Memlekettik qazaq tiline betburysy baıqalmaıdy. Prezıdenttiń «Úkimet pen Parlament tek qazaq tilinde jumys isteýi kerek» degen sózine qaramastan, sheneýnikter úlkendi-kishili jıyndarda áli de oryssha sóıleıdi. Bul týraly qoǵam qaıratkeri, saıasattanýshy Dos Kóshim aıtty. Onyń Qazaqstan Zaman gazetine ergen suhbatyn Qamshy.kz aqparat agenttigi yqshamdap, oqyrman nazaryna usynady.
«Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń memlekettik tilge áseri
Qazaq tiliniń máselesi «rýhanı jańǵyrýdan» bastalǵan joq jáne ony «rýhanı jańǵyrý» da sheshpeıdi. Bul – bizdiń qoǵamymyzdyń derti, qazaqtyń namyssyzdyǵy men rýhynan ada bola bastaǵanynyń kórsetkishi. Memlekettik mekemede, zań salasynda qyzmet jasaıtyn azamattarymyzdyń qazaq tilin qoldanǵanyna qazaq qoǵamynyń rıza bolýy – memlekettik tildiń qazirgi kezeńdegi sorly jaǵdaıynyń kórsetkishi.
Memleketke, memlekettiń qyzmetkerlerine qazaq tiliniń qajeti shamaly, alaıda qoǵam degen kúsh bar, qazaq degen ult bar. Qoǵam men sol qoǵamǵa qyzmet jasaýshy bıliktiń eki túrli ustanymda bolýy jaqsylyq emes, biraq bul máselege 30 jylda kınonyń bıletterin nemese kasanyń talonyn memlekettik tilde bere almaı otyrǵan Memleket qana kináli.
Parlamenttiń memlekettik tilge degen kózqarasy
Parlament osy ýaqytqa deıin qazaq tili týraly jańa zań qabyldaý máselesin kótergen joq. Bul olardyń Prezıdentke de, qazaqtildi qaýymǵa da «senderdi urǵanym bar» degen jaýaby sıaqty qabyldanady. Mádenıet mınıstrligi qazaq tilin meńgergen adamdardyń esebi 85 paıyzǵa jetip qalǵanyn jarıalady. Alaıda «qazaq tilin biletin adamdar» sanatyna jatqyzý sharttarymen tanyspaǵan soń osynsha paıyz azamattarymyz memlekettik tildi meńgergen eken dep aıta almaımyn.
Prezıdenttiń 2020 jylǵa deıin turǵyndardyń 95 paıyzy qazaq tilin meńgerýi kerek degen mejesinen shyǵý úshin jyl saıyn 1-2 paıyz qosyp, sol mejege keletinine de kúmánim joq. Biraq áńgime qazaq tilin qoldaný qajettiligin týdyrýda jatyr. Sonda ǵana «qansha adam qazaq tilin meńgerdi» de esep-qısap júrgizbeımiz.
«Oǵyz fenomeni»
Eger bul «fenomen» bolsa, tek sheteldik azamattyń qazaq tili úshin kúreskeniniń fenomeni bolar. Al Oǵyz sıaqty óziniń qaı tilde sóıleý quqyǵy úshin kúresi júrgen jandar bizdiń azamattardyń da ishinde jetkilikti. Bundaı jaǵdaılar Keńes odaǵy kezinde de bolǵan. Men úshin «Oǵyz fenomenindegi» kóńil bólerlik másele — oǵan, onyń jasap júrgen is-áreketine qarsy shyǵýshylardyń paıda bolýynda. Bul ne, «biz nege sondaı bolmadyq» degen jaman namys pa, álde «bizdiń ishki máselemizge shetten kelip aralaspańyz, ózimiz-aq qatyramyz» degen aqymaq patrıotızm be? Menińshe, bul — jýrnalıs bolǵannan keıin saýatty jumys isteı biletin adamǵa degen ishtarlyq pen osy adamnyń isi basqalarǵa, qazaqstandyqtarǵa úlgi bolyp keter me eken degen qorqynysh qana.
Qazaq tiline degen qajettilikti qalaı jasaýǵa bolady?
Barlyq órkenıetti, quqyqtyq elderde Tilge degen qajettilik tek zańdyq jolmen jasalynady. Men burynǵy zańǵa — qostildilikti saqtap qalýǵa baǵyttalǵan zańǵa ózgertýler men tolyqtyrýlar engizýge tolyqtaı qarsymyn, bizge jańa zań ataýynan bastap, sońǵy núktesine deıin qaıta jazylǵan jańa zań kerek. Alaıda sózdiń basyn qazirgi qoldanystaǵy «Tilder týraly» zańnan bastaıyq. Bizdiń qazirgi qoldanystaǵy zańymyz Qazaqstan Respýblıkasynyń «Tilder týraly» zańy 1989 jyldyń 21 qyrkúıek aıynda qabyldanyp, 1997 jyly ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi. Bul — býyny qatpasa da tolqyny kemerden asyp bara jatqan ulttyq jańǵyrý men demi bitip bara jatsa da, basqa ulttardy ýysynan shyǵarǵysy kelmeıtin ulyderjavalyq shovınızmniń arasynan aman ótýge tyrysqan ekiudaı kezeń bolatyn. Árıne, zańda qazaq tiline memlekettik til statýsy berildi, biraq, shyn máninde, bul — qostildilikti saqtaıtyn, damytatyn, qoldaný joldaryn retteıtin zań bolatyn.
Al jańa «QR Memlekettik til týraly» zańnyń qoǵamǵa qajettiligin dáleldeýimiz kerek.
Birinshiden, zańnyń ataýy ózgertilýi kerek. Ol «Memlekettik til týraly» dep atalynýy shart.
Ekinshiden, zańda orys tiliniń statýsy naqtylanýy kerek.
Orys tiliniń mártebesi
Jańa zańda orys tiline eshqandaı mártebe berilmeý kerek. Memlekettik tilden basqa tilderdiń quqyqtary birdeı. Demek orys tili – Qazaqstandaǵy kóptegen dıasporalardyń bireýiniń tili.
Memlekettik tildegi qujat máselesi
Orystildi sheneýnikter Qazaqstandy baıaǵyda-aq qostildi elderdiń qataryna qosyp qoıdy. Oǵan múmkindik berip otyrǵan da — ózderimiz. Al orys tilindegi qujattardyń kóshirmesin suraýdyń ne talap etýdiń eshqandaı qupıasy joq — sol jerde otyrǵan qyzmetkerler memlekettik tilden maqrum, sondyqtan aýdarmany ózderiniń jumystaryn jeńildetý úshin bizderden suraıdy. Ol — zańsyz talap, sondyqtan bul zańsyzdyqpen bar kúsh-jigerimizdi salyp kúresýimiz kerek! Al Jańa zańda bul másele jeke bap esebinde naqty kórsetilýi shart.
Til týraly zańnyń kemshilikteri
Birinshiden, jaýapkershiliktiń joqtyǵy – memlekettik tildi mazaq qylǵan nemese qorlaǵan jandarǵa aıyp belgilenbegen.
Ekinshiden, zańda naqtylyq joq – 9-bap. Memlekettik organdar aktileriniń tili. «Memlekettik organdardyń aktileri memlekettik tilde ázirlenip, qabyldanady, qajet bolǵan jaǵdaıda, múmkindiginshe, basqa tilderge aýdarylýy qamtamasyz etile otyryp, olardy ázirleý orys tilinde júrgizilýi múmkin»
«Memlekettik organdardyń aktileri memlekettik tilde ázirlenedi»… Nege «memlekettik tilde qabyldanady» dep, naqty aıtylmaıdy…
