Kezekte   Qytaı qazaqtarynyń ınformasıa aıaq alysy men torap mádenıeti tóte jazýmen-aq  damyp keledi. Dese de, tóte jazýdy qoldanýǵa amalsyz qalǵanda paıdalanatyn latynsha jazýdyń álipbılik dárejesine jetý úrdisi burań tartqany shyn.  Jýyq jyldardan beri kompúter pernetaqtasyndaǵy aǵylshynnyń 26 qarpin ǵana qoldanatyn latynsha  álipbı san qaıtara jasaldy, áldeneshe nusqasy gazet-jýrnaldarǵa  jarıalanyp úlgerdi. Alaıda  bul álipbı jobalaryn júıege túsirip istete almadyq,   árkim óz qalaǵanynsha dolbarlap jazyp keledi. Osynda, nege onda jurt qaripterdi qalaǵanynsha kóringen dybystyń balamasyna qoldanyp, óz bilgenderinshe jazyp júr, quzyrly oryndar men tanymal til mamandarynyń jasaǵan jobalaryn nege iske aspaıdy, qoldanylmaıdy degen kókeıtesti suraý týyndaıdy.  Árıne, máseleniń túp-tórkini san alýan desek te, jarıalanǵan álipbı nusqalary  jurtty   ılandyra almaýy   negizgi  sebep ekeni  ras. Jurttyń álipbı nusqasyna bolǵan senimin kúsheıtý úshin, olardyń basym kópshiligi qoldap,  qoldaný  úshin ǵylymı dálelder men sandyq málimetterge júginýge týra keledi. Osy negizde biz de jeke álipbı jobamyzdy usynyp, jurttyń talqysyna saldyq. Túp maqsatymyz – tańbalaýǵa qıyndyq ákelgen keı dybystardyń latynnyń qaı qarpimen beıneleý qajettigi  jóninde jeke-jeke dálel kórsetip, kırıllshe nemese tóte jazýmen beıneleýge  kelmeıtin  jaǵdaıda  qoldanylatyn ortaq latyn álipbı júıesin arnaǵa túsirýge eńbektenip jatqan mamandarǵa ún qosý.

Tez  oqylý men jazýǵa ıkemdilik  – jobamyzdyń negizgi bógenaıy

Bul joba osy zaman qazaq tili tóte jazýyndaǵy gramatıkalyq erejeni negiz etip, kompúter pernetaqtasyndaǵy aǵylshynnyń 26 tól qarpimen jasaldy, eshqandaı útir-belgi nemese basqalaı qosymsha tańba qoldanylmady. Tól dybystarymyzdy tańbalaýda  baıyrǵy latyn tili men qazirgi aǵylshyn tiliniń dybys tańbalaý erejesin uıtqy etip, túrki halyqtarynyń qazir qoldanysta  júrgen latyn alipbıimen nedáýir jaqyndastyryp, jalpy qazaq jurtshylyǵy daǵdylanǵan tańbalaý ádisine qurmet etildi. Kompúter programmasy arqyly tóte jazý men qazaq kırılshesin latyn grafıkasyna  almastyrýdaǵy qolaılylyq eskerildi. Ashyq ensıklopedıa ــ vıkıpedıa arqyly latyn qaripin qoldanatyn kóp eldiń álipbı jetistikterin qadaǵaladyq. Jurttyń jańylmaı, qysqa ýaqyt ishinde daǵdylanýdaǵy múmkindigi  qarastyryldy. Aǵylshyn, Arab-Parsy tilderinen engen ataý-termınderdi múmkindiginshe durys beıneleýge kúsh saldyq. İzdený barysynda, eger anaǵurlym kemeldi, yqsham, jattyq álipbıdi jaratýdy kózdesek, kompúter programmasy arqyly tóte jazý men latyn jazýyn ózara almastyrýda búkildeı durystyq dárejesine jete almaıtyndyǵymyzǵa, tek aǵattyq salystyrmasyn shamaly azaıtýǵa, artynan keı sózderge shaǵyn túzetý júrgizýimizge bolatyndyǵyna, sondaı-aq, sińarjaqtylyqpen kompúter programmasyndaǵy avtomatty qarip sáıkestirgishke qolaılyq jasaýdy  kózdesek, 26 áripten turatyn sátti jazý nusqasynan úmit az ekendigine kóz jetkizdik.

Áýeli jobamyzdaǵy eń kórnekti túıinge toqtalsaq, bir sózde «i» den basqa ekiden artyq jińishke dybys kezikkende, súıeý qarip   «v» tek aldyńǵy býynda ǵana jazylady. Biraq mundaı jaǵdaı kóp qoldanylatyn leksıkalyq qordyń ishinde joqtyń qasy. Al «á», «ó», «ú» dybystarynyń eshqaısysy kezikpegen, tek jalań «i» daýystysynan quralǵan sózderde súıeý tek birinshi býynda ǵana jazylady. Biraq keıbir sóz tirkesi munyń syrtynda. Mysaly, «Mirjaqypty»  «Mivrjakip» dep jazýǵa jol beremiz. Iaǵnı osy súıeý qarpi áste jińishkertý belgisi emes, ol jýan daýystylarmen qosylyp,  jińishke daýystylardy beıneleıtin súıeý esebinde. Biraq kóp sandy býyndardaǵy «i» úshin túsip qalatyn jaǵdaı saqtalady. Mysaly, esil ــ esil, kisi _ cisi, tigin ــ tigin (dybys úndestigi óte kúshti),  óshir ــ ovxir, bildirdi _ bivldirdi degen sıaqtylar. Al qatysty jalǵaýlar túbir sózdiń bastapqy jazylý zańdylǵyna yqpal etpeıdi. Mysaly, isinen ــ ivsinen, irigen ــ ivrigen qatarly sózderge qadaǵalasaq túsinikti.

Jobamyz 1-kestede kórsetilgendeı, mundaǵy «jańa álip» degenimiz kezinde sovettik Qazaqstanda qoldanysta bolǵan latyn álipbıin meńzeıdi. Jobamyzdy birneshe tuıinmen jınaqtap túsindirýdi jón kórdik: tilimizdegi latynshamen saıma-saı sáıkesetin  a, e, o, u, ı, ý  syndy daýysty jáne qosar daýystylardy jurt sanasyna sińisti bop ketken   a ,e ,o, u y,w  qaripterimen,  b, g, d, j, z, l, m, n, p, r,s,t,f  syndy daýyssyz dybystardy  b,g,d,j,z,l,m,n,p,r,s,t,f  qaripterimen tańbaladyq. Al qalǵan tańbalar jáıli tereńirek toqtalmaqpyz.

 1. «q» dybysy daýyssyzdardyń ishinde qoldaný jıiligi eń joǵary dybys. Muny «q» arqyly tańbalasaq, kompúter pernetaqtasyndaǵy ornalasý zańdylyna saı kelmegenmen qoımaı, oqyp-jazý barysynda da ońaı jańyldyrýy  múmkin. Aǵylshyn tilinde bul qariptiń jıiligi birshama tómen bolǵandyqtan (kóbinde fransýz tilinen engen termınderde kezigedi) pernetaqtanyń eń sol jaǵyndaǵy eleýsizdeý jıekke ornalasqan. Bul áste «q» -nyń balamasy bolmaýy tıis. Sondyqtan buǵan ádette sholaq ınformasıa almasý barysynda eldiń kóp qoldanatyn qaripi «k» ny turaqtandyrdyq. Al, «k» fonemasy úshin «c» qaripin aldyq. Óıtkeni biz latyn álipbıin jasaýda, bir bolsa dúnıe tili ispetti aǵylshyn tilin, bolmasa osy latyn tańbalarynyń arǵy ıesi bolǵan, sondaı-aq qazir de 100 mıllıonnyń ústinde qoldaýshysy men úırenýshisi bar baıyrǵy latyn tilin tuǵyr etsek utylmaımyz. Sonymen qatar, «ń» dybysyn «h» arqyly tańbalaýdy jón kórdik. «ń» fonemasynyń tilimizdegi jıiligi birshama joǵary bolyp, bul jaǵynan «sh» fonemasynyń aldynda turady, bul fonemaǵa qos qarip alýdyń túbi qaripterdiń qoldanymaly qunyn álsiretýge aparyp soǵatyndyǵy nazardan qalmady. Al, «ń»-dy tegi qaısy jalǵyz qarippen beıneleý jóninde qansha izdensek te «n» -ǵa pishindik jaqtan jýyq keletin osy «h» tańbasynan basqa laıyqty balama tappadyq, qaı qaripti qoldansaq ta belgili ǵylymı júıege jaqyndaı qoımady. Onyń ústine, «ń» dybysy ár qandaı sózde daýyssyz dybyspen qatarlasqanda, tek daýyssyz dybystyń aldyna ǵana keledi, daýyssyz dybystyń sońynda jáne sóz basynda múlde kezikpeıtindikten, qoldaný barysynda «kh, ch» qaripterin qamtyǵan kirme sózderdi oqý barysynda ishki qaıshylyq shyǵa qoımaıdy.

2.Basqa túrki tilderimen salystyrǵanda, qazaq tiliniń ózindik úndestik zańy men fonetıkalyq ereksheligi saqtalǵan, bul jobamyzdaǵy kúrdeli máseleniń mańyzdy bir bólegin sheshýge zor kómegin tıgizdi. Taratyp aıtsaq, «á, ó, ú» syndy úsh jińishke daýysty dybys bir sózde qaıtalanyp kelmeıdi. Al bular ózara aralasyp keletin jaǵdaılar da óte sırek ushyraıdy. Bul fonemalar eki býynnan artyq sózderde negizinen «i» fonemasymen birigip ǵana sóz quraıdy. Sondyqtan áýel basta aıtyp ótkenimizdeı, bul jińishke daýystylardy «a, o, u» áripterine «v» súıeýin qosý arqyly tańbaladyq. Osy áripterdi avtomatty árip sáıkestirgish arqyly beınelep, qazaq kırılshesimen jáne tóte jazýmen ózara almastyratyn kompúter programmasyn jasaýdyń múmkinshiligi bar. Demek, tóte jazýmen bulardy ózara sáıkestirgende durystyq dárejesi joǵarylaıdy. Munyń burynǵy kırıllshe nemese tóte jazýda saqtalǵan ádebıetterdi latyn álibıine qotarýdaǵy rólin áste ógeısitýge bolmaıdy.

3.Tól dybysymyz «ǵ» fonemasyn «q» arqyly tańbaladyq. Áýeli bul dybystyń qoldaný jıiligi «g», «j» sıaqtylardan joǵary, qos qarippen tańbalaýdyń negizi álsiz. Qazir keıbir jeke álipbı jobalarynda, ishinara torap-saıttardyń latynsha beıneleý erejelerinde «gh» tektes qos árippen tańbalaǵan jáıitter bolǵanymen, jurttyń deni eshqashan qos qarippen jazýǵa peıilsiz ekenin anyq baıqap kelemiz, máseleniń kilti tap osynda. Kim bolsyn ári tez, ári yqsham jazýdy oılaıdy. Demek, qoldaný jıiligi munsha joǵary tól fonemamymyzdy qos qarippen tańbalaǵanda, jazýǵa ebdeısiz, shubalańqy, oqýǵa qıyndaý, utarymyz az. Evropa halyqtary arab-parsy tilderinen kelgen ataýlardy jazǵanda «gh» arqyly «ǵ» fonemesyn tańbalaıtyndaı kóringenimen, óz tilderinde «g» dep qana oqıdy. Al, «f» -ty alýdy oılastyrǵanda, kırıllshedegi «Ǵ» -nyń kóne keńes elderiniń óz kezinde beline jińishke syzyqsha tartyp jasap alǵan qarip ekendigin, latynshadaǵy «f» qaripimen úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtynyn eskerip odan da bas tarttyq. Qaripterdiń halyqaralyq ortaq pernetaqtadaǵy sáıkesti úlestirimdiligin oılastyrǵanda, «ǵ»-ny tańbalaýda «q»-nyń sál úılesimdi ekendigin ańǵardyq. Bul aldymen daǵdylanýǵa ońaı, sosyn qoldanyp kóndigý barysynda úlken aǵattyq týylmaıdy. Bárinen mańyzdysy «g» qarpimen belgili tulǵalyq jaqyndyǵy bar. Demek, «ǵ» dybysynyń tek «g» men ǵana emes, «q, h, h» fonemalarymen de belgili fonemalyq jaqyndyǵy bar ekendigi súıengen negizimizdiń býynyn bekite túspek.

4. «sh» dybysyn «x» arqyly tańbaladyq. Jurtqa belgili, bul fonema úshin Qytaı qazaqtary «x» jáne «sh» ــ osy ekeýin qalaǵansha istetip júrse, shetel qazaqtary kóbinde «sh» qos tańbasymen beınelep keledi. «sh» dybysynyń tilimizde jıiligi birshama joǵary, torapkerler «Abaı joly» romanyndaǵy 8 mıllıon qaripten avtomatty sanaq júrgizgende, 1.71 paıyzdyq qoldanylym jıiligi boıynsha «z» qarpinen joǵary turǵan. Tipti bir sózde ekiden, úshten kezigetin jáıitter de barshylyq. Demek, qos qarippen tańbalasaq utarymyz az, oqý jáne jazýdaǵy áýreshilik kóp. Eń mańyzdysy bul fonemany «x» arqyly tańbalaýdy biz áste Qytaı tilindegi Pınınge negizdelip qýattap otyrǵamyz joq. Ispan jáne Katalan tilderinde, sondaı-aq baıyrǵy latyn tilderinde osy qarip, negizinen «sh», «ch» jáne «ks» bop oqylsa, keıde «s» nemese «z» bop oqylady. Iaǵnı siz osy qaripty sóz basyna keltirip bir sóz jazyp, sosyn, kırıllshe emes, latynsha tańbalaǵandyǵyńyzdy eskertip, dúnıedegi kúlli adamǵa oqytsańyz, basym kóp sandy adam, sóz joq, «sh» nemese «ch» dep oqysa, qalǵandary basqalaı osy tektes tisten shyǵatyn fonemalarmen dybystaıdy. Al «h» dep oqıtyndar,  keı qarluq tobyndaǵy túrkilerden basqa, joqtyń qasy.

5.Tilimizdegi jıiligi asa joǵary «y» dybysyna jáne belgili shart astyndaǵy «i» dybysyna latynnyń «i» qaripi ـــ osy bir tańbany berdik. Taratyp  aıtaıyq:

1) Qazaq jurtshylyǵynyń qazirgi jazý  daǵdysyn negiz ettik. El ishindegi nemese sheteldegi qandastar bolsyn, «y»-ny «i» arqyly tańbalap jazatyndar basym kóp sandy ıeleıdi. Aǵylshyndar ony ózderiniń dybystaý, jazý zańdylyqtaryna ıkemdep, kóp qoldanylatyn qaripterdiń biri etip alǵandyǵyn eskersek, tilimizdegi «y» dybysyn tańbalaýǵa osy qariptiń eń úılesimdi ekendigin bilemiz. Kompúter pernetaqtasynda jıiligi joǵary qaripterdiń ornyna bekitilgen, ońaı, yqsham jazylady. Oqyǵanda, jazǵanda optıkalyq jaqtan ózine tán pishindik ereksheligimen sózderdi paryqtaý túısigin bere alady.

 2) Quramyndaǵy daýysty dybystardan kileń «i» ǵana bar dáıeksheli sózdiń birinshi býynynda, «i» dybysy «iv» bop túsedi, basqa ár qandaı sózde «y» men «i» birdeı «i» arqyly tańbalanady. Biz tóte jazýymyzdy qurylymy kemeldi jazý qataryna balaǵan ekemiz, latyn álipbıin de tóte jazýǵa sáıkestirýimiz kerek. Tóte jazýymyz oqýǵa, jazýǵa tez, quddy qazaqtyń atamzamanǵy tól jazýyna uqsaıdy. Árıne, kezinde uly aǵartýshy A.Baıtursynuly qazaq tiliniń úndestik ereksheligine kóregendikpen talǵam jasaı otyryp, «y» men «i» -ni, sondaı-aq, basqa daýysty dybystarymyzdyń máselesin óte durys sheshken. Tóte jazýda «y»- ny tańbalaý ـــ jazýǵa qanshalyq yqsham, oqýǵa qanshalyq ońaı bolsa, latyn álipbıimizdi de osy jaqqa yńǵaılaýymyz lazym, sonda ǵana ómirsheńdikke ıe bolmaq.

 6. Tilimizde sırek qoldanylatyn «ch», «h» dybystaryn latynnyń qos árpimen jeke-jeke «ch», «gh» etip tańbaladyq. Iaǵnı «ch»- ny tańbalaýǵa «ch» -ty qoldandyq, halyqqa  ortaq, jurttyń oıy bir bolar. Al «h» úshin «gh» -ty istetýimizdegi sebep: qazaq tilinde eń az qoldanylatyn, kópshilik ádette durys dybystaı almaıtyn osy fonemanyń naǵyz balamasy «h»- ekenin eskerip, keı odaǵaılar men arab-pasy tilderinen kirgen ataýlarda ǵana kezigetinin oılastyryp, «g» men «h» ekeýin qosarlap jasadyq.

 7. Orys tilinen kirgen ataý-termınderde kóp kezigetin «v» fonemasyn sóz basynda sol tildegi oqylýyna jýyqtatyp, «w» árpimen, sóz sońy men qatań dybystyń aldyna kelgende, orys tilindegi oqylý zańdylyǵy boıynsha «f» arqyly tańbalaýǵa jol berdik. «ý» jáne «ı» dybystary sózdiń birinshi býynynda daýysty bop kelgende, ári jińishkertý belgisi qoıylatyn jaǵdaıda «w» dyń aldyna «u»- dy, «y» -dyń aldyna «i» -dy qosyp jazýdy jón kórdik. Mysaly, «tıimdi - tiyimdi», «ıt - iyt», «túý -tuw» sıaqtylar. Iaǵnı «ı» jáne «ý», bul ekeýin ózgeshe fonema retinde tanyp, turaqty túrde jeke-jeke «iy» men «uw» qosar tańbalaryn berdik. Árıne mundaı jaǵdaı óte sırek ekeni de shyn. Sózdiń ekinshi jáne odan keıingi býyndarynda bulaı qosarlap jazýdyń qajeti shamaly. Mysaly, buljymas úndestik zańy boıynsha, «kıim» sózin «cyim» arqyly, «gýil» degendi «gwil» arqyly tańbalasaq jetip jatyr.

Jobamyzdyń ǵylymı qunyn jónindegi dálelderimiz

Qazaq tilindegi bir sózde «á, ó, ú» fonemalary tek bir-aq ret kezigedi. Al daýyssyz dybystardyń qaıtalanýy kóp. Atalmysh jobamyzda qos qarippen tańbalanýdyń birshama kóptigi ras, muny áýel basta-aq oılastyrdyq. Alaıda qazaq tiliniń ózindik fonetıkalyq ereksheligi bar, ıaǵnı joǵarydaǵy jińishke daýysty dybystar bir sózde negizinen qaıtalanyp kelmeıdi. Sonymen birge osy úsheýi birge aralasyp keletin jáıtter de óte sırek ushyraıdy. Al  kezekte ortaǵa salynǵan kóp sandy jobada «ń», «sh», «ǵ» qatarly fonemalarǵa qos qarip berilgen. Bul úsheýi qazaqtyń tól fonemalary, onyń ústine leksıkalyq qordaǵy qoldaný jıiligi birshama joǵary, bir sózde qaıtalanyp ta, ózara aralasyp ta kele beredi, bul qos qarippen tańbalaýǵa, ásirese oqýǵa óte qıynshylyq týdyrady. Jobamyzdyń túbirinen sheshim etkeni dál osy túıtkil deýge bolady. Eshqandaı ásirelemeı bylaı aıtýǵa bolady: Osy jobamen jazylǵan árqandaı mátindi quddy tóte jazýmen oqyǵandaı jattyq oqı alamyn.

Endeshe, «v» qaripin jińishke daýystyny tańbalaýǵa qoldanǵan súıeý etkendigimizge toqtalsaq, menińshe, bizdegi osy kúngi «v» fonemasy juńgo (Qytaı) qazaqtary úshin anyq fonema emes, sonaý jyldardan beri osyǵan bola bir qariptiń ornyn berip, ózimizdi ózimiz qınap, aldap keldik. Tipti arnaýly Evropa tilderin oqyǵandar bolmasa, onyń keıde «f» jáne «ý» fonemasymen qandaı paryqty bolatyndyǵyn Qytaı qazaqtarynan eshqaısymyz bilmedik te. Bilmegen, dybystaı almaǵan dybysty tańbalaýdyń ne qajeti bar?! A.Baıtursynulynyń ózi de kezinde buǵan arnaýly tańba bermegen. Bul fonema aǵylshyn tiline de keıin kele kirgen. Al nemister áli kúnge deıin muny «w» arqyly tańbalap keledi. Toq eterin aıtsaq, bul fonemany jalǵasty arnaýly qarippen tańbalaýdyń qazaq tiline paıdasynan góri, zıany áldeqaıda basym. Mysaly, burynǵy «Evropa», «Avstrıa», «Vıkıpedıa» sózderin endigide Qazaqstan baspasóz salasy halyqaralyq aıtylymyna jýyqtatyp «Eýropa», «Aýstrıa», «Ýıkıpedıa» dep ózgertkeni tegin emes bolar. Sondyqtan osy basy artyq fonemany joǵaltý úshin ony tek súıeýge istetkendi jón kórdik.

2-keste qazaq dybystarynyń qoldaný jıiliginiń sanaǵy, «Qazaqsoft» saıtynyń jetekshisi Tálip Núsipuly usynǵan. «Abaı joly» trıllogıasyna kompúter baǵdarlamasy arqyly avtomatty sanaq jasalǵan.

    Osy sanaq boıynsha, mynadaı ǵylymı tujyrym jasaýǵa bolady: Kesteniń sol jaq bóligindegi kırıllshe qaripterdiń sanaǵyna qarańyz, «á, ó, ú» úsheýiniń qosyndysy 3.05 paıyz bolǵan, al «ń, sh, ǵ» úsh daýyssyz dybystiki 5.90 paıyzdan asqan. Sonymen qatar, «i» fonemasynyń jıiligi 5.36 paıyz eken. Alaıda joǵaryda aıtyp ótken mysaldaǵydaı «i» dybysy tek ózi kelgen jalań býyndy sózder men kileń «i» dybysynan quram tapqan kóp býyndy sózderdiń basqy býynynda ǵana «v» súıeýimen qosarlanady. Mundaı bolǵanda, bizdegi joba boıynsha súıeý arqyly tańbalanǵan qosar daýystynyń sany 4 paıyzdan áste aspaıdy. Endi osyny naqty sandyq kórsetkish arqyly eseptep dáleldeý kerek. Aldymen mynaǵan nazar salyńyz: tústi -tuvsti, bári ــ bavri, júrdim ــ juvrdim, ómir ــ ovmir, egin ــ egin, kishkene ــ cixcene sıaqty jińishkergen sózderdi bizdegi KALSN jobasy boıynsha jazǵanda, ondaǵy «i» dybysy qalǵan úsh dybystyń meńgerýinde bolǵandyqtan, tek «i» arqyly tańbalanady. «i» fonemasy jalqy býyndardan góri, osy tektes kóp býyndy sózderde óte  jıi  ushyraıdy. Munyń ózi «i» fonemasynyń qosar tańbamen kelýi tipti 5.36 paıyzdan áldeneshe ese tomen ekenin aıǵaqtaıdy, myqtaǵanda 0.5 paıyzdan ary ketpeıdi. Tipti  jobamyzben jazǵanda «iv» kezdesetin býyndar men sózderdiń sanaǵyn qazaq tiliniń sózdik qorynan sanap-aq esepteýge de bolady. Sońǵy esepte «v» súıeýi qosarlanatyn jaǵdaıdyń múmkindigi qaıtken kúnde de 4.0 paıyzdan aspaıdy deıtin qortynymyz ǵylymı júıeden alshaqtaı qoımaıdy. Bul san joǵarydaǵy qazaqtyń 3 tól daýyssyz dybysyn qosarlaýdan shyǵatyn 5.90 paıyzdan áldeqaıda tómen. Demek, KALSN jobasyn qoldanar bolsaq, qosar qarippen tańbalaý jaǵynda, basqa jobalarǵa qaraǵanda anaǵurlym únemge qol jetkizemiz.

Myna birer shýmaq óleńge qarańyz, «v» qaripin birneshe mınýt jumsap qana jińishke daýysty dybysty beıneleıtin qosymsha tańba dep este saqtasańyz bolǵany, bir kórgen jerden jańylmaı jińishkertip oqyp kete beresiz. Jaıshylyqta qoldanyp júrgen «v» fonemasy tilimizde óte sırek paıdalanylatyndyqtan ońaı jańsaqtyq týyla qoımaıdy.

Sovyle tivlim, alahdama, tartinba,

Kayta-kayta xindikti aytip jarkilda.

Kalay qana ovmir suvrdih dey alam,

Bivr awiz sovz kalmaqan soh artihda.

Zaman kalay, adam kalay ovzgerdi,

Ovzgergendi xuvcir kazir covz covrdi,

Arih menen akykattih aldinda,

Hindikti aytip xihqiratin cez celdi.

Buvgin cerec kazaqimnih bivrligi,

Bivrlic bolsa arta berer tivrligi,

Janim pyda xindikti aytip xirildap,

Osi sovzden jok bop cetsem bivr cuvni.

Sońǵy sóz

Qazaq kırıllshesin úzbeı oqyp kele jatqanyma 20 jyldan asypty. Oqý barysynda qatty qınalsaq ta, osy jazýda talaı-talaı roman oqydyq. Biraq qazirge deıin tóte jazý, qytaı tili nemese aǵylshyn tilindeı kózge qanyq emes, kópshiligimiz áli sol tezireńki ejikteýden jazǵan emespiz. Keıde, men Qazaqstannyń qazaq tildi keı dıktorlarynyń oqyp otyryp jańyla beretinine nazar aýdaryp otyramyn. Menińshe, bul áste olardyń qazaqshaǵa shorqaqtyǵy emes, qalaıda dıktor degen aty bar ǵoı. Mundaǵy basty kedergi dál oqýǵa qolaısyz kırıllshe ekeninde kúmánim joq. Osy tabıǵı qubylysty mamandardyń kópshiligi ishki materıalyq júıe boıynsha oılastyrmaı, áli kúnge deıin adamnyń sýbektıv sebebinen izdep, rýhanıatpen túsindirýden jazbaı keledi.

Jobamyzdyń optıkalyq túısik jaǵyndaǵy jaǵymdy áserin aıshyqtaı túsý úshin, tómende Abaı taǵylymdarynyń birer tarmaǵyn latyn álipbıinde túsirip kóreıik:

ABAY TAQILIMDARINAN

Eger de mal cerec bolsa, kolovner uvyrenwih cerec. Mal jutaydi, ovner jutamaydi.

Zalimdik – adam balasinih duxpani, adam adamqa duxpan bolsa, adamnan bovlinedi, jirtkix khaywan esebine kosiladi.

Adam uvxin cerecti navrse – akil, ivs, mivnez, sodan twatin zerectic, tatwlik, makhabbattilik, qadettic, ovnerlilic.

Adamgerxilicce jat, oni buzatin navrseler: Altibakan alawizdilik, kastik, arazdik, cunxildic, kyanatxildik, kurmet bivlmestic, nadandik, Avsirese, damdi adamnih tonawi.

ABAI TAǴYLYMDARYNAN

Eger de mal kerek bolsa, qolóner úırenýiń kerek. Mal jutaıdy, óner jutamaıdy.

Zalymdyq ـــ adam balasynyń dushpany, adam adamǵa dushpan bolsa, adamnan bólinedi, jyrtqysh haıýan esibine qosylady.

Adam úshin kerekti nárse ـــ aqyl, is, minez, sodan týatyn zerektik, tatýlyq, mahabbattylyq, ǵadettyk, ónerlilik.

Adamgershilikke jat, ony buzatyn nárseler: altybaqan alaýyzdyq, qastyq, arazdyq, kúnshildik, qıanatshyldyq, qurmet bilmestik, nadandyq, ásirese, adamdy adamnyń tonaýy.

Paıdalanǵan ádebıetter:

List of digraphs in Latin alphabets

List of Latin letters

Extended Speech Assessment Methods Phonetic Alphabet

Avtorlardyń meken-jaıy: QHR, Qulja qalasy,

Órken Aqberdiuly: “İle Jastary” jýrnalynyń  redaktory

Óren Aqberdiuly: İle Pedagogıka Instıtýty, Bıologıa Kafedrasynyń oqytýshysy

"Qamshy"  silteıdi