokrattyq. Iaǵnı, qazaqty ózgelerge moıyndatatyn óziniń jasaıtyn birdeńesi bolý kerek. Qazaq degen aqyldy halyq. Minekeı, jasaǵan zattaryn qarańyz degizetindeı. Mysalǵa, japondyq sapa deıtin uǵym bar. Ol ne? «Toıotany» aıtaıyq. Ony jurttyń barlyǵy alady. «Sonıdi» aıtaıyq. Oǵan degen suranys sumdyq. Japon kompúter jasasa búge-shigesine deıin keremet qylyp, túbin túsire jasap shyǵady. Sondyqtan, japondyq ónimge jurttyń barlyǵy basyn ıedi. Taǵy bir mysal. Japonnyń jazýshysy myqty deıdi. Mýrakamı deıtin qalamger bar olarda. Qazaqta Dýlat Isabekov deıtin jazýshy bar. Salystyra tússek Dýlat aǵamyzdyń talanty Mýrakamıdiń talantynan asyp túspese, esh kem emes. Biraq, jurttyń barlyǵy Mýrakamıdi biledi, Dýlat aǵamyzdy qazaqtan ózge eshkim bilmeıdi. Nege olaı? Bul jerde taǵy da Abaıǵa oralýymyz kerek. Shákárim qajy «Ibrahım myrza hákim edi. Danyshpan edi. Átteń turǵan jeri qazaqtyń ishi bolǵandyqtan ulylyǵy kórinbedi, qadiri azyraq bilindi» deıdi. Dýlat aǵamyz da qazaqtyń myqty jazýshysy. Biraq, qazaqtyń arasynda jasaǵandyqtan qadiri azyraq bilinip tur. Nelikten? Óıtkeni, japonnyń «toıotasyn» aıttyq, «sonıin», kompúterin aıttyq. Japondyq sapa, japondyq is deıtin uǵym bar. Dúnıede japondar jasaǵan ónim jaıynda «bul keremet, sapaly» degen túsinik qalyptasqan. Sondyqtan, japon bolǵandyqtan da Mýrakamıdi myqty jazýshy dep tanıdy. Eger qazaqtar da myqty bir kompúterdiń túrin oılap tapsa, ne bir avtokólikterdi jasaıtyn bolsa, onda bizge de qatysty osyndaı bir túsinikter qalyptasar edi. Qazaq isi, qazaqy sapa degen uǵym paıda bolar edi. Sonda bul sapanyń basqa da salalarǵa septigi tıer edi. Sonda baryp Dýlat aǵamyzdyń aty álemge jaıylar edi. Al endi bireýler aıtady: «Tehnokrattyq bolmasaq ta dúnıeden quryp ketpeımiz» dep. Bul da ras. Qurymaımyz. Biraq dúnıede eldiń eki túri bolady. Jetekke júretin el jáne jetekteıtin el. Mysalǵa, AQSH, Ulybrıtanıa, Japonıa sıaqty elderdiń basty maqsaty keremet kompúterlerdi shyǵarý da, ózge elderdiń maqsaty solar shyǵarǵan kompúterlerdi satyp alý. Qysqasha aıtqanda olar óndirýshi el de, qalǵanynyń barlyǵy solardyń ónimin tutynyp, jeteginde júretin elder. Bul degenimiz ekspansıanyń jańa túri. Ony bylaı túsindireıin. Mysalǵa, rýhanı baılyqty alyp qaraıyq. Bul másele Japonıada bolýy múmkin. Jurttyń barlyǵy tehnokrat bolyp ketti, rýhanı qundylyqtar quldyrady dep ol jaqta bireýler mazasyzdanýy múmkin. Al bizge ne kerek ol? Myqty elder aıtady: «sen meniń taýarymdy satyp al, mindetiń sol. Qalǵan ýaqytyńdy rýhanı baılyq qaıda ketti, tildiń hali negi múshkil dep ótkize ber. Osyny anyqtaý úshin jınalys jasa, konferensıalardy úzbeı ótkiz, daýlas, talasqa tús, oıbaıǵa sal. Biraq, bireýiń «gaıka» burama, bireýiń kompúter shyǵarma, kólik qurastyrýdy úırenbe. Munyń barlyǵyn sen bizden alsań bolady» deıdi. Ókinishke oraı bizdiń zıaly qaýym osyny túsenbeı otyr. Bul qazaqqa óte qaýipti nárse. Taǵy da aıtam. Qazaq qazaq bolyp qalý úshin eń aldymen tehnologıalyq jáne tehnokrattyq jetistikke jetý kerek. Mundaı jetistik bolatyn bolsa, jas balanyń ózi muny maqtanysh tutatyn bolady. Óıtkeni is sózdi bastaıdy. Qazir qazaqqa eń kerek nárse tehnokrattyq kózqaras, tehnologıalyq jańalyq jáne osynyń barlyǵyn Abaımen, ulttyq baǵyttaǵy tálim-tárbıemen ushtastyrý. Mundaıdyń múmkin ekenin álemdegi ozyq oıly elder dáleldep berdi. Mysalǵa Koreıany, Malazıany, Japonıadaı elderdi alyp qaraıyq. Bular qansha jerden myqty kompúter jasasa da, ózderiniń ulttyq salt-sanasyn altyn qusap saqtap, damytyp otyr. Japondarda kalıgrafıa degen óner bar. Bul ádemi jazý degen sóz. Ádemi jazý kimge kerek dep qazaq ony túsinbeıdi. Esesine bizde aıtys óneri bar. Biz keıde maqtanamyz, aıtys qazaqta ǵana bar, basqa eshkimde joq dep. Nege eshkimde joq. Óıtkeni ol eshkimge kerek emes . Budan shyǵatyn qorytyndy árkimniń mentalıteti, sana-sezimi, ádet-ǵurpy bólek bolady. Anaǵan-mynaǵan dalaqtaı berýdiń de qajeti joq. Abaıdyń sózi bar taǵy da. Aqsaqal aıtty, baı aıtty. Kim bolsa meıli, sol aıtty. Aqylmenen jeńseńiz deıdi. Minekeı, biz osy sózdi umytpaýǵa tıispiz. Anaý aıtypty, mynaý búı depti dep, anadan bir julqyp, mynadan bir julqýdyń keregi joq. Siz ózińizdiń ánińizdi, kúıińizdi saqtańyz. Siz jeti atańyzdy bilý dástúrin dáripteńiz. Osynyń barlyǵyn saqtaı otyra, jańa zamanǵa beıimdelip, tehnokrattyq elge aınalyńyz. Sonda ǵana qazaqtyń bolashaǵy bolady.

— Siz kóterip otyrǵan máselelerdiń sheshimin, árıne, bilim-ǵylymnan izdegen abzal. Alaıda reformadan kóz ashpaı kele jatqan salanyń ózin aldymen aıaqqa nyq turǵyzý kerek sekildi. Basqasyn aıtpaǵanda, bir ǵana muǵalim mártebesin kóterýdiń ózi kúsh bolyp tur emes pe?

— Adamǵa eń jaqyn, eń kerek eki mamandyq muǵalim men dáriger. Meniń bilýimshe. Sizdiń bilýińizshe de solaı bolý kerek. Abaı da muny dúıedegi eń asyl eńbek dep baǵalaǵan. Al sonda osyndaı qasıetti kásipti meńgergen adamdardyń jalaqysy baıqasańyz orta jalaqyǵa da jetpeıdi eken. Bul ne sonda. Taǵy bir mysal aıtaıyn. Zertteýler boıynsha, Qazaqstanda eń paraqor eki mamandyq bar eken. Eń paraqorlary osy muǵalim men dárigerler eken. Endi buǵan kim kináli. Múǵalim men dáriger me. Joq. Meniń oıymsha mundaı jaǵdaı bizdegi saıasattyń kemshiliginen qalyptasty. Sóz ben istiń arasynda berik baılanys joq. Iaǵnı, sóz júzinde dáriger men muǵalimge jaǵdaı jasaımyz, barlyǵy tamasha bolady deıdi, ish júzinde oǵan keltirmeıdi. Áıtpese muǵalim men dáriger jetiskennen para ala ma. Siz osyny oılap kórińizshi.

— Búgin bizde ǵalym kóp. Ásirese el basqaryp, bılik aıtqan aǵalarymyzdyń arasynda ǵylymı ataǵy joq adam kemde-kem. Sonda qalaı, shyn mánindegi ǵalymdar deýge kelmes, biraq ǵylymnyń bar múmkinshiligin, bar paıdasyn biletinder basqarǵan eldiń nelikten eńseli ǵylymy joq? 

— Onyń sebebin bilmeımin. Meniń maqsatym  — tek qana ǵylym. Men sizge kórgenimdi ǵana aıtaıyn. Mysalǵa Qanysh Imantaıuly Sátbaev degen kisi bolǵan. Sol kisi zamannyń eń qıyn shaǵynda, soǵys ýaqytynda Stalınge kirip, Ulttyq ǵylym akademıasyn ashý jónindegi buıryqqa qol qoıǵyzǵan. Sol akademıaǵa búkil Keńes odaǵynan nebir myqty ǵalymdardyn shaqyrdy. Akademıa Odaqtaǵy táp-táýir akademıalardyń biri boldy. Qazaqtyń betke ustar ǵalymdarynyń barlyǵy sol ǵylym akademıasynan shyqty. Endi osy ǵylym akademıasy 50 jyl ómir súrdi de, 51 jylǵa kelgende bir-aq kúnde jabyldy da qaldy. Búdjetti únemdeımiz dep istelgen tirlik bolsa kerek. Bul úlken qatelik boldy. Endi búgin ǵylymnan bereke ketti. Ǵalym bir bólek, ǵylym bir bólek. Buǵan ne sebep deseńiz, memleket óz fýnksıasyn atqarǵan joq. Ǵylymı komıtet deıtin bar mysaly. Ol ǵylymı mekeme. Sol óziniń fýnksıasyn atqaratyn bolsa, bul jaǵdaı retteler edi. Pedagoktar kóp qorǵap, fızık mamandar azaıǵan jaǵdaıda, alǵashqysyna kvotany az bólip, sońǵylaryna kóbeıtip otyratyndaı tetiktermen yqpal etýge bolady. Bul memleket moınyndaǵy qyzmet. Biraq ta bul qyzmet durys atqarylmaı otyr. Osydan memlekettiń bıligindegi aǵaıyndarda ulttyq namys, patrıottyq sezimniń joq ekeni ańǵarylady. Mysalǵa ákimdi Elbasymyz ne úshin saılaıdy. Halyqtyń qamyn oılasyn, elge qyzmet etsin dep saılaıdy. Dısertasıa qorǵasyn dep saılamaıdy. Ákim bolsa murnyń bar da bir sińbir dep ǵalym atanyp shyǵa keledi. Sondyqtan osyndaı kúlkili jaǵdaıǵa tap boldyq. Qazir qazaqta ne kóp, ǵylymı ataǵy bar adam kóp. Bir bul ǵylym kóp degen sóz emes. Ókinishke oraı, osyndaı nárseler tek qana ǵylymda deseńiz qatelesesiz.

— Asqar aǵa, bizdi ishten iritip otyrǵan jemqorlyq, ádildikti saqtaýdaǵy álsizdik, sosyn bardyń baıybyna barmaý, júıesizdik. Mine, búgingi qazaqtyń qasireti meniń túsinigimde osylar. Endi bul aıtylǵandardyń bastaýy nede desek, siz aıtyp ótken sóz ben istiń alshaqtyǵyna kelemiz be taǵy?

— Sóz ben istiń alshaqtyǵy. Eń basty sebep osy. Aıta berseń, qopara berseń kóbeıe túsedi árıne. Máselen qazaqtyń jaqsy bir qasıeti bar. Aǵaıyngershilik degen. Biraq biz ony teris jaǵyna aýdaryp jiberdik. Qazir mysaly adamdy iskerlik qasıetine qarap baǵalamaıdy. Ózine berilgendigine qaraıdy. Eńbekqorlyǵyna emes, men aıtqandy oryndaı ma, joq pa dep baǵalap jatady. Osyndaıdan biz kóptegen kemshilikterge boı berdik. Jemqorlyq degen túrli jaǵymsyz jaıttar beleń alyp barady deımiz. Nelikten. Óıtkeni halyq qoldap otyr. Osyny baıqaısyz ba. Halyq qoldamasa ol qaıdan shyǵady. Mysalǵa Ulttyq birińǵaı testileý bar, jylyna tórt ret keletin emtıhandar bar. Sol kezderi jurttyń barlyǵy meni izdeı bastaıdy. Soǵan tańǵalamyn. Ondaıda men qashyp ketem. Telefon da joq, eshteńem de joq. Tyǵylyp qalam. Eshkim taba almaıdy meni. Basqa ýaqytta eshkimge keregim joq. Sondaǵy maqsaty emtıhanǵa kómektes. Túsirip jiber, ótkizip jiber. Bylaısha aıtqanda zańdy buz degen sóz. Bul qazaqtyń qanyna ábden sińip qalǵan. Ony baıqamaıdy. Nelikten oılanbaıdy. Men respýblıkanyń azamatymyn. Zańdy buzý mindetim emes, buzbaımyn da. Nelikten adamdy qylmysqa ıtermeleıdi. Jemqorlyqty ózimiz ákelemiz, ózimiz jasaımyz. Biraq bul tek qazaqqa ǵana tán kemshilik emes. Basqa ulttarda da bar dúnıe. Alaıda aqyldy halyq ózinde bar kemshilikti moıyndaı bilý kerek. Tek qana moıyndamaı, sony jóndeı bilý kerek. Budan shyǵatyn qorytyndy qazaq osyndaı kemshiligi bar ekenin bilip, moıyndap, ózin ózgertý jaǵyna áreket jasasyn.

— Bunyń barlyǵyn qazaq jaman dep emes, qazaq jaqsy bolsyn dep aıtamyz ǵoı, aǵa. 

— Mindetti túrde. Qazaq jaman demeımin. Men tek qana shyndyqty aıtam. Abaı sıaqty. Osy aıtylǵan sózderimniń barlyǵyn Abaıdyń kitabynan tabasyz.

— Osyǵan oraı bir suraq qoıǵym kelip otyr. Jalpy ómirińizde qazaq bolǵanyńyzǵa maqtanǵan, sondaı sezimnen keýdeńizdiń qýanyshtan kerilgen sátteri boldy ma?

— Men esh ýaqytta qazaq bolyp týǵanyma maqtanǵan da emespin, oǵan ókingen de emespin. Ár adamnyń óziniń ulty bar. Ár adamnyń tegi bar. Ulttyq namys, ulttyq rýh degen sóz meniń oıymsha bylaı bolý kerek. Eger qazaq bir myqty teorema dáleldese, eger qazaq bir myqty zań ashsa, minekeı sonda ulttyń aty shyǵady. Qoryta aıtqanda siz sózben emes, ispen shyǵarýyńyz kerek ulttyń atyn. Munyń basqa joly joq.

Derekkóz: newsasia.kz