Aıaqtalýyna eki jarym jyldaı ýaqyt qalǵan jıyrmasynshy ǵasyrdyń bir ereksheligi, eń qatal da bitimi oǵash saıası-quqyqtyq qurylym-totalıtarlyq memleketti dúnıege alyp kelgeni edi. Tarıhshylar totalıtarlyq memlekettiń áýelgi nyshandary kóne Mysyrda nemese qaısybir ejelgi despot elderinde boldy degendi aıtyp júrse de, «totalıtarızmniń naǵyz qas úlgisi»,-naq sol HH ǵasyr totalıtarızmi bolatyn. Ári ǵumyrynyń uzaqtyǵy, ámbebaptyǵy jáne nátıjeliligi turǵysyndaǵy aldyńǵy qasiretti oryndy dáp osy keńestik úlgidegi totalıtarızmnen ozyp eshkimde ala qoımaıdy. Kádimgi bizdiń zamandastarymyzdyń kóbiniń ómirimen tuspa-tus kelip sol sebepti de bireýler úshin zárli, bireýler úshin árli bolyp qyryq qubylatynnyń naq ózi.

   Bul jerde máseleniń mánisi, onyń esh bultartqyzbaıtyn sandyq kórsetkishterine de qatysty emes. Másele totalıtarızmniń saıası-áleýmettik, psıhologıalyq zardaptaryna, onyń búginge de, bolashaqqa da uzaq merzimder boıy áser ete alatyn saldarlarynda bolsa kerek.

  Ókinishke qaraı, ótken júıeniń synshylary da, jaqtastary da totalıtarızmniń bizdiń elimizde de sonshama ǵumyrly bolýynyń sebepteri jóninde kóp oılana bermeıdi. Onyń kúlli sebepterin jeke adamnyń memleketpen, qaraqan basynan, óz qyzmetiniń nátıjesimen aýlaqtanyp ketkenine qatysty degen ábden qalyptasqan kózqaraspen qaıyra salýǵa bolar edi. Totalıtarızmniń mundaı fılosofıalyq túsiniktemesiniń júıelengenine de talaı ýaqyt ótti. Áli dál sol dáıektemeni  sóz reti kelgende aıta ketý kerek, burynǵy antıkommýnıst Zınovevten nebolshevıktik ıdeıany ashyqtan-ashyq maldanýshy búgingi Lımonovqa deıingi komýnıstik ıdeıany jaqtaýshylar bas paıdalaryna jaratýdan bir tanbaı keledi.

 Ǵumyrynyń uzaqtyǵy, ámbebaptyǵy jáne nátıjeliligi turǵysyndaǵy aldyńǵy qasiretti oryndy dáp osy keńestik úlgidegi totalıtarızmnen ozyp eshkim de ala qoımaıdy

Totalıtarızmniń áleýmettik kózderi sonshama aıqyn jáne ol qaısybir halyqtar osyǵan beıim deıtin turlaýsyz uǵymǵa úsh qaınasa sorpasy qosylmaıdy. Áıtpese óz ýaqytymen salystyrǵanda bilim deńgeıi joǵary protestanttyq Germanıa men hrıstıandyq Reseıdi jáne katolıktik Italıany biróńkeı toptastyrý qajettigi týǵan bolar edi. Máseleniń mánisi sonda, birqatar uqsas belgilerine qaramastan totalıtarızmniń túp-tórkini ár elde ár qıly yńǵaıda óristeıdi.

  Totalıtarızmniń keńestik tıpiniń boıynda odan burynǵy tarıhı kezeńderden mura bolyp qalǵan saıası mádenıettiń, ımperıalyq harakterdiń  jáne búrokratıanyń shekten tys ómirsheńdiginiń nyshandary saırap jatyr. Onyń ústine, totalıtarlyq ózgerister qarsańyndaǵy biryńǵaı sharýalar eline tán áleýmettik qurylym da osy bir ózgeshe qoǵamdyq júıeniń qalyptasýyna kádimgideı áser etti.

 Ókinishke qaraı, ótken júıeniń synshylary da, jaqtastary da totalıtarızmniń bizdiń elimizde de sonshama ǵumyrly bolýynyń sebepteri jóninde kóp oılana bermeıdi.

Áıtse de bárin tek saıası mádenıet pen ýrbanızasıalyq dástúri álsiz eldiń áleýmettik qurylymyna ákep tirep tastaý da dál bolmas edi. Keńestik totalıtarızmniń ózindik bir ereksheligi-onyń ımperıalyq tabıǵaty. Onyń osy ózgeshiligi kúni búginge deıin Reseıdegi keıbir ultshyl pıǵyldaǵy antıkommýnısterdiń ózin de jańylystyrýmen júr. Eger Reseı ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde damýdyń demokratıalyq jolyn tańdasa ne bolar edi, degen saýalǵa jaýap ta sonshama qarapaıym. Sóz joq, Eýrazıanyń bir qatar egemen memleketteriniń, eýropalyq eldermen salystyrýǵa keletin joǵary ıntegrasıalyq potensıaly bar tolyqqandy memleketterdiń negizińde tıimdiligi joǵary ekonomıkalyq keńistiktiń qurylýy óter edi. Rejımniń is júzindegi bátýashyldyǵy ımperıanyń ydyraýyna ákelip soǵar edi. Óıtkeni, dál keńestik totalıtarızm  búkil eýrazıalyq keńistiktegi  ımperıalyq uıymdardyń saqtalýynyń basty tetigine aınaldy. Osy retten alǵanda da Reseıdegi baryp turǵan ultshyldyq pen solshyl radıkaldyqtyń ámpeı-jámpeı  odaqtasýy da bir qaraǵanda oǵash bop ta kórinedi. Alaıda ulttyq tarıhymyzǵa, mádenıetimizge, memleketimizge degen súıispenshiligin málimdeıtin keı adamdardyń osy ǵasyrda bir emes, birneshe ret qazaq jerine oqpen de, ashtyqpen de zulmat ákelgenderdiń muragerlerimen kenetten aýyz jalasyp ketkenin kórgende qaraptan-qarap shaqshadaı basyń sharadaı bolady eken. Eń tańqalarlyǵy, osy qasań da, ásersiz totalıtarlyq júıeni basqashalaý yńǵaıymen qazirgi zamanǵy jón jobaǵa úılestirý ıdeıasy dál sol ultshyl baǵyttaǵy orys elıtasy arasynda paıda bolǵan edi. Reseılik ıstebleshmentte bul ıdeıa 1970-jyldardan beri kórinis berip keledi.

     Keńestik totalıtarızmniń ózindik bir ereksheligi – onyń ımperıalyq tabıǵaty. Onyń osy ózgeshiligi kúni búginge deıin Reseıdegi keıbir ultshyl pıǵyldaǵy antıkommýnısterdiń ózin de jańylystyrýmen júr.

Totalıtarızmniń saıasat pen ıdeologıadaǵy ımperıalyq qurylymdarmen sonshama tyǵyz baılanysta bolýy ne sebep? Birinshiden, ımperıalyq ıdeıa proletarlyq ınternasıonalızmniń etnıkalyq emes, áleýmettik konsepsıasynyń tasasynda búrkemelenedi. Ekinshiden, etnostardyń iriligine, tarıhı «úlesine», kim-kimdi órkendetti degendi júıe-júıe qylyp bóletin «mádenıettiligine», «respýblıkalyq ult», «avtonomıalyq respýblıka, okrýgtik ult» dep dáreje deńgeıine qaraı «aıaz álińdi bil» talabymen qatań rettestiretin tártip ulttyq qatynastardy qyryq qubyltyp basqarýǵa járdemdesti. Tarıhtaǵy kez kelgen ımperıa ultaralyq qatynastardy rettep otyrý problemasymen betpe-bet keler, biraq olardyń eshqaısysy da dál osyndaı ıdeologıalyq  kózboıaýshylyqty meńgergen emes. Tipti búgingi kúnniń ózinde tarıh qoınaýyna múldem ketken osy ıdeologıalyq qalyptar ózderiniń jany siriligin kórsetip keledi. Ondaǵan halyqtardyń búgingi halyqaralyq quqyq termınderi boıynsha táýelsizdik alǵany – zamanalyq mańyzy bar oqıǵa. Alaıda solshyldardyń aıtýynsha, onyń ishinde qazaqstanda da bul halyqtar taǵdyryndaǵy sumdyq baqytsyzdyq...

***

Qazaqstan komýnıseri bas teoretıkteriniń pikirtalas kezderindegi sózderinde: sosıalızm ulttar men halyqtardyń damýyna qýatty  serpin berdi, naryqtyq qatynastar barlyq emniń daýasy emes degen sıaqty oılardyń aıtylǵany eske túsedi. Degenmen olar bul jerde ózderiniń áriptesteri neokommýnızniń ákki máskeýlik teoretıkteri aıtyp qalatyn bir dáıekti umytyńqyrap ketkendeı. Ol álbette, ónerkásiptik ınfraqurylymnyń orasan qarqynymen ári tıimdi órkendeýi edi.

Keńestik totalıtarızm búkil eýrazıalyq keńistiktegi ımperıalyq uıymdardyń saqtalýynyń basty tetigine aınaldy.

Alǵashqy tıptegi dáleldedi dáleldemelerdi bekerge shyǵarý ońaı. Rasynda da, eger qazaqtar ujymdastyrýdyń jáne otyryqshyldyqqa zorlap kóshirýdiń saldarynan týyndaǵan «qyzyl qyrǵynnyń» ashtyqtyń indettiń, aýa kóshýdiń nátıjesinde mamandardyń esepteýleri boıynsha óziniń qyryq paıyzynan aıyrlsa ulttardyń qandaı gúldenip  órkendeýi  týraly aıtýǵa bolady. Eger muny tańymyzdyń ataýy deıtin bolsaq, batýymyz qaısysy? Bálkim, halyqtyń túgel quryp bitýi shyǵar. Ekinshi jaǵynan ulttyń mádenı tildik ortasyna turaqty túrde qysym jasalyp kelýi qazaq tilin sál bolmaǵanda  joıyp jibere jazdady. Shamasy, bizdiń qazaqstandyq komýnızm teoretıkteriniń qıalyndaǵy ulttardyń gúldenýi, Hrýshevtiń eger biz neǵurlym oryssha tezirek sóılesek, soǵurlym komýnızmge tez jetemiz, degenimen astasyp jatqan bolýy kerek...

Mańyzdy máseleniń biri – totalıtarlyq júıe júzege asyrǵan ónerkásiptik jańartý (modernızasıa) bolǵan edi. Álemniń ár elderinde HH ǵasyrda, ásirese onyń ekinshi jartysynda tabysty júzege asyrylǵan jańartýlardyń tájirıbesi keńestik modernızasıanyń basqa prınsıpti túrde erekshelengenin kórsetedi.

Basqa elderde modernızasıa, qazir Qazaqstanda ótkizilip jatqandaı, jeke adamnyń, ındıvıdtiń ekonomıkalyq talabyndaǵy jańa motıvterge, onyń jeke basynyń yntalanýyna negizdelgen. Keńestik modernızasıa bolsa, adamdardyń ekonomıkalyq yntalanýy boıynsha emes qatań kúshteýimen júzege asty.

Qazaqstandyq komýnızm teoretıkteriń qıalyndaǵy ulttardyń gúldenýi, Hrýshevtiń eger biz neǵurlym oryssha tezirek sóılesek, soǵurlym komýnızmge tez jetemiz, degenimen astasyp jatqan bolýy kerek...

Basqa elderde tabysty júrgizilgen modernızasıanyń nátıjesinde ózin-ózi rettestirip otyratyn qýatty tutqalary bar ıkemdi de, san-salaly naryqtyq ınfraqurylym jasaldy. Keńestik modernızasıanyń nátıjesinde shekten tys ortalyqtandyrylǵan, qaıtymy az, ıkemsiz ekonomıkalyq júıe quryldy. Túptiń túbinde dál osy jaǵdaı totalıtarlyq rejımdi qulatyp tyndy. Keńestik modernızasıanyń qajettiligi óz jerlerinde sharýalardy tap retinde joıýdy da júzege asyrdy. Olar eń arzan jumys kúshin qurady. Buǵan qosa jappaı repressıalar nátıjesinde ashylǵan san myń konslagerler shyn máninde quldyq eńbekti paıdalanýdyń naǵyz úlgisi bolǵan edi. Saıası repressıalardyń nege kerek bolǵanynyń bir sebebi osynda. Ol ashsa alaqanynda, jumsa judyryqta bolatyn ári tegiń, ári qyrýar jumys kúshin jasaqtaý maqsatyn kózdegen-di.

 Sóıtse de totalıtarızmdi tóńkerip tastaǵan basty sebepterdiń biri – ulttyq másele edi. Jarty ǵasyrdan astam ýaqyt boıy bul máseleni «japqysy» kelgen qanshama quıturqy saıasat júrgizilse de, onyń janartaýy aqyry atylmaı qoımady. Burynǵy júıe qurylymynda ulttyq máseleni prınsıpti sheshýdiń múmkin emestiginiń sebebi nede edi? Jaýap berý ońaı sharýa emes. Áıtse de naqtyly tarıhı qoǵamnyń aıasynan qaraı otyryp, birneshe sebepterdi bólip ataýǵa bolady.

       Keńestik modernızasıanyń nátıjesinde shekten tys ortalyqtandyrylǵan, qaıtymy az, ıkemsiz ekonomıkalyq júıe quryldy.

   Birinshiden, qazirgi kúnge deıin aıtylyp júrgen KSRO aýmaǵyndaǵy halyqtardyń mádenı órkenıettilik birtutastyǵy degen taptaýryn áńgimede ásireleýshilik basym. Din, til, mádenıettegi qıylyspaıtyn tustar barlyq ýaqytta bolyp keldi jáne sońǵy jyldary ol aıqyn baıqala da bastaǵan-dy...

      Totalıtarızm etnıkalyq terıtorıany dalıyp «bos jatqan áleýmettik  keńestik» dep uqty. Onyń aıqyn aıǵaǵy – árbir qazaq úshin qasıetti bolyp sanalatyn rýhanı orta Semeı jerinde ıadrolyq synaq aılaǵynyń jasalýy.

    Ekinshiden, keńestik totalıtarızmniń  teorıalyq qurylymdarynda prınsıpti kemistik bar. Bul kemistik  áleýmettik faktor roline etnıkalyqpen salystyrǵanda qalyptan tys mán beriletindigi. Al, shyn máninde jeke adam úshin etnıkalyq toptar áleýmettik toptarǵa qaraǵanda edáýir turaqty da mándi áser etedi. Totalıtarlyq rejımniń aýyq-aýyq ulttardy qýdalap, jer aýdaryp, keıde tipti, etnıkalyq genosıd jasaýynyń ózi de ulttardyń ózara toptasý mehanızmin úzdiksiz buzyp turý maqsatyn kózdedi.

   Úshinshiden, totalıtarızm kezindegi bılik tehnologıasynyń ózi ulttyq múddelerdi júzege qarama-qaıshy kelip jatady. Óıtkeni, ulttyq damýdyń tabıǵı prosesin kópe-kórneý buzyp genefondty joıý, qalypty áleýmettik  qurylymdy burmalaý ústinde, totalıtarızm ult serkeleriniń qarsylyqtaryna ushyramaı qoımaıdy...

      Keńestik modernızasıa bolsa, adamdardyń ekonomıkalyq yntalanýy boıynsha emes  qatań kúshteýimen júzege asty.

        Sondaı-aq, keńestik totalıtarızm erekshelikteriniń biri, ulttyq tarıhqa shekten tys kúdikpen jáne ult mekendegen terıtorıaǵa  júrdim-bardym  qaraǵany edi. Totalıtarızm  etnıkalyq terıtorıany dalıyp «bos jatqan áleýmettik keńistik» dep uqty. Onyń aıqyn aıǵaǵy – árbir qazaq úshin qasıetti bolyp sanalatyn rýhanı orta Semeı jerinde ıadrolyq synaq aılaǵynyń jasalýy. Kez kelgen halyq óziniń etnogenetıkalyq terıtorıasynda tól mártebesin, mádenıetin, tilin saqtaýǵa umtylady. Al, Qazaqstan totalıtarlyq rejım tarapynan ulttyq múddelerge mensinbeı qaraý pıǵyly erekshe júzege asqan meken boldy. Qazaq halqynyń jıyrmasynshy ǵasyr ótindegi kópǵasyrlyq tarıhynda birinshi ret tól ata mekeninde azshylyqqa ushyraýynyń ózi keńes bıliginiń áleýmettik ýtopıasy qazaqtardyń ulttyq múddelerimen úılese me degen saýalǵa daýsyz jaýap.

Ulttyq damýdyń tabıǵı prosesin kópe-kórneý buzyp genefondty joıý, qalypty áleýmettik  qurylymdy burmalaý ústinde, totalıtarızm ult serkeleriniń qarsylyqtaryna ushyramaı qoımaıdy...

    Ulttyq jadtyń izderin óshirý, etnostyń mádenı-tarıhı qatparlaryn joıý men terıtorıalyq tutastyǵyn buzýdan tanbaǵan totalıtarızm aqyry ekonomıkalyq jáne syrtqy faktorlarmen qatar ózi toıtarys beretin kúshterge tap kelip kúırep tústi.

Qazaqstan totalıtarlyq rejım tarapynan ulttyq múddelerge mensinbeı qaraý pıǵyly erekshe júzege asqan meken boldy.

Bul rettegi máseleniń tórkini totalıtarlyq rejımniń óz qımyl áreketteri men ulttyq «meken mánisin» ózgertýge umtylýyna baılanysty edi. Halyqtardy jer aýdarýdyń, kúshimen engizilgen otyryqshylyqtyń, áskerı ónerkásiptik komplekstiń ekologıalyq jutaýymen birge júretin damýynyń bári, osynaý jańa otarshyldyq dúnıeniń ulttyq bolmys bitimin buzady-aý degen qarapaıym jaǵdaıdy eskermegeni boldy. Al ol ulttyq bolmys bitimin belgili bir mádenı mán-maǵynasy aıqyndalǵan terıtorıada ǵana ǵumyrly edi. Shynyn aıtqanda, áldebir kremldik búrokrat úshin Jıdebaı, Býrabaı nemese Ulytaý degen sózder eshteńeni alańdatpaıtyny anyq. Ol úshin bul ánsheıin ǵana bos jatqan áleýmettik keńistik .Totalıtarızm eshýaqytta da mundaı názik  qyldarǵa oı jiberip kórgen emes, al ol názik sátter qorlanǵan ulttyq zerdede sanaly da, sanasyz da túrde jınaqtala beredi. 

 Áldebir kremldik búrokrat úshin Jıdebaı, Býrabaı, nemese Ulytaý degen sózder eshteńeni alańdatpaıtyny anyq.

74 jyl ishinde rejım basyndaǵylardyń birde-bir óndirgish kúshterdi ornalastyrý kezinde osy uıaly «meken mánisin» eskertýdi oılaǵan da joq.

Túıip aıtqanda, totalıtarlyq pen ulttyq bir – birimen esh syıyspaıtyn uǵymdar.

Totalıtarlyq keshegimiz týraly oı baıyptaǵanym reti kelip turǵan soń aıtyla salǵan sóz emes. Ókinishke qaraı keńestiń rejımdi birqatar sebepterge baılanysty dáripteýshilik, ótkendi ǵana emes, búgindi de túsinýdi shynmen burmalap jiberýi ábden múmkin. Árıne tolyq kúıinde áleýmettik qarymta qaıtarýy is júzinde múmkin emes. Alaıda totalıtarızmniń  belgili bir ýshyǵýǵa qaıtalanýy da kádik. Sondaı ýshyǵýǵa qarsy eń jaqsy kepildik – ótip bara jatqan júzjyldyqta bárimiz bastan keshken indet nyshandaryn ýaqytynan ozdyrmaı anyq ta qanyq uǵyna bilý bolsa kerek.

Marat Tájın

«Ana tili»

12maýsym 1997 jyl