"Qazaq handyǵyna 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine

Memlekettiń joǵary rámizi qasıetti týdy  bıikke jelbiretip soǵysta qoldan túsirmeı berik ustaıtyn tý ustaýshy sarbazdy ejelgi túrkiler men qazaqtar týbegi dep ataıtyny týraly derekter bar. Beıbit kúnde de eldiń týyn han ordasynda áskerler kúzetetin, al maıdanda baıraqty  senimdi sarbazǵa tapsyratyn salt bolǵan. Sonymen birge el ıesi han óziniń senimdi sardaryn arnaıy qolbasshy etip belgilegende  oǵan arnaıy tý syılaıtyn. Sonymen birge bıleýshi tórelerdiń de týy, tańbasy basqalardan  ózgeshe bolǵan. Bul týraly tarıhshy Q.Halıdı bylaı dep jazady: «Syǵaı han, onyń balasy Esim han. Bul bir áıelden jalǵyz, uzyn boıly zor kisi bolǵandyqtan «Eńsegeı boıly Er Esim» atanǵan. Orysqannyń qyzyl týy osynyń qolynda qalǵan deıdi. Syǵaı hannyń ekinshi áıeline eki ul bar. Bireýi Seıtqul, endi bireýi Onnan han. Onnan batyr kisi bolypty. Qyzyl týdan bólinip shyǵyp, óz aldyna aq tý kóteripti. Barlyq aq týly tóreniń babasy osy. Esim hannyń balasy Jáńgir han, onyń balasy Táýke han, bul bir áıelden jalǵyz. Onyń balasy Bolat han, onyń uly Ábilmámbet han, onyń uly Ábilpeıiz han. Bul jaqtaǵy qyzyl týly tórelerdiń babasy osy.

Jáńgir hannyń ekinshi áıelinen Ýáli, Baqy atty eki ul bar. Ýáliniń balasy Abylaı  han. Abylaı jas kezinde jaý qolyna tutqynǵa túsip, taǵy bir shabyndyda qazaq qolyna kelip Úısin Tóle bıdiń túıeshisi bolyp júrgende nemere aǵasy Bolat han qolyna alyp tárbıelepti.

Bolat han ómiriniń sońynda óz balasy Ábilmámet handy qyzyl týmen óz ornynda qaldyryp, Abylaı handy jasyl tý berip, keıbir elge bastyq qoıypty».

Qazaq memleketiniń bas rámizi aıbarly týǵa alty alash bas uryp syıynyp, qudiretti baıraqtan kúsh alatyn, jebiregende er azamattyń basy qosylatyn.  Aqtamberdi jyraý «Jaýǵa shaptym tý baılap, Shepti buzdym aıǵaılap!» degende osyndaı qasıetti rámizden qýat alǵanyn jyrlasa kerek.

Epık aqyn N.Aıtuly  «Tý»  poemasynda halyq jadynda júrgen osyndaı tereń tamyrly poetıkalyq rámizderdi jańǵyrta jyrlanǵany baıqalady. Mundaı tarıhı oqıǵalar men ańyzdar týraly aqyn N.Aıtuly ózi de bala kezinen qulaǵdar bolǵanyn poemada bylaı dep jyrlaıdy:

Shańqaı tús, tamyljyǵan shilde aıynda,

Estigen oqıǵa edi Tý jaıynda.

Qaz-qatar qona qalǵan qalyń aýyl,

Bıik taý alqymynda – sý boıynda.

Kókeıde kishkentaıdan qalǵan sýret,

Júretin sáýle shashyp jylda oıymda.

Qasıetti hannyń, túmenbasy qolbasynyń kıeli aq týy jaý kele jatsa nemese jaqyndaǵan jeńisti habarlap dúrildeıdi degen ańyz da el arasynda mol taralǵan. Ol týraly poemada «Sarbazdar saıypqyran atqa qonǵan, Aq týy Abylaıdyń dúrildese» deıdi aqyn.

El arasynda týbegi týraly mynadaı ańyzdar bar ekenin aqyn S.Nurjanov jetkizedi:

«1832 jylǵy Qarnaýda hıýa jendetterimen bolǵan qyrǵynda Týbeginiń at ústinde tolyqsyp turǵanyn kórip qolbasshy Súıinǵara atamyz shaýyp kelip: «Shydaısyń ba?» – deıdi ǵoı, sonda Týbegi – Eskeldi Daýyl batyr: «Jan shydasa – biz shydarmyz!» depti.

Neshe jerden oq tıgen batyrdyń aýzynan kesek-kesek qan atyp tur eken deıdi. Soǵys aıaqtalǵanda kelse, at ústinde týdy jyqpaǵan qalpy esil er áldeqashan dáril-baqıǵa ótip ketipti!..

1856 jyly Qaraǵan-Bosaǵadaǵy urysta Týbegi – Asar supy atamyzǵa batyrlardyń biri asyǵysta: «Ata, týdy jyqpaısyz ǵoı!?» – dep qalady. Sonda Asar supy: «Týdy Qudaı jyqpasa, biz jyqpaspyz, Insh-Alla!» – degen».

El arasynda taralǵan ańyzdarǵa qaraǵanda keıbir jeke rýlardyń ataýy da týǵa baılanysty qoıylyp, bir sózben aıtqanda qazaq eliniń rámizdik basty belgisi týdyń obrazy halyqtyń júregine óshpesteı bop erte zamannan  uıalaǵany ańǵarylady. Mysaly, myna bir shejirelik ańyzda bul jaǵdaı tartymdy órnektelgen:

«Uly júz Oısyldyń Tóbeke degen balasynan Ótep batyr, onan Syrymbet, Turymbet, Jálmambet degen balalary bolady. Turymbet Jánibek han áskeriniń eń alǵashqy týyn ustap, qol bastaǵan batyr. Ony zamandastary «Týbegi» dep atap ketken. Jánibek hannyń Oısyl urpaqtaryna jasaǵan qasiretinen aman qalǵan Turymbet, jeńgesi İzbıkege úılenip, odan Manap degen bala týady. Manap aǵalarymen birge erjetkende Jánibek hannan kek alý úshin attanady. Manap jas bolǵandyqtan áskerdiń týyn ustap shyǵady. Muny kórgen aýzy dýaly qarttar: «Týbeginiń Manaby tý kóterdi, onyń urpaqtary týtańbaly bolsyn»-dep aıqan eken».

Mine, osyndaı tý men týbegi týraly  halyqtyń jadynda uzaq ǵasyrdan beri saqtalǵan altyn ańyz arqaýyn aqyn N.Aıtuly óz poemasynda epıkalyq qulashpen qaıta jańǵyrtyp, el aýzyndaǵy túrli fólklorlyq derek pen ańyz-ápsanalardy sheberlikpen toǵystyryp, Qazymbet batyrdyń obrazyna jınaqtaı jyrlaǵany anyq.

 Qazymbet batyr aqynnyń qıalynan týǵan  ádebı keıipker me, álde tarıhta bolǵan adam ba? Ólketanýlyq zertteýler, aýyzsha shejireler Qazymbettiń shyn tarıhta bolǵan  sarbaz ekendigin dáleldeıdi. Ol týraly «Qarakereı Muryn shejiresinde» mynadaı málimet kezdesedi:

«Qazymbet batyr Quttymbetuly – Naıman - Qarakereı - Baıtory - Meıram - Baıys - Muryn (Sarymyrza) - Jolymbet - Raq - Quttymbet - Qazymbet batyr Quttymbetuly. Ol Muryn elinen shyqqan ataqty batyr. Jońǵar basqynshylyǵyna qarsy azattyq soǵysynda Qabanbaı men Boranbaıdyń úzeńgiles serigi bolǵan. Jońǵarlarmen uzaqqa sozylǵan soǵystyń aqyrǵy núktesi Tarbaǵataı mańynda bolǵany belgili. Osyndaǵy shaıqastarda Qazymbet Kókjal Baraq, Jelkildek batyrlarmen birge  áldeneshe jasaǵan jankeshti erlikterimen kózge túsedi. Qazymbet pen Kókjal Baraq jekpe-jekke ózderi tilenip shyǵyp, qalmaqtyń eki batyryn jaıratady.

 Qazymbet batyr on segizinshi ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Aqsháýli mańyndaǵy jońǵarlarmen shaıqasta aýyr jaralanyp qaza tabady, kóz jumar aldynda ózin týǵan jeri Esil – Nura óńirine aparyp, óz qorymdaryna jerleýdi suraǵan. Batyr súıegi Esil – Nurada.

Úrjardaǵy burynǵy Alekseevka selosy búginderi Qazymbet aýyly dep atalady. Qazymbet urpaǵynan elge tanymal jaqsy azamattar shyqqan. Sonyń ishinde respýblıkaǵa belgili zańger, burynǵy Semeı oblystyq sotynyń tóraǵasy Ulanov Sıazbek, oblysqa  belgili azamat Ýalıev Maımurat, ǵalym Jaqsybaeva Farıda Zadaqyzy bar».

Bul derekterden biz aqyn Qazymbettiń anyq tarıhı tulǵa ekendigine kóz jetkizemiz. Aqynnyń poemasynyń bas keıipkerine arnalǵan áıgili qaharman tulǵanyń urpaqtary da qazirgi azat Qazaqstanǵa eńbek sińirip júrgen belgili jandar ekendiginen de habar alyp, qan maıdanda eldiń týyn jyqpaǵan qas batyrdyń búgingi urpaqtaryna da dástúr sabaqtastyǵy jalǵasqanyna kýá bolamyz.

Batyrdyń qaza tapqan jeri Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy Tarbaǵataı taýynyń qoınaýy bolsa, jerlengen jeri  qazirgi Astana mańy «Esil-Nura» ekendigin de baıqaımyz. Qas batyr Astanaǵa 20 shaqyrym jerde jerlengen Qabanbaı babanyń aq molasy mańynda jer besikke bólengen bolýy da yqtımal.  Áıgili batyr qarakereı Qabanbaı batyrdyń súıegi qaıda jerlengen? Osy másele jaıynda baspasózde kóptegen daýly pikir jaryq kórdi. Bizdiń oıymyzsha, bul týraly sonaý 1979 jyly alǵashqy ǵylymı pikirdi  bildirgen – fólklortanýshy, fılologıa ǵylymdarynyń doktory,  profesor, batyrdyń tól urpaǵy Bolatjan Abylqasymov.

 «Qarakereı Qabanbaı batyr»  degen zertteýinde ǵalym bylaı dep jazady «Q.Ádilbekovtyń aıtýynsha, Qabanbaı qazirgi Selınograd oblysynda jerlengen». Sonymen birge ǵalym Qabanbaı batyrdyń ómiriniń sońyn ala Orynborǵa qaraı kóshý oıynda bolǵandyǵy týraly derek keltiredi. Olaı bolsa, osy málimetterdiń ózine–aq Qabanbaı batyrdyń súıegi Arqada jerlengeni shyndyqqa jaqyn ekendigin baǵamdaı alamyz.

Semeılik M.Q.Karımov, M.Q.Asylbekov sekildi tarıhshylar jazǵan «Ábilpeıiz» degen monografıada Qabanbaıdyń ózi men zamandastary «ot jaqqan jerimiz Esil-Nura» dep ardaq tutatyny aıtylady.  Osy eńbekte sonymen birge Qazymbet batyr týraly da derekter keltiriledi:

«Ábilpeıiz tóre sultan bolatyn qarakereıler de, basqa naımandar sıaqty Syr boıyn qystap, Saryarqa óńirin birneshe ǵasyrǵa jýyq jaılaǵany tarıhı shyndyq. Olardyń jońǵardan bosatylǵan Altaıǵa, Tarbaǵataıǵa jáne Jetisýǵa kelýleri HÚİİİ ǵasyrdyń 50-60 jyldarynan bastalǵan. El bul óńirge kelgennen keıin de, ózderiniń atajurttary Esil –Nurany umytpaı, óleń-jyrlaryna qosyp, «El qaıda, Esil qaıda, Nura qaıda?» dep, aıtyp júrgen. Kóp ýaqyt belgili adamdary qaıtys bolǵannan keıin, Esil –Nuradaǵy qorymdaryna aparyp, jerlep otyrǵan. Ol jaqqa muryn Qazymbet, báıjigit Baıbaraq batyrlardyń jáne t.b súıekteri aparylyp qoıylǵany eldiń esinde saqtalǵan. Qabanbaı batyrdyń óziniń «ot jaqqan jerine» ósıetimen qoıylǵanyn burynǵy ótken adamdar jaqsy bilgen.  Qarakereı ishindegi murynnan taraıtyn jolymbet taby shyǵatyn Jolymbettiń meken qylǵan jeri de Saryarqanyń tórinde, ıaǵnı búgingi Jolymbet temirjol stansıasy turǵan jer».

Osy tarıhı derekterdi qoryta kele poema keıipkeriniń súıegi Saryarqada jerlengen deýge bolatyn sekildi.

 Ólketanýshy, belgili jýrnalıs B.Shalǵynbaı Qazymbettiń batyrdyń ǵumyrbaıany týraly derekterdi  bylaısha tolyqtyra túsedi: «Túmenbasy, tý ustaýshy bolyp soǵysqa qatysqan Qazymbet batyr 52 jyl boıy at ústinde júrip, el qorǵapty. Ata-baba jerin jaýdan azat etý jolyndaǵy sońǵy urysta 69 jasynda qazaq jasaǵynyń týyn jyqpaı, tý túbinde mert bolǵan eken».

Qazymbet týraly ańyz-ápsana Shyǵys qazaqtary arasyna mol taralyp, el esinde batyr beınesi jaqsy saqtalǵany derekterdiń moldyǵynan bilinedi. El aýzynda júrgen mynadaı bir shýmaq óleń  «Tý» poemasynyń sharyqtaý shegindegi Qazymbettiń erliginiń túıinin, poemanyń ózegin bildiretindeı ári batyr týraly  el zerdesinde saqtalǵan qanmen jazylǵan tarıhtyń shyn paraǵy deýge bolatyn qundy dúnıe:

«Qapysyz ajal kelse kim ólmegen,

Shyńqoja, Shóńkeıdi de shiderlegen.

Qos jebe óndirshekten qadalsa da,

Qazymbet týdyń sabyn jibermegen».

Aqyn N.Aıtuly poemanyń shyrqaý sheginde qaharman Qazymbettiń ómiriniń aqyryn poema sújetimen sheber jymdastyryp,  ózi ólse de týyn jyqpaǵan qazaq patrıotızminiń  maıdan dalasyndaǵy erekshe kórinisine jyrdan monýment turǵyzǵany –  osynaý  eldiń esinen umytylmaǵan kózsiz er týraly halyq óleńimen de sabaqtasyp, maǵynalyq tutastyq taýyp turǵandaı:

Jalǵyz tur tý ustaýshy dóń basynda,

Kórgender ań-tań qaldy alǵashynda.

Baıraǵy qolyndaǵy jelbireıdi,

Óziniń kórinbeıdi jan qasynda.

Bolmastan oılarynda eshbir qaýip,

Batyrlar satyrlatyp keldi shaýyp.

Kúıinde tý ustaǵan qatyp qapty,

Ólse de qulamaǵan attan aýyp.

Qos jebe qatar tıip óndirshekten,

Aqqan qan omyraýyn ketken jaýyp.

Aty da astyndaǵy qozǵalmaıdy,

Tizginin tuqyrtypty ebin taýyp.

Qarýy jerde jatyr saýdyraǵan,

Eki kóz jumylmapty jaýdyraǵan.

Tóbede týyn jyqpaı qasqaıyp tur,

Degendeı «ne qylasyń endi maǵan?!».

Qorytyndylaı aıtqanda, poemanyń kirispesinde aqyn jyrlaǵandaı Qazymbettiń erlik ómiri halyq arasynda ańyz bop aıtylyp, eldiń qulaǵyna ár kezeńde káýsar bulaqtaı quıylyp otyrǵan. Qazymbet batyr  ańyzda ǵana aty qalǵan belgisiz kómeski jan, ne bolmasa aqynnyń qıalynan týǵan ádebı keıipker emes, ol – qazaq tarıhynda óshpes iz qaldyrǵan dańqty tulǵa, otanyn qulaı súıgen arystan júrek azamat. Endeshe aqyn N.Aıtuly jas kezinen kókiregine hattalǵan kóne qazynany qazirgi kók týymyzdyń tuǵyrly da ǵumyrly bolýy úshin qanyn tókken babalardyń erligimen sabaqtap, tarıh qoınaýyndaǵy túrli derektermen toǵystyryp, óleńimen óre úndestirip, aqıqatpen aıshyqtap, aıbyndy batyr týraly shynshyl poema týrdyra bilgen dep qorytyndy jasaı alamyz.