– Dúken Másimhanuly, qytaıtaný biz úshin ári tanys ári beıtanys ǵylym sa­lasy. Qazaqstandaǵy qytaıtaný ǵy­lymy sóz bola qalsa, sanaýly mamandardy ǵana aıta alamyz. Solardyń qa­­tarynda sizdiń de atyńyz atalady.Áıt­se, Siz osy qytaıtaný ǵylymyna qa­laı keldińiz? Qazaqstandaǵy atalǵan ǵylymnyń qalyptasýy men damýy úshin qandaı jumystar jasadyńyz? – Tarıhı Otanǵa qonys aýdarǵannan be­ri qaraıǵy shırek ǵasyrǵa taıaý ýaqyttan beri taban aýdarmaı Qazaqstannyń je­tek­shi joǵary oqý oryndarynda jas, táýelsiz eli­miz úshin qytaıtanýshy mamandar daıyn­daý isimen aınalysyp kele jatyrmyn. Bú­ginde ózimdi bul salada ózindik mektebi qa­lyptasqan ustazbyn dep tolyq senimmen aı­ta alamyn. Qysqasy, meniń qytaıtanýǵa kel­ýim – tikeleı Qazaq eliniń osy sala ma­­mandaryna degen muqtajdyǵynan týyn­da­dy. Taǵy bir jaǵynan, Qazaqstanda JOO ustazdarynyń ǵylymı-zertteýmen aınalysýy erekshe talap etiledi. Osy talap turǵysynan, sondaı-aq, qazaqstandyq jal­­py oqyrman irgemizdegi alyp kórshi­mizdi júıelirek, tereńirek bile tússe eken degen oı­men qytaıdyń tili men ádebıetine, má­de­nıetine qatysty kóptegen ǵylymı jáne ta­nymdyq eńbekter jazyp, jarıa­ladyq. Atap aıtqanda, ár jyldary «Jyr-Jebe», «Sarap», «Sóz-Jelken», «Muhtar Áýezov já­ne Lý Shún», «Qazaq jáne qytaı áde­bıet­teri: dástúr jáne jańashyldyq», «Eý­ra­zıa­lyq órkenıet: ejelgi túrki jáne qytaı ha­lyqtarynyń rýhanı qarym-qatynasy», «Qy­taı týraly qyryq sóz» dep atalatyn mo­nografıalar men zertteýler jınaǵy ja­ryq kórdi. Budan tys, buryndary qytaı tili men áde­bıeti, jalpy qytaıtaný mamandyǵy boıyn­sha qazaq tilinde birde-bir oqýlyq ne­mese oqý quralynyń joqtyǵy osy sala­daǵy ustazdar men shákirtterge erekshe qolbaılaý bolyp kelgeni belgili. Sonymen, bar sharýany ysyryp qoıyp, keı jyldarymyzdy tutastaı oqýlyqtar jazý­ǵa arnadyq. Keıde basqa bir halyqty seniń aıt­qa­nyńmen emes, sol eldiń aqyn-jazý­shy­sy­nyń, qalamgerleriniń shyǵarmalary ar­qyly tanyp-bilgenniń áseri, ónimi tipten jaq­sy bolady. Osyndaı maqsatpen biz qy­taı aqyn-jazýshylarynyń shyǵar­ma­la­ryn, tarıhı-tanymdyq dúnıelerin aý­darýǵa da kóbirek kóńil bólip, ýaqyt ajyratyp otyrdyq. Sondaı maqsatpen qolǵa alynǵan aý­darma salasy boıynsha búginde qytaı­dyń Lý Shún bastaǵan klasık jazýshylary bar kóptegen qytaı aqyn-jazý­shylarynyń shyǵarmalary bizdiń aýdarmamyzben ja­ryq kórip otyrdy. Táýe­lsiz­dik­ten keıin Pre­­zıdent N.Á.Nazarbaevtyń tikeleı bas­ta­masymen «Mádenı mura» dep atalatyn memlekettik joba qolǵa alynyp, júzege asa bastady. Sol jobanyń bir tarmaǵy «Álem ádebıeti kitaphanasy» degen serıamen dúnıejúzi halyqtarynyń 100 klasık jazýshysyn túpnusqadan tikeleı qazaq tiline aýdaryp shyǵarý bolatyn. Sol 100 jazýshynyń biri bolyp Qytaıdyń uly jazý­shysy Lý Shún atalǵan jobaǵa kirgen eken. Lý Shúndi aýdarý mindeti maǵan júkteldi. 2009 jyly «Aýdarma» baspasynan jazýshynyń 30 baspa tabaq kólemindegi «Lý Shún. Poves jáne áńgimeler» dep atalatyn akade­mıa­lyq jınaǵy jaryqqa shyqty. Sońǵy kezde Nobel syılyǵynyń ıegeri, jazýshy Mo Iannyń povesteri men áńgimelerinen tura­tyn bir tomdyq tań­da­ma­lysyn aýdaryp jatyrmyz. Qorytyp aıt­qanda, qytaı ádebıe­tiniń qazaq elinde aý­darylýy men tanystyrylýy kóńil kón­shit­peıdi. Sanasyn eýrosentrıstik tanym men talǵam jaýlap alǵan elde, shyǵys el­derine, olardyń ádebıeti men ónerine degen yqylastyń budan basqasha bolýy da múm­kin emes. Áıtpese, adamzatqa Lı baı, Dý Fýlardaı aqyndy, Lý Shúndeı uly jazý­shyny bergen ádebıettiń, eki birdeı qa­lamgeri Nobel syılyǵynyń ıegeri atanyp otyr­ǵan ádebıettiń anaý aıtqandaı son­sha­lyq sorly bolýy múmkin emes qoı. – Elimizdegi qytaıtaný ǵylymynyń negizi qashan qalandy? Onyń basynda kim­der tur? – Jalpy, qazaq halqy, onyń tikeleı ata-babasy bolyp esepteletin ejelgi túrki taıpalary men han jurty jer jaralyp, sý aqqaly beri Azıanyń shyǵysy men or­ta­lyǵynda qatar qonyp, birge jasap kele ja­tyr. Eki halyq sonaý baǵzy zamandarda-aq bir-biriniń eldik áleýetine, salt-sa­na­syna, turmys-tirshiligine ózara den qoıyp, na­zar aýdaryp otyrǵan. Ejelgi qytaı jaz­balaryndaǵy bizdiń tarıhymyzǵa qatysty de­rekter sonyń jarqyn mysaly. Al bizdiń baǵ­zydaǵy ata-babalarymyzdyń tirshilik qalpy, ómir salty, tarıhı jaǵdaıattar on­daı derekterdi hattap-shottap jınap otyrý­ǵa múmkindik bergen joq. Alaıda, osy kórshi eki halyq Shyńǵys han jo­ryqtarynan keıin bir-birimen tikeleı qarym-qatynas jasaý múmkindiginen aıyrylyp qaldy. Odan bergi tarıh belgili ǵoı, bizde Altyn orda, odan keıin Qazaq han­dyǵy, odan keıin Patshalyq Reseı jáne KSRO otarshyldyǵy... Al Aspanasty elinde Qubylaı negizin qalaǵan Iýán patshalyǵy (1271-1368 j.j.), odan keıin Mıń dınas­tıasy (1368-1644 j.j.), sosyn Manjýr hal­­qy ústemdik etken Chıń (Orys derek­kóz­derinde Sın) patshalyǵy (1644-1912 j.j.) ómir súrdi. Bizdiń Abylaı hannyń Elshi jiberip sóılesip júrgeni etnıkalyq qytaı patshalary emes, Manjýr bıleýshileri bolatyn. Demek, Qarahanıdter patshalyǵy tusynan bastap, KSRO ydyrap, táýelsizdi­gimiz qaıyra qolǵa tıgenge deıin etnıkalyq qytaılarmen bir ústel basynda qatar oty­ryp, teń dárejede pikir almasýdyń múm­kindigi bolǵan emes. Iá, arada patshalyq Reseı kezinde ǵu­la­ma ǵalym Shoqan Ýálıhanovtyń Más­keý­diń tapsyrmasymen Qytaı elinde, naq­tyraq aıtqanda, tarıhı Shyǵys Túrkistan ólkesinde bolyp qaıtqany belgili. Onyń sonaý 1856 jylǵy Qytaı saparynan jazylǵan «Qytaı ımperıasynyń batys ólkesi jáne Qulja qalasy» dep atalatyn saıahat kúndeligi qazaq topyraǵyndaǵy qytaıtaný ǵylymynyń eń alǵashqy ǵylymı úlgisi dep aıtýymyzǵa ábden bolady. Sebebi, ǵalymnyń bul eńbegi jaı-ánsheıin jolsapar esteligi ǵana emes, qytaıdyń dástúrli turmys-saltyna jasalǵan tamasha etnografıalyq sıpattama ekendigi arǵy-bergi, alys-jaqynnyń bári moıyn­daǵan aqıqat. Ókinishke oraı, Sh.Ýálıha­nov­tan sátti bastalǵan «qytaıtaný» ǵylymy Qazaq dalasynda ári qaraı óz jalǵasyn taba alǵan joq. Al Keńes Odaǵy tusynda qytaıtaný mamandyǵyna kimdi oqytý týraly máseleni Máskeý ózi sheship otyrǵan­dyq­tan, bizdiń elimizden ol mamandyq boıyn­sha saýsaqpen sanarlyq qana mamandar daıyndaldy. Olardyń ishinde kúni búginge deıin osy salada turaqty ter tógip, aınymaı aınalysyp kele jatqan, qy­taıdyń tilin de jaqsy meńgergen ǵalym­dar­dan K.Sh.Hafızova, M.M.Áýezov, Q.K.Toqaev, A.Sh.Qadyrbaev, t.s.s. tulǵalar­dy aıtýǵa bolady. Jalpy, taza qazaq­stan­dyq qytaıtaný ǵylymy arnaıy ǵylym re­tinde, júıeli túrde tek táýelsizdikten keıin ǵana qalyptasa bastady. – Qytaıtaný ǵylym retinde bizdiń elimizde jańa qalyptasyp kele jat­qa­nymen, órkenıetti elderde onyń ál­deneshe ǵasyrlyq tarıhy bar, qatep­ti eltaný ǵylymy ekenin jaqsy bilemiz. Álem elderindegi atalǵan ǵylymnyń qazirgi hal-ahýaly qalaı? – Qytaıtaný ǵylymy bizdiń elde áli de bolsa, «qajet pe, qajet emes pe?» – degen ráýish­tegi saýatsyz talqynyń dúbara te­zine túsip jatqanymen, órkenıetti elderde ol kádimgi 3-4 ǵasyrlyq tarıhqa ıe derbes pán. Tarıhtyń ár kezeńinde ómir súrgen, qy­taıtaný ǵylymyn bıik belesterge kó­terip ketken álemdik áıdik sınologtardan belgıalyq Ferdınand Verbest pen Fılıpp Koýpletti, polshalyq Mıshel Boýmdy, ger­manıalyq Djon Adam Skýl, Otto Frank, Rıchart Vılgelm, Vılgelm Grýbe jáne Volfgang Bover­di, reseılik A.L.Leontev, V.P.Vasılev, I.K.Razsohın, K.A.Skachkov, N.Ia.Bıchýrın, B.L.Rıvtın, V.F.Sorokın, N.T.Fedorenko, M.L.Tıtarenko, S.L.Tıh­­­vınskıılerdi, fran­sıalyq D.Golman, E.Chavannest, M.Granet, P.Pellıot, Ia.Prýshekterdi, amerıkalyq P.Hanan, P.A.Kohen, S.Ý.Vıllıam, S.Allan qatarly ǵalymdardy atap aıtýymyzǵa bolady. Al bulardan ózge, ulybrıtanıa­lyq, ja­po­nıalyq, chehıalyq, shveısarıalyq, ko­reıa­­lyq, ıspanıalyq, ıtalıalyq sıno­log­tar­dyń esimderi men olardyń eńbek­terin tizbe­lep jatqannan góri, etnıkalyq qytaı ǵa­lym­­­darynyń ózi kóp jaǵdaıda osy elder­degi sınologtardyń pikirlerimen únemi sanasyp otyratynyn aıtsaq ta jetkilikti. Demek, órkenıetti elderde qytaıtaný ǵylymy baıaǵy zamandardan beri-aq órken jaı­ǵanyn ańǵarý qıyn emes. Bir qyzyǵy, sınologıa ǵylymy erekshe órken jaıǵan eldermen resmı Beıjińniń ózi baıqap-baıqap sóılesedi. Amerıkalyq shyǵystanýshy-ǵalym G.R.Boıdtyń: «Qytaıtaný búgingi adamzat tap bolyp otyrǵan eń ózekti rýhanı jáne áleýmettik másele. Sondaı-aq, bul másele kún ótken saıyn kúrdelene túspek», – degen pikirimen tolyq kelisýge bolady. – Qazaqstandaǵy qytaıtaný ǵy­ly­myn búginde ǵylym retinde qa­lyptasý ke­zeńine aıaq basty deýge bolatyn se­kildi. Osy shırek ǵasyrǵa taıaý ýaqyttan be­ri qytaıtaný ǵylymy elge ne berdi dep oılaısyz? – Qaıda, qashan bolmasyn, ǵylym, bi­lim salasynyń damýy men jetistigi tutas el­degi ındýstrıadan, áleýmettik damýdan, qo­ǵamdaǵy progresten, adamdar oı-sa­nasynyń jańǵyrýynan, azamattardyń qu­n­dylyq kózqarastary men tanym-tús­i­nikterinen baıqalady. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda Qazaqstan turǵyndarynyń basym kópshiligi qytaı týraly mynadaı eki túrli ushqary kóz­qarasta boldy. Onyń biri, Keńes Oda­ǵy­nan qalǵan «Qytaıyńyz – baqa-shaıan» dep úırengen ımperıalyq óktem psıhologıa. Endi biri, arǵy ata-babalarymyzdan qalǵan «Aqyr zaman bolǵanda jerdiń betin qa­ra qytaı qaptaıdy», – deıtin dármensiz ta­nym. Aıtyp-aıtpaı, bul eki túrli kóz­qa­rastyń ekeýi de aqıqattan tym alys jat­qan, óte syńarjaq, ushqary tanym bolatyn. Kóp uzamaı eki eldiń halqy da, bıligi de bir-birine ǵylymı turǵydan úńile bastady, bir-birin zertteı, zerdeleı bastady. Sondaı ǵylymı túsiniktiń nátıjesinde eki el arasynda ózara syılastyq ornady, ba­rys-kelis jıiledi. Búginde Qazaqstan men Qytaı elderi shekaralaryn beıbit jaǵdaıda shegendep alǵan tatý kórshi, dos el, senimdi áriptes. Eki eldiń qarym-qa­tynasy barlyq salada qanatyn keńge jaıyp keledi. Demek, osynyń bárin eli­miz­de táýelsizdikten keıin qarqyn ala túsken qytaıtaný ǵylymynyń jemis-jeńisinen, qytaıtanýshy jas mamandardyń eki el arasyndaǵy dıplomatıalyq qyz­metke, elimizdiń bılik butaqtaryna kóptep tartylýynan bóle qaraýǵa bolmaıdy. Árıne, eki el qarym-qatynasynyń aqaýsyz damýynda Elbasymyz N.Á.Nazarbaevtyń atqarǵan roli men syndarly saıasatyn, qytaıtanýshy-ǵalymdar, áıdik dıplomattar, kórnekti memleket qaıratkerleri Q.K.Toqaev pen Q.S.Sultanovtyń eńbekterin de bóle-jara atap aıtýǵa tıispiz. – Meniń túsinigimde, qytaıtaný ǵy­ly­my degenimiz – Qytaı eliniń salt-dás­túri, tarıhy men mádenıeti, tili men áde­bıeti, dini men fılosofıasy, ishki-syrt­qy saıasaty, ekonomıkasy, t.b. týra­ly ǵylymdardyń jıyntyǵy bolý kerek. Osy retten kelgende Qazaq eli úshin qytaıtaný ǵylymynyń naqty qaı salasyna kóbirek basymdyq bergen durys? – Qazaqstandyq qytaıtaný ǵylymy jo­ǵaryda aıtqanymdaı, táýelsizdik jyldarynda óziniń qalyptasý kezeńin bastan ótkerip jatqanymen, ishinara joǵary oqý oryndarynda sanaýly qytaıtanýshy mamandar jáne qytaı tiliniń mamandary daıyndalyp jatqany bolmasa, ony ǵylym retinde damytýǵa resmı Qazaq ókimeti ta­rapynan laıyqty mán berilgen de, bá­lendeı qarjy bólingen de emes. Iaǵnı bul salada atqarylyp jatqan sharýalardyń, tyndyrylyp jatqan jumystardyń bári derlik tutastaı, ǵalymdardyń jeke bel­sendiligi arqasynda júzege asyp jatyr. İrgeles Reseıde qytaıtaný ǵylymynyń beri bolǵanda eki ǵasyrlyq tarıhy bar. Tipti, Keńes Odaǵy ydyrap, Reseı federasıasy qaıta jasaqtalyp jatqan qıyn kezdiń ózinde de resmı Máskeý eldegi birneshe qytaıtaný ortalyǵyn qarjy­landyryp otyrdy. Ol elde qazir qytaıtaný ǵylymynyń erekshe damyǵany sonshalyq, óziń aıtyp otyrǵan Qytaı eliniń salt-dástúri, tarıhy men mádenıeti, tili men ádebıeti, dini men fılosofıasy, ishki-syrt­qy saıasaty, ekonomıkasy degenderdi bylaı qoıyp, qytaıdyń belgili bir tarıhı ke­zeńderin, tarıhı tulǵalarynyń ómiri men shyǵarmashylyǵyn, jekelegen aqyn-jazýshylaryn, qytaı mádenıeti men óne­riniń óte jińishke salalaryn zertteıtin ǵa­lymdardyń shoǵyry bar ári solardyń bárin memleket qarjylandyryp otyr. Al bizdegi jaǵdaıǵa keletin bolsaq, qytaı­tanýdyń qaı salasy kimniń oń jambasyna keledi, sonymen ǵana aınalysyp jatqan «qoshan tirlik» qana. Eger bizdiń ókimet Re­seı­degideı birneshe ǵylymı-zertteý orta­lyqtaryn quryp, qarjyny úıip-tógip ber­mese de, jetkilikti qoldaý kórsetip jat­sa, sol kezde «aldymen qytaıtanýdyń my­na salasyn kóterip alaıyq» dep aıtýǵa bo­lar edi... – Bizdiń sanamyzdyń eýrosentrıstik tumannan aıyǵýyna áli de biraz jyldar kerek sekildi ǵoı... Otandyq qytaıtaný ǵylymynyń aldynda qandaı mindetter tur dep oılaısyz? Sol mindetterdi júzege asyrý úshin ne isteýimiz kerek? – Qytaıtanýshy ǵalym-kadrlar shoǵyr­lan­ǵan joǵary oqý oryndary men ǵylymı-zertteý mekemeleriniń janynan arnaıy qytaıtaný ınstıtýttary men ǵylymı orta­lyqtaryn ashyp, memleket arnaıy qar­jylandyryp otyrsa, quba-qup bolar edi. Sol ǵylymı ortalyqtar arqyly biz Qy­taıdyń tarıhy men mádenıetine qatysty salt-dástúrine, tili men ádebıetine, dini men diline qatysty zertteýlerdi tereń­detýmen birge, eń bastysy, qytaıdyń ishki-syrtqy saıasatynyń damý betalysyn kún­delikti tarazylap, baqylap otyrýymyz ke­rek. Máselen, resmı Beıjińniń AQSH, Re­seı, Japonıa, Úndistan sekildi alpaýyt­tar­men qarym-qatynasy qalaı bettep barady? Bolashaqta Taıvan máselesi nege apa­ryp soǵýy múmkin? Qytaıdyń Orta Azıa elderimen, Islam álemimen, jal­py Túrki álemimen bolǵan qarym-qaty­nasynda qandaı naqty maqsat-múdde bar? Qazirgi qytaı bıliginiń ishki ahýaly qandaı? Qytaı kom­mýnıstik partıasynyń bolashaǵy qan­daı bolady? Eger Qytaı kompartıasy taq­tan taıǵan jaǵdaıda el ishine qalaı áseri bolýy múmkin? Qazirgi qytaı bıli­gindegi toptar men jikterdiń qaıshylyǵy túptiń túbinde nege ákelip soǵýy múmkin? Qytaı úkimetiniń az ulttarǵa ustanǵan saıasaty qalaı óristep barady? Ulttyq avto­no­mıalyq óńirlerdegi ult­ara­lyq jaǵ­daıdyń betalysy qandaı? Tıbet, Uıǵyr máselesin kóterip júrgen Dalaı Lama men Rábıa Qa­dyr bastaǵan sheteldegi ultshyl kúsh­ter­diń jospary, múmkindikteri qandaı? Qytaı elinde alda-jalda eger ishki tol­qýlar bolsa, ol bizdiń elimizdiń saıası-áleý­­mettik, ekonomıkalyq jaǵda­ıyna qalaı áser etýi múmkin? Qytaı elindegi 1,5 mıllıonnan as­tam etnıkalyq qazaqtardyń áleýmettik hal-ahýaly ne kúıde? Trans­shekaralyq ózen­der másele­sine resmı Beıjiń qandaı po­zısıa ustanyp otyr? t.s.s. tolyp jatqan máseleler bir adam, eki adam aınalysatyn sharýa emes. Sondaı-aq, atalǵan má­selelerge 1700 shaqyrymdyq ortaq shekarasy bar, irgeles jatqan jas memleket retinde biz qalaı beı-jaı qarap otyra alamyz?! Demek, qytaıtaný ǵyly­mynyń elimizdiń bolashaǵy men táýel­siz­digimizdiń taǵdyry úshin atqarar júgi áste anaý aıt­qandaı jeńil emes. – Áńgimeńizge rahmet!

Suhbattasqan Serjan Toqtasyn

"Qazaq ádebıeti"