Buryndary Qazaqstan aýmaǵyn meken etip, búginde tuqymy tuzdaı quryǵan janýarlar bar. Onyń basty sebepkeri – adamdar. Uly dalada úıir-úıirimen shaýyp júrgen tarpańdar, İle men Balqashtyń qamysyn panalaǵan jolbarystar, Aral men Kaspııdiń arasynda jelmen jarysqan qabylandar endi joq. Qamshy.kz aqparat agenttigi qazaq jerinen joıylyp ketken janýarlardyń bir parasyn nazarlaryńyzǵa usynady.

Turan jolbarysy

Qazaq jerinde salaqulash saryala jolbarystar XX ǵasyrdyń ortasyna deıin jortyp júrgen. Erte zamanda Syrdarıa jaǵasy, qamysy qalyń Shý boıy qaptaǵan jyrtqysh eken. Al İleniń eteginde tolyp júrgen desedi. Jolbarys aýlaý qazaqtyń ata dástúri, mashyqty óneri bolǵan. Bilekterin arqanmen orap, ústerine qalyń teri jamylǵan qazaq ańshylary sherini jalań qanjarmen-aq jaıratyp otyrǵan.

Turan jolbarysynyń salmaǵy 250-300 keli tartatyn. Bir ereksheligi – jıren tústi júniniń boıaýy qanyq. Qysty kúni terisi, ásirese, qaryn tusynyń júni qalyńdaı túsedi. Tumsyǵynda qoıý murty bolǵan.

Turan jolbarysy. Berlın haıýanattar baǵy, 1899 jyl

Reseıde jaryq kórgen «Voennyı sbornık» jýrnalynyń 1871 jylǵy sanyndaǵy «Tabıǵat jáne ańshylyq» degen bóliminde Syrdarıa boıynda turatyn Shaqan degen ańshy jaıynda maqala basylǵan. Shaqan ańǵa ketken bir kúni túnde adamjegish jolbarys kıiz úıge kirip, balasyn óltirip, áıelin qamysqa súırep áketedi. Qatty kúıingen Shaqan jolbarysty óltirmekke ant beredi. Aqyry sózinde turǵan ańshy birneshe shubar ańnyń kózin joıady. Bul týraly Muhtar Maǵaýınniń «Shaqan-SHeri» romanynda egjeı-tegjeıli jazylǵan.

«Toqsan úıli tobyrdy» ańshylyqpen asyraǵan Qambar batyrdyń jolbarysty quıryǵynan ustap, basynan aınaldyra laqtyryp óltirgeni de jyrda kórkem baıandalady.

Eýropalyqtar kelgenshe Qazaqstandaǵy jolbarys popýlásıasy birshama boldy. Ań patshasyn josparly túrde aýlaý 1891 jyldan bastalady. Jedel atylatyn joıqyn qarýmen jaraqtanǵan orys armıasy otarlanǵan jerdi jyrtqyshtardan tazalaý úshin arnaıy otrádtar uıymdastyrdy. Jekelegen ańshylar da túgi qulpyrǵan qymbat terisi úshin jolbarysty qynadaı qyrǵan.

«Turan jolbarysyn aýlaý», sýretshi S.T.Nurtazın

Qujattarǵa qaraǵanda, Jetisýdaǵy sońǵy jolbarys 1940 jyly ańshylar oǵyna ilingen. Arada birneshe jyl ótken soń İleniń tómengi eteginen izin kórgender bar.

Keńes úkimeti 1947 jyly jolbarystardy aýlaýǵa tyıym salǵanymen, bul kesh qabyldanǵan shara boldy. 1960 jyldardyń ortasynan bastap Halyqaralyq tabıǵat qorǵaý odaǵynyń Qyzyl kitabynyń birinshi sanatyna Turan jolbarysy «joıylyp ketken» túr retinde engizildi.

Dúnıejúzilik jabaıy tabıǵat qory men Qazaqstan úkimeti Reseıdiń Qıyr shyǵysyndaǵy Amýr jolbarysyn İle-Balqash óńirine jersindirýdi kózdep otyr. Jobanyń quny – 50 mln AQSH dollary.

Tarpań

Tarpań – joıylyp ketken jabaıy jylqynyń bir túri. Qazaqstan jerinde XIX ǵasyrdyń ortasyna deıin taralǵan. Shoqtyǵynyń bıiktigi 136 sm-ge jýyq, terisiniń túgi surǵylt, arqasynda qara jolaǵy, tikireıgen qara jaly bolǵan. Muhtar Maǵaýınniń «Alasapyran» romanynda tarpań jaıly málimetter kezdesedi. Jazýshy tarıhı derekterge súıene otyryp, tarpańdy joıqyn kúshti, eren júırik jylqy dep sýretteıdi.

Tarpań men úı jylqysynyń býdany. Máskeý haıýanattar baǵy, 1884 jyl

Tarpańnyń eki túri belgili: dala tarpańy jáne orman tarpańy. Dala tarpańynyń eń sońǵysy 1879 jyly Ýkraınadaǵy «Askanıa-Nova» qoryǵynyń mańynda, orman tarpańynyń aqyrǵy tuıaǵy 1814 jyly qazirgi Kalınıngrad oblysy mańynda óltirilgen. 20 ǵasyrda tarpańnyń tuqymyn qaıta shyǵarý úshin Polsha men Germanıada júrgizilgen irikteý-býdandastyrý jumystary esh nátıje bermedi.

Qabylan (gepard)

Mysyq tuqymdas bul janýar XVIII ǵasyrdyń aıaǵy men XIX ǵasyrdyń basynda Kaspıı men Aral teńizi aralyǵyndaǵy shóldi aımaqta tirshilik etken. HH ǵasyrdyń 50-jyldaryna qaraı sıreı bastaǵan qabylan Ústirt pen Mańǵystaý túbeginde oqta-tekte kezdesip qalyp júrdi. Dene bitimi uzynsha, turqy 120-150 sm, quıryǵynyń uzyndyǵy 60-75 sm. Qalyń, qysqa, sarǵylt tústi túginiń ústinde qara daqtar bolady.

Qabylan – dúnıedegi eń júırik ań. Sondyqtan qazaq dalasyn bılegen han-sultandar kezinde ony qolǵa úıretip, ańǵa salǵan. Terisi óte baǵaly bolǵandyqtan, kóp aýlanǵan. Qabylandar qazir Afrıka qurlyǵy men Taıaý Shyǵysta qalǵan.

Toǵaı buǵysy

Buǵynyń bul túri ózen jaıylmalaryndaǵy qamys, toǵaılarda ómir súredi. Qazaqstanda HİH ǵasyrdyń aıaǵyna deıin Syrdarıa ózeniniń boıyn, onyń Qyzylorda qalasyna kiretin jerine deıin mekendegen. Dene mólsheri shaǵyn, shoqtyǵynyń bıiktigi 120 sm bolyp keledi. HH ǵasyrdyń basynda toǵaı buǵysy elimizde tolyǵymen joıylǵan.

Qyzylqum arqary

Qyzylqum arqary – óte sırek kezdesetin ashatuıaqty janýar. Qazaq jerinde HH ǵasyrdyń ortasyna deıin Syrdarıa men Qýańdarıa ózenderi saǵalarynyń aralyǵyn meken etken. Qazan aıynyń aıaǵy men jeltoqsannyń basynda kúılep, sáýir-mamyr aılarynda analyǵy jalqy qozyqa tabatyn qyzylqum arqary búginde Qazaqstanda kezdespeıdi. Degenmen Ózbekstanda onyń sany qalpyna keltirilip jatyr.