Temirǵalı Esembekov, ál-Farabı atyndaǵy qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń profesory, fılologıa ǵylymdarynyń doktory:

 – Elimizde aýdarma máselesine aıtylar syn kóp. Bul aınalyp kelip, aýdarmataný salasyna jaýapkershilik júkteıdi. Jalpy, bizdegi aýdarmatanýdyń deńgeıi qandaı?

 – Aýdarmataný fılologıalyq pán. Osyny áli kúnge deıin ártúrli baǵalap júrgender kóp. Aýdarmatanýdy negizinen ekige bólip qarastyrýǵa bolady. Birinshi, aýdarma. Ekinshi, aýdarma úderisi. Osy aýdarma úderisi týraly bizde qalyptasqan pikir joq. Al úderis bolý úshin tórt túrli máseleni qarastyrýymyz kerek. Birinshi, josparlaý. Ekinshi, uıymdastyrý. Úshinshisi, yntalandyrý. Tórtinshisi, baǵalaý.

 Endi osyǵan jeke-jeke toqtalaıyq. Qazaqstanda aýdarma isin, aýdarma úderisin josparlaıtyn arnaıy mamandanǵan uıym joq. Jazýshylar odaǵynyń janyndaǵy aýdarma seksıasy tek ózderine qatysty ǵana máseleni qarastyrady. Basqa mekemeler de aýdarmanyń kerekti tustaryn ǵana alady da, jalpy úderisti eshkim josparlamaıdy. Bul bir. Ekinshi aýdarmany úderiske aınaldyryp, ózin ózi damytatyn sala qalyptastyrý úshin oǵan áser etetin kúshter bolý qajet. Sol kúshterdi qalaı uıymdastyramyz? Aýdarmamen kimder aınalysady? Bizde aýdarmashylar kimder ózi degen máseleler kóp jaǵdaıda suraq deńgeıinde qalyp jatyr. Jaýap joq. Úshinshiden, yntalandyrý qalaı bolmaq? Kim yntalandyryp jatyr? Órkenıetti elderde aýdarmashylardy yntalandyratyn baspalar, basqa da memlekettik uıymdar bar. Tórtinshisi, baǵalaý. Qazir aýdarmanyń sapasy, deńgeıi jóninde jazylyp jatqan maqalalar bar. Synshylar ósip kele jatyr. Buǵan shúkirlik deý kerek. Degenmen áli de bolsa aýdarmany baǵalaýdyń ólshemderin damyta túsý qajet. Kóp jaǵdaıda biz aýdarmaǵa «jaqsy, jaman» dep eki-aq túrli baǵa beremiz. Al nesi jaqsy, nesi jaman? Oǵan den qoımaımyz.

 Jalpy, aýdarmashylardy uıymdastyrý, olardy belgili bir isterge jumyldyrý jóninen kelgen kezde bizde eshqandaı uıym bul jumysty atqaryp otyrǵan joq. Aýdarmany damytý úshin bir baspa qurylyp edi. Biraq sol baspanyń jumysy áli kúnge deıin óz deńgeıinde emes. Óıtkeni, olar kóbinese buryn basylǵan, aýdarylǵan ádebıetterdi qaıta basyp shyǵarýmen aınalysady. Al aýdarma qalaı bolǵanda da biraz ýaqytta eskiredi. Sondyqtan, ártúrli deńgeıde erterek aýdarylyp qalǵan kóptegen mátinderdi qazirgi aýdarmashylardyń kózimen qaıta qarap, aýdarǵan jaqsy bolar edi. Osy jaǵynan kelgen kezde bizde josparly uıymdasqan is joq.

 – Sonda aýdarmashylardyń basyn qosatyn eshqandaı uıym joq pa?

 – Gagarın kóshesi men Qurmanǵazy kóshesiniń qılysynda «Qazaqstan ıt ósirýshileriniń asosıasıasy» bar. Al áli kúnge deıin Qazaqstan aýdarmashylarynyń qaýymdastyǵy joq. Bir jerlerde qurylǵanymen ol jumys jasamaıdy. Ony eshkim bilmeıdi. Mysaly, qazir respýblıkanyń túkpir-túkpirinde kóp til biletin aýdarmashylar jumys istep jatyr ıaǵnı aýdarmashylar daıyn. Biraq solardy esepke alyp, uıymdastyryp, baǵyttap otyrǵan eshbir uıym joq. Buǵan qadamdar jasalǵanymen, óz deńgeıinde emes.

 – Qazaqstanda aýdarmashynyń mártebesi qandaı?

 – Bizde eki til biletin adam aýdarmashy bola alady deıtin túsinik bar. Men osy qaǵıdatqa qarsy ýáj aıtar edim. Sózdi túsiný, maǵynasyn uǵyný, ony tyńdaı bilýdiń barlyǵy belgili daıyndyqty qajet etedi. Sondaı-aq, aýdarmashyǵa mashyq kerek. Al eshkim tapsyrma bermeı jatsa olar qalaı mashyqtanady? Aýdarǵan dúnıeleri jaryqqa shyqpaı jatsa, ol da shyǵarmashylyq adam úshin qıyn. Oǵan qosa aýdarmashynyń eńbegi jóndi baǵalanbaıdy. Aýdarmashylar ártúrli. Ǵylymı mátinmen aınalysatyndar, isqaǵazdaryndaǵy mátindi aýdaratyndar, kórkem shyǵarma aýdaratyn aýdarmashylar bar. Olardyń deńgeıi birdeı emes. Osyǵan qaramastan bizde barlyǵyna aýdarmashy degen baǵa beriledi. Keı jerlerde aǵa aýdarmashy, bas aýdarmashy degender bar bolǵanymen, bul aýdarmashynyń kásibı deńgeıiniń kórinisi emes, qyzmettik ólshem ǵana. Sondyqtan, ár aýdarmashynyń tıisti deńgeıi bolý kerek. Biraq bizde sol deńgeıdi anyqtap, sertıfıkat beretin mekeme de joq. Óıtkeni, bizdiń elimizde aýdarmashynyń mártebesi anyqtalmaǵan. Sondyqtan Qazaqstanda aýdarmashylar týraly Zań kerek. Kóptegen Eýropa elderinde aýdarmashy ózi aýdarǵan mátinniń avtory bolyp eseptelinedi de ol quqyqtyq jaǵynan mátin úshin tolyq jaýap beredi. Aýdarmashynyń baspa aldyndaǵy, túpnusqanyń avtory aldyndaǵy jaýapkershiligi anyq aıqyndalǵan, zańdy túrde rettelgen. Al bizde osy máseleler rettelmek túgili qarastyrylmaǵan. Mine osy máselelerdi kún tártibine qoıyp sheshpesek, bizde aýdarma isi óz deńgeıinde damı almaıdy jáne úderiske aınalmaıdy. Úderis bolý úshin ol kóptegen basqa qoǵamdyq salalarmen baılanysta bolý kerek. Al aýdarmanyń qajettigine eshkim kúmán keltirmeıtin shyǵar. Sebebi biz qazir mádenıetaralyq komýnıkasıa zamanynda álemniń kóptegen halyqtarymen aralas-quralas tirshilik etip otyrmyz. Sondyqtan, osy aýdarma arqyly ózimizdi tanytý, ózgeni taný jumystaryn júıeli júrgizýimiz qajet.

 – Qazaqstanda aýdarmashylardy daıyndaý qalaı júrip jatyr?

 – Qazaqstanda daıyndalatyn aýdarmashylardyń kóbi orys-aǵylshyn nemese qazaq-aǵylshyn toptaryna biriktirilgen. Al álemniń basqa tilderi qaıda? Mysaly, Qazaqstanda áli kúnge deıin BUU-daǵy basty til bolyp sanalatyn tilderden toptar joq. Sondyqtan tek aǵylshyn-orys, bolmasa aǵylshyn-qazaq sıaqty belgili bir tilderdiń mańaıynda júre bergennen góri basqa tilderge den qoıý kerek. Iaǵnı ýnıversıteteerdi ártúrli tilge mamandandyrýymyz qajet. Al, bul jaǵy bizde áli kúnge kemshin bolyp keledi. Sońǵy kezde gazet-jýrnaldar jas aýdarmashylardyń shyǵarmashylyqtarymen tanystyryp jatyr. Bul árıne quptarlyq jaıt. Konkýrstar uıymdastyrylady, ony endi ary qaraı damytý kerek. Eń bastysy, aýdarmashynyń fılologıalyq daıyndyǵy joǵary bolýy tıis. Aýdarmashylarǵa shet tilin úıretýde basqa tehnıkalyq, ekonomıkalyq oqý oryndarynda qoıylatyn talappen oqytpaý kerek. Olar birinshi kýrstan bastap fonetıkany da, leksıkany da, barlyǵyn ózi mamandanatyn tilderge sáıkes oqyǵany jón. Negizi, aýdarmashylarǵa eki tildiń zańdylyqtary arasyndaǵy sáıkestik nemese sáıkessizdik, ıakı úılesimdilik máselelerin ajyratyp berip otyrǵan durys. Taǵy bir másele kórkem aýdarmany jalpy aýdarmadan bólip alyp, daıyndaǵan jón. Bulardy qalyń lekke qosyp jibersek utylyp qalamyz. Óıtkeni, kórkem aýdarma basqa aýdarmalardan góri kúrdeli. Jáne kez kelgen adamnyń qolynan kele bermeıdi.

 – Bizdegi aýdarmamen aınalysyp júrgen mamandardyń deńgeıi týraly ártúrli pikir bar. Osyǵan ne deısiz?

 – Osydan birer jyl buryn «Qazaqtyń júz áńgimesin» aǵylshyn tiline aýdarýǵa grnat taǵaıyndaldy. Sol maqsatta HH ǵasyrdaǵy qazaq qalamgerleriniń qysqa-nusqa áńgimelerinen júz dana tańdap alynyp, jarnama jasaldy. Aýdarmashylar keldi. «Amerıkada 3-4 jyl jumys istep kelgem, aǵylshyn tilin jaqsy bilem» dep 4-5 áńgimeden alǵandar da boldy. Biz qatań talap qoıylatynyn aıttyq. Aldy 15, arty 20 kún degende jańaǵy áńgimelerdi derlik qaıtadan ákelip tastady. Ártúrli sebepter bolýy múmkin. Biraq eń basty sebep, olar aǵylshyn tilin turmystyq deńgeıde ǵana biledi eken. Iaǵnı jeke sózderdi bilgenmen, sóılem quraı almaıdy. Tekserip kórsek, olardyń birde bireýi Shekspırdi, tipti, Draızerdi t.b. aǵylshyn-amerıkan tilindegi ártúrli shyǵarmalardy oqymaǵan, ádebı stılden múldem beıhabar. Kórkem mátinniń tabıǵatyna tán qasıetterdi bilmeıdi. Mine, bizdegi tildi bilýdiń deńgeıi osyndaı. Sondaı-aq, kótegen til biletin mamandar shet tilinen qazaq tiline aýdarýǵa júırik te, óz tilin sol tilderge aýdarýǵa shorqaq. Máseleniń eń qıyn tusy osynda. Qazir biz qazaq tilinen qaı tilge bolsa da tikeleı aýdaratyn mamandarǵa zárýmiz. Olarsyz bizde aýdarma isi, aýdarma úderisi alǵa baspaıdy. Sondyqtan bul máseleni memlekettik deńgeıde sheshpese, jeke ujym, jeke avtorlar jumys jasap jatqanymen, ol úderis dárejesine kóterilmeıdi. Úderis bolý úshin memlekettik, ujymdyq, jeke shyǵarmashylyq tulǵanyń arasynda óz ara túsinistik baılanys bolý kerek. Mine bizge osy jaǵy jetispeıdi.

 – Shyǵarma avtory men aýdarmashy arasyndaǵy qatynas qalaı retteledi?

 – Bizde áli kúnge deıin aýdarmanyń deńgeıin anyqtaıtyn eksperttik keńester, komısıalar joq. Mysaly, avtor óz shyǵarmasynyń aýdarylýyna kóńili tolmasa aýdarmashyny sotqa berýge quqyly bolý kerek. Al sotta aýdarmanyń ár salasy boıynsha belgili mamandardan quralǵan komısıa eksperttik baǵalaý júrgizýi tıis.

 Sonda ǵana aýdarmashy mamandar belgili dárejede qoǵamdyq pikir týǵyzyp, óz eńbekteriniń sarapqa túsetinin, oǵan jaýap beretinin bilip otyrady. Bizdegi qazirgi aýdarmashylar mundaı jaýapkershilikten alshaqtaý. Sondyqtan, eki shyǵarmashylyq tulǵanyń arasynda avtorlyq turǵy, basqada kózqarastardan kelispeýshilik týylsa ony rettep otyratyn, ekeýine birdeı zıan keltirmeıtin dárejede sheship otyratyn belgili eksperttik komısıa qajet. Óıtpegende aýdarmashylar men avtorlar arasynda, aýdarmashy men baspanyń arasyndaǵy ártúrli kıkiljińderdi kim sheshedi? Onyń barlyǵy shyǵarmashylyq jumysqa, aýdarmashylyq iske keri áserin tıgizedi.

 – Aýdarma kásip pe, óner me?

 – Biz aýdarmashyny shyǵarmashylyq tulǵa nemese kásibı maman dep baǵalaýymyz kerek. Aqyn-jazýshylar kóp jaǵdaıda aýdarmany óner dep uǵady. Al ónerde resept joq. Qalaı aýdarý kerektigin eshkimge úırete almaısyz. Úıretseńiz ol ony qabyldamaıdy. Eger aýdarmashylyqty kásip deıtin bolsaq onda oǵan qoıatyn talaptar bólek. Kásibı aýdarmashy aýdarýdyń túrleri, modelderi, basqa da ártúrli úrdistermen tanysyp, bilip otyrady. Sondaı-aq, «Nege myna ádisti qoldandyń? Nege bulaı aýdardyń?» degenge túsinik bere alatyn bolýy tıis. Sondyqtan, meniń oıymsha, aýdarmashyny kásibı maman retinde qaraǵan durys. Al, shyǵarmashylyq tulǵa men kásibılik astasyp jatsa tipten quba-qup.

 – Shetel ádebıetiniń kóbi bizge orys tili arqyly jetti. Olardyń burysy qaısy, durysy qaısy? Sony taldap-tarazylap jatqandar bar ma?

 – Ony saralap jatyrmyz. Alǵashqy kezde orys tilin jaqsy bilmeıtin avtorlardyń aýdarmaǵa kirisýi sol kezeń úshin jaqsy bolǵanymen, keıbir sózderdi túsinbegen, qıys ketken, tipti qarama-qarsy maǵynada aýdarǵan. Basqany bylaı qoıǵanda uly Muhańnyń alǵashqy áńgimeleriniń orys tilindegi aýdarmalaryna qarasańyz osyǵan kózińiz jetedi. Shyǵarmanyń keı jerlerin tastap ketkeni, túsinbeıtin tustaryn aýdarmaǵany, kóp nárseni janynan qosqany, tipti, avtordyń ıdeıasyn túsinbegeni anyq baıqalyp turady.

 Erkin aýdarý degen uǵym bir kezde modaǵa aınalǵan. Óıtkeni, qazaq ádebıetindegi názıralyq dástúr aýdarmaǵa óz áserin tıgizbeı qoıǵan joq. Al qazirgi kúnde aýdarmaǵa qoıylatyn talap basqasha: dáldik, naqtylyq, saımasaılyq. Jalpy, aýdarmashylardyń óz deńgeıinde aýdara bastaýy HH ǵasyrdyń 60-jyldarynan bastaldy.

 Shetel ádebıetiniń bizge jetýi jóninde talaı eńbekter jazyldy. Mysaly, Shekspır shyǵarmalaryn Muhańnyń orysshadan aýdarýy. Sol shyǵarmanyń qazaqshasy men aǵylshynshasyn salysytyrǵanda, Muhań keı jerde Shekspırdyń aıtaıyn degenin orystardan góri naqty, dál aıtqany kórindi. Óıtkeni, Muqańda aýqymdy shyǵarmashylyq qarym-qabilet bar, onyń ústine, ózi dramatýrg.

 Jalpy, shyǵarmany túpnusqadan aýdarǵanǵa eshteńe jetpeıdi. Degenmen satyly aýdarmasyz taǵy da bolmaıdy. Óıtkeni, qazirgi Qazaqstan úshin dúnıejúziniń barlyq tilin bilý múmkin emes. Sondyqtan biz tym bolmasa basty-basty 5-6 tildi biletin, óz ana tilin tipti de jaqsy biletin myqty aýdarmashylar daıyndaýymyz qajet. Óıtkeni, talaı aýdarmashyny kórip júrmiz, aǵylshyn tilin keremet jaqsy bilgenimen, qazaqsha aýdarýǵa sózdik qory jetpeıdi..

 – Qazaq tili aýdarma tilge aınalyp bara jatyr degenge qalaı qaraısyz?

 – Ol, ras. Sebebi, aýdarmashylardyń kóbi ózderindegi sózdik qordan góri sózdiktegi daıyn turǵan sózdi paıdalana salady. Sodan baryp, standartty aýdarý paıda bolady. Aıtalyq, Almatydaǵy habarlama-jarnamalardyń qazaqsha-orysshasyn kórip, qynjylyp qalasyz. Zań júzinen qaraǵanda aýdarmashy sózdiktegi bar nárseni aýdaryp berdi. Biraq ol qazaqsha emes. Negizi, mátindi túsinip alyp, qazaqshaǵa aýdarý qajet. Ol úshin sózdik qordy, aktıv sózderdi kóbeıtý kerek. Japondardyń zertteýinshe, aıtylǵan kez kelgen mátinniń 93 paıyzyn túsiný úshin 6000 sóz, 96 paıyzyn túsiný úshin 10 000 sóz bilý qajet eken. Al, bizdegi qazaqsha biletin adamdardyń sózdik qory 500-600 sózden aspaıdy.

 – «Áttegen-aıy» degizetin termın máselesine qandaı pikirdesiz?

 – Termınge qoıylatyn talap bireý: ol qandaı mátinde bolsyn óziniń maǵynasyn saqtap turý. Al qazirgi termın dep júrgenderimizdiń kóbi termın deńgeıine kóterilmegen tek túsinikter men uǵymdar ǵana. Sondyqtan da keıbir mátinderdi tipti túsinbeıtin dárejege jettik. Ony túsiný úshin qolyńyzda qazaqsha-oryssha sózdik bolýy kerek. Biraq bizdegi sózdikterdiń kóbi orysha-qazaqsha. Sondaı-aq, bizdiń sózdikterde birizdilik joq. Qazir eki adam birigip, tipti, fılologıalyq daıyndyǵy joq, biraq óz isin jaqsy biletin mamandar sózdikter quryp jatyr. Olar sózdik quraýdyń qalyptasqan erejesi, zańdylyqtary bar ekenin eskermeıdi. Mysaly, qazir kún sanap shyǵyp jatqan medısınalyq sózdikterdi qarańyz bir sózdiń ózi sózdiktiń bas-aıaǵynda tirkeske baılanysty ózgeredi de otyrady. Iaǵnı árkim ártúrli jaǵdaıda óz yńǵaıyna sáıkes jańa termın qoldana berse, onda bizdiń sózdik qorymyz qoıyrtpaqqa aınalyp ketedi.

 – Qazaq tilin shynaıy memlekettik til dárejesine kóterý úshin ne isteý kerek dep oılaısyz?

 – Eń aldymen, «Qazaqstannyń árbir azamaty memlekettik tildi bilýi mindet» deıtin qaǵıdany qatań ustaný kerek. Iaǵnı memlekettik tildi bilmeseńiz quqyqtyq turǵydan memlekettik qyzmetke alynbaýǵa tıissiz. Meniń tańǵalatynym, qazirgi jastardyń birqatary qazaq tilin bilmeıdi. Sonda olar mektepte ne oqydy? Qalaı bitirdi? Baǵany ne úshin aldy? Sol baǵany berip júrgender qazaq tiliniń mamandary. Iaǵnı olar óziniń isine qalaı bolsa solaı qaraıdy. Talap qoımasa ne bolady? 18 jyl boldy ǵoı. Jylyna, aıyna, kúnine bir sóz úırensek te sóıleıtin ýaqyt boldy emes pe?

 Budan shyǵatyny bizde talap qoıylmaıdy. Bizdiki sóz. Jalpy, tildi saıası máselege emes, áleýmettik máselege aınaldyrýymyz qajet. Iaǵnı memlekettik tildi bilmeıtinder qazaq qoǵamynda ómir súrýdiń, ósip-ónýdiń qıyndyǵyn sezinýi tıis. Óıtkeni, shetelge barǵandar 1-2 jyldyń ishinde sol memlekettiń tilinde saırap keledi. Al bizdiń Qazaqstanda 50 jyl turǵandar da áli kúnge qazaq tilin bilmeıdi, bigisi kelmeıdi.

 Meniń túsinigimde qazaq tilin memlekettik deńgeıge kóterý eń aldymen qazaq ultynyń moınyndaǵy júk. Basqa bireýler bizdiń tildi oqymaıdy dep renjimeý kerek. Óıtkeni, bizde qazaq tiliniń ortasyn qurý jaǵy kemshin. Al orta bolsa soǵan kelgender báribir qazaq tilinde sóıleıdi. Telearnadaǵy 50h50 degendi qoıyp, barlyǵyn qazaq tiline kóshirý qajet. Burynǵy sekildi basqa tilderde arnaıy baǵdarlamalar bolsa jetkilikti.

 Sondaı-aq, qazaq ózine qajetti dúnıeni Qazaqstannan tapqanda ǵana basqany izdemeıdi. Iaǵnı qazaq ǵylymy, kınosy, mýyzkasy adamdarǵa kerekti nárselerdiń bárin beretin jaǵdaıda jetý qajet.