"Qazaq handyǵyna 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine

Keshegi kún - Tarıh, erteńgi kún - Qupıa, búgingi kún-Syılyq

Ǵasyrlar boıy ata-babalarymyzdyń ańsaǵan armany, táýelsiz «Qazaq eli» bolý edi. Aýzyn ashsa júregi kórinetin, er júrek batyrlarymyz, danyshpan bılerimiz,  qasqyr júrekti jyraýlarymyz  mol muralary men, «Suńqary ushsa qanaty talatyn, tulpary júrse tuıaǵy synatyn» ulan ǵaıyr jazıra dalany, bolashaq urpaqqa amanattap qaldyryp ketti.

Er armany - el bolý.  Kereı men Jánibekten bastaý alyp, sonaý HV ǵasyrda qurylǵan qazaq handyǵy, óz aldyna qalyptasqan memleket bolyp,  tarıhta aty oıylyp jazyldy. Kereı men Jánibek handardan keıin bılik tizginin Buryndyq han aldy. Buryndyqtyń el bıleý isindegi keıbir keleńsiz oqıǵalarǵa  Jánibek hannyń balalary at ústi qarap qoımaı, bılikke aralasqan, biraq Buryndyqqa qarsy shyqqan emes.  Jánibek hannyń saıdyń tasyndaı tizilgen, «sen tur men ataıyn»-  dep turǵan balalary, eldiń saıasaty men  halyq bıleý isinde  eren eńbekterimen qaldy.

Qasym jastaıynan  el aýzynda júrip, kózge túsken batyr uldyń biri boldy. Tarıhtan belgili, «Qasym hannyń qasqa joly» atty qalyń buqaraǵa arnalǵan zańdar  jınaǵyn shyǵardy. Qasym han óz bıligin keń-baıtaq qazaq dalasynyń basym bóligine ornatty. Mine, osy aýmaq kóleminde tutas bir halyqtyń memleketke birigýi qarqyndy júrdi, halyq sany 1 mln-nan asyp, atty áskeri 300 myńǵa deıin jetti.

Qasym hannyń  fánı dúnıeden ótkeni jáne atqarǵan qyzmetteri jóninde Qadyrǵalı bı: Jánibek hannyń uldarynyń arasynda asa belgili bolǵany Qasym han edi. Ol Jaǵan bıkeden týǵan edi. Uzaq ýaqyt atasynyń ulysynda patshalyq etti. Tóńiregindegi ýálaıattardy ózine qaratty... Aqyry Saraıshyqta ólim tapty. Búgin onyń qabiri Saraıshyqta. Onyń uly Haqnazar han Hanyq sultan-hanymnan týǵan, al hannyń baýyry Qanbar sultan Qasym hannyń áskeriniń qolbasshysy boldy. Onyń urpaǵyna patshalyq tımedi, — dep jazyp ketken.

Kereı men Jánibek handardan bastaý alyp,  Qazaq handyǵynyń sońǵy hany Kenesary Qasymulyna deıin,  aldaspan qylyshtaryn jarqyldatyp,  búkil qazaq dalasyn bılegen,  handarymyz bolǵany tarıhtan aıan. At tuıaǵyn taı basar. Qazaq  handary biriniń izin biri jalǵastyryp, memleket bolýda kóshti alǵa bastap, tuǵyryn bıik ustady.

Qazaq handyǵynyń sońǵy hany Kenesary Qasymuly – memleket qaıratkeri, áskerı qolbasshy, qazaq halqynyń ult-azattyq qozǵalysynyń kósemi.  Kenesary memleketti basqarýda sharıǵattyń negizgi erejelerin engizdi, sonymen birge, bıler sotyn qalpyna keltirdi. Memleket pen onyń áskerin nyǵaıtý joldaryn jetik biletin han musylmandyq quqyq erejelerin bekitti. Salyq saıasaty da ony tıimdi jolmen jınaýǵa baǵyttady. Kene han shyǵarǵan áskerı jaza «Shyq» - dep atalǵan.  Áskerin jabdyqtaýyna baılanysty salyq salǵyzǵan. Mal salyǵy «zeket», egin salyǵy «úshir» dep atalǵan. Zeket salyǵyn qyryq mal basynan bastap júz basy iri qarasy barlarǵa arnap shyǵarǵan.  Al úshir salyǵyn,  bir jyldaǵy eginniń onnan birin handyqtyń qoımasyna alǵyzyp otyrǵan.

Kenesary Toqmaq mańyndaǵy eki jaqtyń kúshi teń emes shaıqasta qaza boldy. Kenesarynyń sińirgen tarıhı eńbegi —  qazaq halqynyń salt-dástúrin saqtaı otyryp, bostandyq pen táýelsizdik jolyndaǵy kúreske jumyldyrdy. Orystar men qyrǵyzdardyń qyspaǵyna túsken Kene han  Maıtóbe taýynda ajal qushady. Amal qansha hannyń osy ajdahanyń aranyna túsken kezinen bastap, týǵan jeriniń topyraǵy  buıyrmaı ketken basynyń qaıtarylmaǵanyna, júregimiz qan jylaıdy.

Mine, bul ataqty handarymyzdy árbir qazaq balasy bilýge tıisti. Sonymen qatar, eren eńbekterimen qalǵan jyrshy,  bılermen  birge batyr babalarymyzda tarıhta qaldy.

Bas- basyna bı bolyp, Kene hannan keıin, halyq taǵy bólinip shashyrady.   Keshegi ult azattyq kóterilisinde de qaıran qazaq qyryldy. Solaqaı saıasat ustanǵan Reseı patshalyǵynyń qoldan jasalǵan asharshylyǵy da aıaýsyzdan – aıaýsyz halyqty taǵy qyrdy. «Elim»- dep týǵan Alash arystary qazaqty oıatam dep júrip qýǵyn – súrginge ushyrady. Patsha úkimetiniń ozbyrlyǵyna  qarsy shyǵyp, halqy úshin  keýdesin oqqa tosty.  Ahańdarmen birge, Alash orda úkimetiniń qurylýy da  úlken mánge ıe boldy. Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov,  Mirjaqyp Dýlatov el-jurty taryqqanda jol silteıtin kósem, halyq taǵdyry tálkekke túskende kómekeıleri búlkildegen sheshen, tar zamanda táýekelge bel baılaıtyn perzentter ekendigin qalyń qazaq aıtqyzbaı-aq uǵady. Alty mıllıon qazaqty sońdarynan erte alatyndyqtaryna kámil sendi. Alash qozǵalysyn Elbasy N.Á. Nazarbaev: «Ult muratyn kózdegen saıası mán-mańyzy zor patrıottyq qozǵalys», - dep asa joǵary tujyrymdady.

  Dana ári danyshpan ımandy ata- babalarymyzdyń aldynda búgingi tolqyn bizder,  jáne keıingi urpaqtarymyzdyń paryzdyq, qurmetti óteýi, júregimizde  qazaq degen ulttyq rýhtyń saırap turýynda jatyr.

  Búgin toılanaıyn dep jatqan qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn tek resmı memleket retinde qurylǵany dep  aıta alamyz. Al qazaqtyń tarıhy yqylym zamannan kele jatqany barshamyzǵa aıan. Oǵan dálel  ulan ǵaıyr jerdi mekendegen halyqtyń tarıhyn jylqy jasaǵanynda. Olaı deıtinimiz jylqynyń  arqasynda soǵysyp, jaýǵa qarsy shaýyp, kún- tún demeı jaz jaılaýda, qys qystaýda kóship- qonyp júrgenimiz. Qazaqtyń tórt túlikpen  etene baılanysy, salt- dástúr men mádenıetimizge  aıryqsha septigin tıgizdi. Jylqynyń eń alǵash túri bizde paıda bolǵan, ol týraly etnograf, ǵalym Jaǵda Babalyquly «Bizde keriqulan degen haıýan bar. Ol qazir haıýanattar baǵynda tur. Jylqynyń ekinshi túri – tarpy. Jylqynyń osy eki túri onyń arǵy tegi bolyp sanalady. Ol ekeýi de qazaq dalasynyń topyraǵynda paıda bolǵan. Biraq qazaq jylqylarynyń ishinde tarpynyń urpaqtary anda-sanda kezdesip qalady. Birinen-biri aýysyp júr ǵoı. Al negizi qazaqtyń jylqysy keriqulan» dep aıtqan. Iaǵnı, qazaq jerindegi bul jylqynyń paıda bolǵanyna qarap- aq, bizdiń ata- babalarymyzdyń  erte dáýirlerden kele jatqanyn ańǵaramyz. Jylqy óz qulyndarymen eshqashan shatys kelmegen. Qazaqtyń jeti atadan asyryp qyz almaýy sekildi, tektilikti jylqy men qazaqqa bergen. Tektilikpen jaratylǵan osy bir janýar, tekti halyq qazaqtardyń da jylqy minezdi qasıetine aınalýynda. Olaı deıtinimiz qymyzyn iship,  qazysyn jep  júrgendikten. Halqymyzdyń dúnıetanymynda, dili men tilinde jylqyǵa qatysty ózgeshe fılosofıalyq jáne mádenı júıe qalyptasqan. Erjigittiń azamat qataryna qosylýynyń ózin «at jalyn tartyp mindi»- dep beıneleıdi. Jas balanyń alǵash atqa otyrǵanyn atap ótý rásimi  «toqym qaǵar» toıynan bastap, adamnyń bul ómirden ótkeniniń belgisi «at tuldaýǵa» deıingi búkil fánılik tirshilikti jylqymen baılanystyrǵan. Syıly qonaqqa at mingizý, kúıeý jigittiń qalyńdyq alýyna alǵash barǵanda «at baılaýy», urys kezinde jaý qorshaýynda qalǵan qolbasshyǵa «at súıek» berip qutqarý, t.b. dástúrler jylqynyń qazaq halqynyń sharýashylyǵynda ǵana emes, áleýmettik ómirinde de úlken mánge ıe bolǵanyn bildiredi. Paıǵambarymyz Muhammed (s.a.ý) «..jylqyda aqyret kúnine deıin jaqsylyq bar» degen, qazaqta «Aqyr zaman attan aıyrylǵan jerde» degen maqalda bar. Sonymen qatar «Jylqylardy, qashyrlardy, esekterdi minýleriń ári zeınet(sán, ádemilik) úshin jaratty » (Nahyl súresi, 8- aıat). Jylqynyń sútin ishý, etin jeý de halal. Sebebi, jylqy shoshqa jaıylyp ótken jerden jaıylmaǵan,  jáne sýdy da tańdap, aǵyn sýǵa qarsy júrip ishken. Taza júrý, taza kıiný, halal as ishý musylmannyń negizgi sharty. Qazaq pen jylqynyń minezin ushtastyrý tazalyq pen tektilikte jatyr.

  Búginde nemister qymyzdy: «bizdiń sýsyn»- dep  ózderinen shyqqandaı etip menshiktep aldy. Al, bul qymyzdyń bizdiń tól as- sýsynymyz ekeni týraly Jaǵda Babalyquly «Nemis halqy erte es jıǵan halyq qoı. Olar keriqulannyń urpaǵyn elimizden kezinde alyp ketken eken. Qazir búkil álem boıynsha tek Germanıada ǵana osy keriqulandy ósirip otyr. Keıin olar barlyq elge satyp, keriqulandy saýda taýaryna aınaldyryp jiberdi. Soǵan oraı, qazir keriqulan kóptegen elderde bar...»- degen, sonymen birge «Qymyzdy bizdiń sýsyn dep nemister IýNESKO-dan ótkizip, ózine menshiktep aldy. Atalarymyz sonaý kezden qymyzdy jasap kelgen. Endi babalary qymyzdy kórmegen el «bizdiki»- dep, keýdesin keredi. Abylaı hannyń ordasynyń aınalasynda on myń atty bıe jelige baılanǵan eken. On myń boz bıeniń sútin tek aq súıekter ǵana ishedi. Nemistiń qaı arǵy atasy on myń boz bıe saýyp kóripti. Bul – bizdiń atalarymyzdyń ǵana baılyǵy, dáýleti, artyqshylyǵy. Sony da biz osy kúnge deıin tanyta almaı otyrmyz ǵoı».- dep etnograf ǵalymymyz aıtyp ketti.

  Qazaq topyraǵynda jaratylǵan eń alǵashqy asyl tuqymdy jylqy «Absent».  Ol Arabtyń aıǵyry men qazaqy bıe Baqqaradan alynǵan. Absent Rımde bolǵan HVII jazǵy olımpıada oıyndarynda altyn medal alǵany barshaǵa aıan. «Absentten taraǵan tuqym jetpisten asady onyń barlyǵy ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketti»- deıdi Moldash Ámireev Jas Alash gezetine bergen bir suhbatynda. Absent tuqymynyń bytyrap ketýiniń sebebi, KSRO quramynda bolǵan Lýgovoı atzaýyty,  Reseıdiń basshylyǵynda bolǵandyqtan.  Ol kisi Absentti qulyn kezinen baǵyp qaqqany jáne óz qolymen jerlegenine deıin aıtylady. Búgingi kúnde  olımpıada oıyndaryna eshqandaı jylqyny shyǵara almaı otyrmyz. «Ata- babalarymyz attyń qulaǵynda oınaǵan»- dep aýzymyzdy toltyryp aıtamyz. «Nege biz áli birde bir asyl tuqymdy jylqy shyǵarmaımyz» - dep ózimizdi ózimiz jegideı jeımiz. Biz mundaı qysyr áńgimemen kópke barmaımyz. Biz at sportyn jandandyrýymyz kerek. Ózimizdiń ulttyq oıyndarymyzdy, ıaǵnı kókpar, eshkimde joq dep júrgen alaman báıgimizdi, olımpıada oıyndaryna qossaq, álem halyqtaryna qazaq degen tekti ultty tanyta alamyz. Bizdiń uzaq shaqyrymǵa jarysatyn alaman báıgege jáne kókparǵa tek qazaqy qazanattar tóze alady. Sonda ǵana qoldan suryptalǵan(selksıa) toqsan jylqynyń qany bar dep júrgen aǵylshyn, arab attaryn shań qaptyryp kete alamyz.

  Bizdiń damyǵan, bedeldi el bolýymyzdyń alǵy sharty,  salt- dástúrmen ıslam dinniń sabaqtastyǵy arqyly,  ulttyq qundylyqtardy brendtke aınaldyrýda jatyr. Ulttyq qundylyqtarymyzdy ýaqyt kóshinen qaldyrmaı, damytyp, qoldanysqa engizip dáriptep,  óz boıamasyn joǵaltpasaq qana biz álemdegi jetekshi elderdiń qatarynda bolamyz.

   Búginde qoıdyń terisi degeniń kók tıyn. Dalada jatqan taýarymyzdy damyta almaı kelemiz. Eltiri bylǵary men eshkiniń terisine ılengen qaıystardy búgingi tehnologıaǵa saı jabdyqtasań, shetelden kelgen «kojalaryń» jolda qalar edi. Bizge ulttyq ónerkásiptik oryndaryn ashý kerek.  «EXPO- 2017» Halyqaralyq kórme bizge qonaıyn dep turǵan baq. Osy kórmede ulttyq qundylyqtarymyzdy basa nazarda ustasaq, álemniń barlyq elderine bizdiń eshkimde joq salt- dástúrlerimizben mádenıetimizdi tanystyrsaq,  qyzyqtyrary sózsiz. EXPO- dan keıin de bizdiń barlyq Qazaq eliniń eldimekenderi men qalalarynda, qoǵamdyq oryndarda, kósheler men saıabaqtarda  qazaq tildi ataý men oıý órnekti nyshandarymyz, jalǵasyn taýyp jatsa ǵana, nur ústine nur bolar  edi. Qazaq elinde júrgen ár azamat, ana tilinde sóılese ǵana, nan taýyp jeı alatyndaı qajettilik jasaýymyz kerek. Ózimizdiń ata- babalarymyzdyń mol muralary men qazyna baılyqtaryn, anamyzdyń sútimen kelgen tilin joǵarǵy deńgeıde alyp júrgende ǵana myqty zaıyrly qýatty, aqyret kúnine deıingi  el bola alamyz.

  «Ana tiliń aryń bul, uıatyń bop tur bette, ózge tildiń bárin bil, óz tilińdi qurmette»-dep,  óz tilimizdi bilip qana ózge tildi úırený abzalyraq ekenin Qadyr aqyn  dóp basyp aıtqan. Sebebi, basqa ultty da, basqa ulttyń tilin de jaratqan Alla.  Basqa tilge qarsy shyǵýymyz bul Allaǵa qarsy shyǵýymyz. Biz bir Allanyń ǵana quldarymyz,  sol sebepti de  ózge eldiń tilin de, ózinde  syılaýymyz durysyraq.

  « Qaı eldiń baspasózi myqty bolsa sol eldiń ózide myqty »- dep Mirjaqyp Dýlatov aıtqanyndaı, eldiń baspasózi myqty bolýy úshin, halqynyń saýattylyǵy myqty bolýy kerek. Halyq saýatty bolsa bılik te saýatty qyzmet jasaıdy, sonda ǵana táýelsiz BAQ- da myqty bolady. «Baspasóz halyqtyń kózi, qulaǵy hám tili» ekeni de osyǵan saıady emes pe. Jýrnalısiń qarýy qalam bolsa, aldaspandaı jarqyldatyp táýelsiz baspasóz betterine bıliktiń baryn –bar, joǵyn- joq halyqtyń muń muqtajymen, qýanyshyn búkpesiz aıta alatyndaǵysy. Mine, bul tórtinshi bıliktiń óz ústemdigin júrgizip, halyqtyń aınasyna aınalýy . «Bilekke sener zamanda eshkimge ese bermedik, bilimge sener zamanda qapy qalyp júrmedik» jahandaný zamanynda   qyzmet etý, babalar jolymen  júrip zamannyń kóshiniń aldynda bolý basty maqsat. Tulpary ózǵan eldiń taıy da ozady. Keshegimiz tulpar, bolashaq taılarymyz baby kelisti bolsa, qandaı zaman kóshi bolsa da qalmaıdy. Babalar júrgen tuıaqty izderdi basar, rýhty  qazaq azamattarynyń qatary  kóbeıgeı.

Daryn Qurmanqul –  Ál- Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti jýrnalısıka fakúlteti 3- kýrs stýdenti.