362 áýlıeli kıeli meken, mańǵaz Mańǵystaýdyń qadir-qasıeti óz aldyna jetip artylady. Osynaý qoınaýyna qara altynnan qut daryǵan meken teńiz saýda jolymen, kerek deseńiz ózgelerden dástúrli ónerimen de erekshelenedi.  Alaıda, kók aıdyny shalqyǵan Kaspıı teńiziniń jaǵalaýynda ornalasqan arý qala Aqtaýda teńizdiń aýasymen erkin tynystap, kóńil sergiter jerdiń azdyǵy eriksiz qynjyltady. Árıne, jaǵajaıǵa júrgizilgen kórkeıtý, kógaldandyrý jumystaryn, boı kótergen balalar alańdaryn kórip kóz súısinedi. Degenmen, elimizdiń oblys ortalyǵy bolyp sanalatyn qalalardyń ishinde Aqtaýdyń basty ereksheligi – onyń teńizi, sondyqtan teńiz jaǵalaýyn kórkeıtý, qala halqy men qonaqtarynyń demalysyna tolyq jaǵdaı jasaý, onyń ereksheligin tek arttyra túseri haq.    

Osy qalanyń qatardaǵy turǵyny retinde aıtsam, ásem shahardyń 15 pen 7 shaǵynaýdandarynyń arasynda, teńiz jaǵalaýyn boılaı adamdar jaıaý júretin demalys orny avtokólik jolynan bar-joǵy 5-10 metr qashyqtyqta jatqany kóńildi qynjyltady. Júıitkigen jyldamdyq pen kólik shýylynan qulaǵyń tunyp, kók tútinnen ókpeń qysylyp, onyń ústine Aqtaý qalasyndaǵy avtokólikterdiń 80 paıyzynyń gazben júretinin eskersek, ábden ábigerge túsetinimiz jasyryn emes. Budan basqa, jaıaý serýen quratyn jaǵalaýda birinshi qajettilik sanalatyn dárethana, árkimniń qaltasy kóteretin asqana men arqany keńge salyp otyratyn otbasylyq dámhananyń tapshylyǵyn qosyńyz.

Osy máselege oraı, búgingi ekonomıkamyzdyń halyqtyń demalys ornyn jaıly da keń ári zamanaýı qylýǵa tolyq múmkindigi jetedi dep esepteımin.  

Ol úshin joǵaryda aıtylǵan avtomobıl jolyn «Aıdyn» meıramhanasynan tómendeý jerden «PR» bıznes ortalyǵyna deıin tolyq jaýyp tastap, keńeıtilgen jerge halyqtyń janyna jaıly aleıalar, ashyq-jabyq baseınder (jylytylǵan sýmen), qonaqúıler (qala jaq betine), sport alańdary, velotrassalar men kordtar salýǵa bolady. Joǵary tehnologıalardy paıdalana otyryp, teńiz sýyn tushshytatyn qondyrǵylar ornatyp, kógaldandyrý jumystaryn júrgizip, boıyn tik kóteretin terekter (pálma, t.b.) otyrǵyzýdy qolǵa alý qajet. Oblystyq, qalalyq búdjettiń qarjysy jetpese, ol jerlerdi bıznesmenderge bólip berip (jalǵa nemese satyp), birkelki smetalyq josparly qujattar jasaqtap, iske asyrýǵa tolyq múmkindik bar.

Ekinshi másele, elimizdegi teńiz jaǵasyndaǵy jalǵyz qalaǵa serýendep  kelýshiler men jas qalaǵa qonys aýdarýshylar qatarynyń artýyna baılanysty, tek teńiz jaǵalaýyndaǵy demalys aýmaǵy halyqtyń suranysyna jaýap bere almasy taǵy bar. Kógaldandyrý, abattandyrý oryndary men saıabaqtar qala ishine de kerek.

Aqtaýda teńiz jaǵalaýynan bólek, bir demalys saıabaǵy jáne bir botanıkalyq baq bar. Sońǵysy Aqtaý qalasynyń qaq ortasynan oryn tepken Mańǵystaý tájirıbelik botanıkalyq baǵy. Aıta ketý kerek, elimizde ár túrli tabıǵı-klımattyq jaǵdaıda ornalasqan nebary alty botanıkalyq baq bar eken. Olar Almaty bas botanıkalyq baǵy, Jezqazǵan, Altaı, Baqanastaǵy İle, Qaraǵanjy jáne Mańǵystaý tájirıbelik botanıkalyq baqtary. Árıne, aty dardaı alty baqtyń ishine Mańǵystaý tájirıbelik botanıkalyq baǵynyń kirgeni qýantady.

Sonaý 1960 jyldardyń orta tusy Mańǵystaý oblysy keń kólemde ıgerile bastaǵanyn jaqsy bilemiz. 1965 jyly qutty ólkege N.Sısınniń bastaýymen Odaqtyń Ǵylym akademıasy Botanıkalyq baqtar Keńesiniń kóshpeli sesıasy kelip, «ólkeniń múmkindigi zor, bolashaqta óndiris oshaǵyna aınalady, munda botanıkalyq baq ashý kerek» degen sheshimge toqtaǵan. Sóıtip, 1972 jyldyń naýryzynda stasıonarlyq ekspedısıanyń bazasynda Mańǵystaý eksperımentaldyq botanıkalyq baǵy boı kóteredi.

Alǵashynda 22 shaǵyn aýdanda 8 gektar jerdi jalǵa alyp otyrǵan botanıkalyq baq qazirgi orny – 10 shaǵynaýdanǵa 1990 jyldary kóship kelgen. Mańǵystaý tájirıbelik botanıkalyq baǵy Batys Qazaqstanda sırek kezdesetin jáne jergilikti tabıǵat jaǵdaıynda ósetin ósimdik túrlerin zertteý jumysymen aınalysady. Botanıka baǵy basqa jerlerden ákelip otyrǵyzylǵan ósimdikterdi jersindirý, qolaısyz klımat jaǵdaıyna ıkemdeý, bıoekologıalyq   erekshelikterin anyqtaý, Mańǵystaý óńirindegi ósimdik jamylǵysynyń qoryn zerttep, óte baǵaly túrlerdi sharýashylyqqa paıdalaný, baý-baqsha jáne saıabaq qurylystaryn ǵylymı negizde uıymdastyrý, shyǵanaqtaǵy eldi mekenderdi kógaldandyrý qyzmetterin atqarady. Sóz joq, bul qajetti ári paıdaly jumystar.

Alaıda, qalanyń qaq ortasynan, aýqymdy ári ádemi jerden oryn tepse de, halyq úshin esigi tarys jabyq botanıkalyq baqtyń taǵdyry máz emes.

Senimdi derek kózderine súıensek, alǵashqyda  jalpy aýmaǵy 39,9 gektardy quraǵan botanıkalyq baqtyń 8 gektar jeri Aqtaý qalasy ákimdiginiń 09.09.2003 jylǵy sheshimimen qurylys salý úshin «Aqtaý servıs» JSHS-niń jeke menshigine berilgen, al 5 gektar jer «Mańǵystaýmunaıgaz» AQ-ǵa sporttyq keshen salý úshin ýaqytsha paıdalanýǵa berilip kete barǵan. Keıin tabıǵat janashylary  «bul jer qurylys salýǵa qalaı berilgen», «nelikten berilgen» degen san saýalǵa sharq uryp  jaýap izdep,  botanıkalyq baqtyń aýmaǵyn burynǵy 39 gektarǵa sáıkes keltirý, qurylysshylardyń jerdi qaıtarýy tıistigi týraly jer-jerde aıta bastaıdy. Biraq, bul kezde  atalǵan aýmaqta turǵyn úıler de boı kóterip úlgergen edi.

2006 jyly Mańǵystaýǵa arnaıy kelgen Memlekettik komısıanyń shyǵarǵan anyqtamasynyń nátıjesinde memlekettik akti shyǵarylyp, qaýly qabyldanyp, berilgen jerdiń 3 gektardaıy ǵana qaıtarylǵan. Al, qalǵany jańa 34 yqshamaýdandaǵy «Qan quıý ortalyǵy» aýmaǵy tusynan eseptelip, 15 gektar jer beriledi. Osy daýdyń aınalasynda «MańǵystaýMunaıGazǵa»  jalǵa berilgen jer de bes-alty jyl ishinde ıgerilmeýine baılanysty tolyq qaıtarylady. Esesine 34 shaǵyn aýdandaǵy jerden shegerildi. Osylaısha talan-tarajǵa túsken ultaraqtaı jer úshin bastalǵan daýdyń sońǵy núktesi alty jyl degende áreń basyldy. Bóliske túsken jerdiń qasiretiniń bir ushy ósimdikterge de óz kesirin tıgizgen. Sebebi, sol ýaqyttarda botanıkalyq baqtyń sánin keltirip turǵan eki myńdaı aǵash qýrap ólgen. Jer-Ananyń qan jylaǵan kóz jasyna osylaısha adam qolymen jasalǵan áreket sebepker boldy.

Ertede bılerdiń ózi jańa qonystanǵandarǵa «qara jerdiń topyraǵy tozbasyn, ósimdigi ólmesin, shabyndyǵy solmasyn» dep, jón siltep otyrǵan. Tabıǵat -  tirshilik kózi. Sebebi, kún saıyn taza aýasymen tynystap, ósimdigi men jemisin qorek etemiz. Búginde temir qorshaýlardan  qaraǵashtary ǵana «men mundalap» turǵan botanıkalyq baq óńirdegi ekojúıeniń buzylmaýyn qamtamasyz etýge, mıkroklımatty qalyptastyrýǵa qandaı úles qosyp otyr? Tıisti jumystaryna memleket tarapynan qyrýar qarjy bólinip jatsa da, aqsha botanıkalyq baqtyń ıgiligine tolyqqandy jumsalýda ma? Jumsalsa nege baqtyń kórkeıgenin, ózgergenin kórmeımiz, onda qandaı ósimdikter ósetinin, onyń paıdasyn kim kóretinin bilmeımiz?

Baqty aralaǵanda, onyń aıanyshty jaǵdaıyn kórip qynjylamyn. Burynǵy jaıqalǵan neshe túrli aǵashtar men ósimdikter qaıda ketken, jaıaý júretin joldar qırap, kóz súısiner kórki qalmaǵan. Temir qorshaýmen qorshalyp, esigi temir qaqpamen bekitilgen baq ákimshiligine qarasty jerdiń úshten birin alyp jatqan záýlim ǵımarattar men avtogarajdar alyp jatsa, onyń mańaıynda biren-saran ıt jetektegen áıeldarden basqa tiri jandy kózimiz shalmaıdy. Kezinde «Aqtaý servıs» JSHS alǵan 8 gektar jer úńireıip tur, baqtyń kóp jerleri tilim-tilim bop bólinip, temirmen qalaı bolsa solaı qorshalyp tastalǵan.    

Iá, shaǵyn qalany kógaldandyrý, túbektiń klımatyna tózimdi ósimdikter ósirý kún tártibinen túspeýi kerek. Biraq, botanıkalyq baq osy julym-julym kúıinde kerek pe, qala búdjetine tıimdi me, taǵy aıtamyn, onyń halyqqa qandaı paıdasy bar?

Osyndaıda 2016 jyly Aqtaýdaǵy 34 "a" shaǵynaýdanynda boı kótergen jańa botanıkalyq baq bizge jetkilikti emes pe degen oı keledi. Al kópshilik qalyń shoǵyrlanǵan jerdegi eski botanıkalyq baqtyń temir qorshaýlaryn alyp, aınalasyna sport jáne oıyn alańdaryn salyp, jastar serýen quryp, egde qarıalar taza aýamen tynystaıtyn,  balalar saýlyǵyna oń áser etetin halyqqa qoljetimdi saıabaqqa aınaldyryp jiberse, qala halqyna taǵy bir úlken demalys orny ashylar edi.

«Eńbektiń nany tátti, jalqaýdyń jany tátti» deıdi qazaq maqaly. Bardy qanaǵat tutyp, jańa izdeniske jol salmaı, qarap otyra bersek, órkenıet kóshinen aramyz alshaqtaı túsedi. Bılik tizginin qolyna alǵan keıbir azamattardyń jalqaýlyǵynan nemese izdenisiniń joqtyǵynan búkil halyq ortaq qajettilikten qaǵylmaýy qajet. Tabıǵat-Ananyń ár jeri árkimge-aq qoljetimdi bolsa, qanekeı? Qala kórki kópke ortaq. Sondyqtan, aqmarjan qalanyń ásemdigin kóppen birge bólisýimiz kerek.       

«Árkimniń týǵan jeri ózine Mysyr shahary» dep, Shoǵan bı aıtqandaı, aq arý Aqtaýymyzdy odan ári kórkeıte túsý úshin jumyla kúsh jumsaýǵa shaqyramyn.

Alanov J.R.