Bul maqala erteli-kesh bir jazylar edi. Asyqtyrǵan, bu­dan biraz ýaqyt buryn bir aqynymyzdyń «bostandyqtyń aýzyn urýy» men jaqynda Taldyqorǵan óńirinde jer sholyp, el shalyp júrgende taǵy bir jazýshymyzdyń (Dúnıe kú­­ıip ketse de aıtaıyq, Ǵabbas Qabyshev aǵamyzdyń) «sovet ókimetin ańsaıtyndyǵyn» aıtýy boldy. Oǵan so Tal­dy­qor­­ǵan­­da beıtanys bir jannyń «Biz taǵdyrymyzdy Na­zar­baev­qa tapsyrǵanbyz. Kótergen máseleńizdi sol sheshedi. Biz­diń onda sharýamyz joqqa» saıadymen jaýapkershilikten bas tartýyn qossaq, shynynda da osy qazaqqa patrıotızm kerek pe ózi degen oıǵa eriksiz qalasyń. Onyń ústine orys gazetinde isteıtin qazaq jýrnalısiń qazaqtyń kezinde shóldi de shóleıtti jerlerge kúshpen kóshirilip, otarshyldyq saıasatynan tepki kórgen ultymyz týraly maqalany basýdan bas tartýyn qossaq, biz áńgime etkeli otyrǵan másele, tipti, kúr­de­le­ne túsedi. Shynynda da, osy qazaqqa patrıotızm kerek pe?

Iá, bizdiń eshqaısymyz da Sovettik kezeńde qazirgideı qıyn­dyq kórgen joqpyz. Soǵan qaramaı, ony ańsaıtyndar kemde-kem desem, artyq aıtqandyq bolmas. Al, «bostandyqtyń aýzyn urý» eshkimniń de oıyna kirip shyqpaıdy. Sosyn, qazaq taǵ­dy­ry týraly maqalany baspaýǵa ásheıinde sóz bostandyǵy men demokratıany betinen túsirmeıtin gazetke kim quqyq berdi? Men Keńestik kezeńniń jetistigi qanshalyqty bolsa, kemshiligi de sonshalyqty bolǵanyn bilemin. Ásirese, ult máselesinde. Ol ult­ty birtindep, baıaý ǵana «ystyq» baýyrlastyq qushaǵynda ól­ti­rý edi. Sondyqtan, ony aqtamaımyn da, maqtamaımyn da. Eli­rip jamandaýǵa da joqpyn. Sonymen, qazaqqa patrıotızm kerek pe? Osynaý keltirilgen sózder men is-áreketterdi estip, kórgende sonyń kerektigine kúdiktenesiń. Kúdiktenbesek, osynaý bir qasıetti sózdi biz úsh jaqta aıta alamyz ba? Sońǵy táýelsizdik alǵan, ótkenge esep bererlikteı kezeń-kezde «Men – patrıotpyn, Sen – pat­rıot­syń, Ol – patrıot» deıtindeı dárejege kóterilip, asa qur­­met­­ti mártebege ıe bola aldyq pa? Bolmasaq, nege? Jo­ǵa­ry­da­ǵy úsh jaıǵa qaraǵanda, biz áli ult retinde osynaý qudiretti sózdi aıdarlandyra, asqaqtata kóterýge áli daıyn emes ekenbiz. Al, HİH ǵasyrdaǵy orys perzenti, dekabrıst Raevskıı «Eclı patrıotızm – eto prestýplenıe, ıa – prestýpnık, ı pýstsýd vyneset mne samyı ýjasnyı prıgovor, ıa podpıshý prıgovor» dese, nege tańqalmasqa? Mine, osyǵan qaraǵanda patrıotızmge quqyq ta, zań da júrmeıdi. Ol Meniń, Seniń, Onyń, jalpy qazaqtyń MİNDETİ hám BORYSHY. Adam da, adamdy toptastyryp, tutastyratyn ult ta, sosyn ekeýi jıylyp quraıtyn memleket te tabıǵı-tarıhı kategorıa. Adam patrıot bolyp týmaıdy, óse, júre kele qalyptasady. O basta ony Táńir solaı jaratqan. So bir tutas qubylysty kúı­re­tý – búkilálemdik daǵdarysqa bastar jol. Iaǵnı, ony qor­ǵap-qoldamaı, «jalpy álemdik tártipte» túzep, «jal­py­ha­lyq­tyq» kosmopolıttik nıet-qulyqtyń jeteginde kórý ózin qazaq sanaıtyn árbir adamnyń azamattyǵyna syn. Endi, esterińizge 20-jyldardy salaıyn. Sol kezderdegi ózi­­niń elin, jerin súıip pat­rıot bolǵandar «Alashordashy» – kertartpalar atanyp, aqtyń quıyrshyǵy sanaldy. Sóıtip, «patrıot» sózi «Alashtyń» balamasyna aınaldy. Ony aıtasyz, Mus­ta­fa Shoqaı patrıotızmin fashızmmen ja­ńy­lys­ty­ryp, artynan topyraq shash­pa­dyq pa? Al, 1941-1945 jyl­ǵy qa­zaq patrıotızmi bolsa jalpyhalyqtyq ın­ter­na­sıo­­na­lızm­niń balamasy boldy. Onyń búkil ataq-dańqy, dárejesi orys hal­qy­na telinip, «Reseı keń baıtaq» uǵymymen almastyryldy. endeshe, Men de, Sen de, Ol da ózimizdiń áke-sheshemizdi, olar­dyń búkil jetistik-kemshi­ligi­ne qaramaı, meniń ákem-sheshem deýden qalaı uıalmaı, qoryqpasaq, qazaqty, onyń jerin búkil jetistik-kemshiligine qaramaı bul biz, bizdiń ata-jurtymyz deýden solaı uıalmaı, qoryqpaýymyz kerek. Iaǵnı, jazýshy, orys valentın Ras­pý­tın­niń «V kajdom ız nas, ne ýterávshem nasıo­nalnye kornı, nezavısımo ot togo, k kakoı by nasıı my ne prınadlejalı, eto chývstvo stol je jıvo ı zrımo, kak chýv­stvo k detám» deýi óte oryndy sóz. Orys ultjandylarynyń qur­­met­tep, syılaıtyn da qasıetteri sonda. Men Reseıdegi orys ultshyldarynan qoryqpaımyn, qo­ryq­sam, sol tilde sóı­leı­­tin az ulttan, sonan soń reseılik­ter­diń Qazaq­standaǵy qazaqty moıyndamaı, qa­zaq memleket­ti­li­gi­ne kúdik keltiretin qandas­tarynan qorqamyn. Bizdi olarǵa qu­­by­­jyq kórsetetin de solar. Oǵan ózimizdiń orystanyp, as­sı­mı­lá­sıa­ǵa túsken «suıyq qan» otandastarymyzdy qosyńyzdar. Mine, bular turǵanda jalpyqazaqstandyq patrıotızm qa­lyp­tas­ty­rý ýtopıalyq (qıal-ǵajaıyp) jaı. Oǵan 1986 jyl­dyń jel­toq­sa­ny men keshegi Óskemendegi Pýgachev-Ka­zı­mer­chýk­ter­diń is-áreketteri kýá. Sondyqtan, aldymen Qazaqstanda qa­zaq pat­rıo­tız­mi qalyptasyp, sosyn árbir basqa ult ókili ada­­my­­­nyń aza­mat­ty­ǵy­na syn Qazaqstan patrıotızmi qalyptasýy tıis. Qa­zir, Qa­zaq­stan  atty úlken úıde osy bir máselege kelgende, oǵan kin­dik bolarlyq – Qazaqstan halqynyń as­sam­bleıasynan bas­qa eshteńe joq. Syrtqa qarap «ulýshy» Aqparat ke­ńis­ti­gin­de­gi keıbir ba­sylymdar turǵanda, jalpyqazaqstandyq patrıo­tızmdi qalyptastyrý arman. Ol úshin zańdy qatań tártip, ony oryndaǵysy kel­mese oryndatatyn zań qadaǵalaýshylary men baqylaýshylary kerek. Al, demokratıa, sóz bostandyǵy, adam quqyǵyn teris maq­­sat-múdde turǵysynda turǵan jeri, ara­­­las­qan elinen bóle-jara qaraıtyndar úshin kelisimpazdyqqa jy­ǵyl­ǵysh, jaltań­daý­­shylyqtyń «balalyq aýrýynan» aryla­tyn kez keldi. Táýelsiz on jyl az ýaqyt emes. Árı­ne, bul ózge ult­tar­dy kemsitip, yǵys­tyrý arqyly júrmeýi tıis. Ult­tyq egoızm eshýaqytta shynaıy patrıotızmdi qa­lyp­tas­tyr­ǵan emes. Qa­lyp­tas­tyra da almaıdy. Bizdiń saq­ta­na­tyn tu­sy­myz da so tus. Patrıotızm – tarıhı-geografıalyq, ulttyq-memlekettik maq­­­sat-múdde negizin qalap, ony ózge nıet-pıǵyldardan qor­ǵaı­tyn tabıǵı da týma túsinik. Men búkilálemdik aǵaıyngershilik, ta­tý­lyq­qa, ekonomıkalyq alys-beriske, mádenı-ádebı baı­la­nys­qa esh­qandaı qarsy emespin. Biraq, ol jolǵa tilim­di, di­lim­di, bo­ıym­da­ǵy bolmys-bitimim, ulttyq qundylyǵymdy jo­ǵal­typ tús­kim kelmeıdi. Oǵan ash-jalańash bolsam da (olaı bolýy múm­kin emes, óıtkeni, bizdiń qazaqtyń ult retinde oǵan múm­kin­di­gi de, el, jer baı­lyǵy da jetedi) ulttyq keskin-kelbette qol jet­ki­zýim kerek. 1986 jyly búkil Keńes odaǵy boıynsha «qazaq ult­­shyl­­dy­­ǵy» jarıalandy. Sonda Reseıdegi «Nash sovremennık» jýr­na­ly­nyń redaktory, aqyn, ultjandy orys patrıoty S.Kýnáev «qazaq eger qazaqsha mektep ash dese nege ult­shyl bolýy kerek» degenge saıatyn maqala jazyp, qa­zaq ult­shyl­dy­ǵy­nyń qa­zaq­qa jabylǵan jala ekendigin tilge tıek etti. Ol sol kezdegi «pravda» gazetiniń til týraly ustaǵan pozısıasyn aıyptap, Qa­zaq tiliniń damýyn nasıhattaǵan ult aqynyn qoldap: «navernoe, kajdyı ız nas, dýmaıa o svoem rodnom ıazy­ke, skajet v dýshe to je samoe» deı ­kele, «zachem je sentralnyı organ tak bestakten po otnoshenıý k zdorovoı za­bote nasıonalnoı ıntellıgensıı o ıazy­ke?», – deıdi. Al, sol kezde qa­zaq­stan­dyq jazýshy, búgingi depýtat I.She­go­lı­hın myrza sondaı is-áreketke bara aldy ma? Árı­ne, joq. So I.Shegolıhın jáne E.Anov, P.Atrýshkevıch – senat jumysyn memlekettik tilde júr­gi­zý týraly Sh.Ber­kin­bae­va­nyń usynysyna salǵan jer­den qar­sy boldy. sonda nege qalǵan depýtattar so úsheýdi qol­daı­dy da, al, ult­jan­dy depýtattyń sózi nege ótpeıdi? Bul da beı-pat­rıot­tyq, uly maqsat jolyndaǵy tabansyzdyqtyń kó­­ri­­ni­­si. Sondaı-aq, qurmetti depýtat-jazýshy Óskemen oqı­ǵa­syn nege aıyptap maqala jazbady? Ony nege Qasym Qaı­se­nov jazýy kerek? sonda, Otan I.Shegolıhındiki emes pe? Dú­­nıe­­niń azaby bir saýsaǵy búgýli jandarmen qatar ómir sú­­rip, uly maq­­sat jolynda júrmin dep oılaý. Mine, osyndaıda ma­ǵan qa­zaq­stan­dyq patrıotızmge qaraǵanda qa­zaq patrıo­tızmi jaqyn tu­ra­dy. Endeshe, qazaqqa óziniń mol múm­kin­di­gin ózgege moıyndatý úshin patrı­otızm aýadaı qa­jet eken. Osy tusta aıtpaı ketýge bolmaıtyn jaı, bıznesten kelgen, depýtat Á.Isa­ha­nov­tyń Reseı, Belarýs oda­ǵy­na um­ty­lý pı­ǵy­lyn qa­laı túsinýge bolady. Bu da bir qa­zaq pat­rıo­tız­mi­niń el azamaty boıyndaǵy enjar tartqan tusy. Ult – tabıǵatynan patrıot. Biraq, biz ulttyq ıntellıgensıa, ultty ekonomıkalyq ta, saıası da, rýhanı da, aıta berdi áleýmettik-qoǵamdyq prosesterden qaǵys qaldyryp, únemi batysshyl, «jabaıy mádenıet» pen «lázzattaný men toıattaný» prınsıpindegi qundylyqtardy nasıhattaıtyn ıdeıalar men ıdeo­lo­gıa­lar­dyń topan tasqyny astynda qaldyryp kelemiz. Iaǵnı, olardan ony arashalap alardaı qarym-qaýqar kórsete almaı júrmiz. Gazet-jýrnaldarymyz ben tele-radıo arnalarymyzda – qashanda ulttyń eńsesin basatyn, jón-josyqsyz ja­man­dyq­­ty terip jazý men kórsetýge áýespiz. Ol ulttyń boıyn ÚREI­GE aldyryp, janyn jasytady. Sóıtip, rýhyn syndyrady. Sonaý 1922 jyly Muhtar Áýezov Basqarma atynan «Qa­­zaq qalam qaıratkerlerine» jazǵan Ashyq hatynda, «…gazetterden qazirgi ýaqytta jurtshylyqtyń kóbi jamandyq bó­­li­­min oqıdy. Ol neden? Sebebi, jamandaý qazaq minezinde ósek­shil­dik­tiń saldary: bul jerde gazet te el rýhyna ja­­qyn­­daı­­dy. Son­dyq­tan, ol bólimniń oqýshysy bar» deı kele «Son­­dyq­­tan, shy­ǵyp jatqan gazetterdiń mundaı isteri jamandaý men maq­taý­dan qoly tımeıtin bolsa, olarǵa betińnen ja­­ryl­­qa­­syn deımiz» dep jazǵan edi. Uly jazýshynyń sol bir jyly kó­­ter­­gen máselesiniń áli de mán-maǵynasyn joǵaltpaǵany oblystarymyzdan bastap, respýblıkamyzdaǵy shyǵyp jatqan keıbir ózin táýelsiz sanaıtyn orys, qazaq gazet-jýrnaldarynan kórinip júr emes pe? Ony aıtasyz, uly Muhań: «Onyń ústine, ózge ki­shi­li­gin qoıa turǵanda, qazirgi keıbir baspasózderde kóbine qa­­zaq­­tyń maqtanshaqtyǵy shyǵatyn boldy. Bul ádet oqýshy jıý­­dyń ornyna kóp jurtty baspasózden jırentip barady. Osy aıt­qan­nyń bári de ádebıettiń elge tárbıe bere almaı, ıá, rýhyna ja­qyn­daı almaı júrgendiginiń belgisi», – deıdi. Mine, osy­nyń ózinen-aq Áýezovteı alyptardyń ult máselesine kelgende esh­qan­daı kelisimpazdyq pen ymyraǵa kelmes, birbetkeıligin kó­rý­ge bolmaı ma? Jyldan astam ýaqyttaǵy ınternasıonalızm ke­ze­ńi ótip, búginde patrıotızm mezgili týyp otyr. Ony bireý bi­lip, bireý bilmeıdi. Al, bilse de jańylysyp júrgender, so jal­py­ha­lyq­tyq qundylyq, ekonomıkalyq-áleýmettik, má­de­nı-saıası ádisi – modern jeteginde júr. Qazir rýhtar qaq­­ty­­ǵy­­sy jú­rip jatyr. Ol birde ashyq qylań ursa, endi birde sý asty aǵys­ta­ryn­daı áserde júrýde. Endeshe, qazaq pat­rıo­tız­mi­niń bir sát te bolsa qalǵyp-múlgýge eshqandaı da qu­qy­ǵy joq. Qa­zaq tabıǵatynan ınternasıonalıs ult. Oǵan qa­­ra­­ǵan­­da bizge qazir patrıotızmdi úırenip, balalarymyzdyń boılaryna sińire berýimiz kerek. Ol – ulttyq ıntellıgensıanyń min­de­ti. Jór­gek­te­gi sábıdi besikke bólegen kezde qazaq da­la­sy­nyń keń­di­gi men onyń terıtorıasyn, olardy qorǵap qalǵan batyrlarymyzdy, aıta berdi el-jurtymyzdyń qazaqy barlyq jaq­sy qa­sıet­te­rin «Besik jyryna» qosyp, bóbek boıyna sińire bermesek bolmaıdy. Ertek-ańyzdarymyz ben batyrlar jyrymyzdy da so «Besik jyryndaı» oıǵa da, boıǵa da qansińdi bolatyndaı maqtanyshpen qulaqtaryna quıa berýge tıispiz. mektepterimizdegi oqýshylarǵa da so baǵyttaǵy tálim-tárbıe júr­­gi­­ze­­ıik. Muny aıtyp otyrǵanym, qazir keıbir mektepterde tarıhty reseı oqýlyqtarymen oqytady. Osy bir joldardy jazyp otyryp, meniń esime 1917 jyldyń 15 naýryzynda maıdan shebindegi Mınskiden qazaq dalasyna Úndeý joldaǵan «On bes­tiń jedelhaty» tústi. «Ýchredıtelnyı sobranıe saılaýlaryna qazaq bolyp qam­daný kerek. Jaramdy, jaqsy adamdaryn aýyzǵa ala berý kerek. Endi, arazdyq, óshtik, daý-janjal, talas, partıalyq sy­ıyspaýlardy tastaý kerek. Kókserilik jumystaryń – el bir­­li­­gi, adaldyq bolsyn! Jer máselesin de qoz­ǵaýdy tezirek qol­ǵa ala berińder! Biz qalaıtyn patshalyq túri – demokratıcheskıı respýblıka, ıaǵnı, mal ósirip, egin salyp, jerge ıe bolarlyq túri. Qudaıdan basqa eshkimnen qoryqpań­dar! Túzýlik is etiń­der, jańa úkimetti súı­eń­der.

Ǵalıhan, Mırákýb, Musa, Shahmardan, Myrzaǵazy, Hasen, Shafhat, Sultanbek, Isa, Muhamedǵazy, Haıraldın, Raıymbek, Názir, Támımdar, Tel». Mine, bul patrıotızm! Osyndaı qadir-qasıetti aǵalar ur­pa­ǵy bola turyp, bizdiń qazirgi yqqa jyǵylǵysh ile­sim­paz­dy­ǵy­myz­ǵa jol bolsyn. Soǵan qaraǵanda, qazirgi qalǵyp-múl­gip bara jatqan qazaq patrıotızmi oıanyp, silkinbese bolmaıdy. Oǵan depýtat, burynǵy general-kedenshi Ǵ.Qasymovtyń «Qa­zaq­stan patrıottary» dep qurǵan partıasynyń qanshalyqty sebep-saldary bolatynyn qaıdam, al, ázirshe meniń biletinim, naǵyz shyn má­nin­de­gi ulttyq patrıotızm qalyptastyratyn saıası kúshti top qu­ryl­ǵan joq. Al, bir kezde, 1806 jyly Fıhte germanıada nemis patrıotızmin arttyrý úsh «Soıýz dobrodetelı» úıir­me­sin qu­ryp, ol keıin birneshe býyn patrıot-ıntellıgensıa ókil­de­rin qa­lyp­tas­tyr­ǵa­nyn tarıhtan bilemin. Árıne, munyń bar­ly­ǵy ózge ulttarǵa qıanat jasaý arqyly júrmeýi kerektigi de tarıhtan alǵan sabaqtardan belgili. P.S. Bet qattalyp jatqanda qolyma burynǵy qa­zaq­stan­dyq, Taldyqorǵanda ósip-óngen, bir kezde Qazaqstandy dúr­lik­tir­gen atyshýly «ataman» N.V.Gýnkınniń «Kazachıı kýlak protıv eks­pansıı ınorodsev» degen kitaby tıdi. Onda ol: «… rýsskıe sarı ne otkazyvalı ıh chernomazym vojdám nastoıchıvo prosımom poddanstve» – deı kelip, – Nýka nazovıte mne hotá by odnogo Myrkymbaıa, kotoryı prıdýmal avtomat, pýlemet ılı samolet. Gde velıkıe Saksaýlovy ılı aksakalovy rýkovodıvshıe fabrıkamı ı zavodamı? Kýda podevalıs, nakones, týzemsy, blagodará kotorym skotovodstvo dobılos ývelıchenıa pogolová? Chto-to ne syskat ıh v naýchnyh ensıklopedıah ı slovaráh. V lýchshem slýchae stoıt zaglánýt v dranýıý ıýrtý, gde dryhnet najravshıısá jırnogo bıshbarmaka tolstyı Seksembaı», – deıdi. Muny aıtyp otyr­ǵan Qa­zaq­stan­dy Otany sanaıtyn jan. Qazaqqa kózqarasy jo­ǵa­ry­da­ǵy­daı. Osydan keıin qazaqstandyq patrıotızm jóninde qan­daı áń­gi­me qozǵaýǵa bolady. Al, reseılik ultjandy S.Ký­náev­tiń qa­zaq týraly pikirin joǵaryda oqydyńyzdar. Sonda, gýnkın kim?

Derekkóz: "Aqıqat" jýrnaly

Amanhan Álimuly, «Qazaq ádebıeti»

1 qyrkúıek, 2000 jyl