Shekara turǵyndary Úkimettiń №1256 qaýlysyna ózgeris engizýdi suraıdy.

Soń­ǵy bes jyl kóleminde búginde Kúr­shim aýdanyna qaraıtyn Mar­qakól óńiriniń Buǵymúıiz, Balyq­tybulaq, Altaı, Teriskeı Bókenbaı, Kúngeı Bókenbaı aýyl­daryndaǵy 5 mektep jabylyp­ty. Al bıyl jalpy Kúr­shim aýdanynda 13 mektepke qys­qarý qaýpi tónip, sonyń úsheýi ázer degende óz mártebelerin saq­tap qalypty. «Jaz boıy jumys istedik. Ata-analarmen, aýyl turǵyndarymen kezdestik. Túsin­dirdik. Qaınarly, Aqshı, Qys­taý­kúrshim aýyldaryndaǵy úsh mek­tep bala sanyn toltyrdy. Qalaǵa ketken, basqa mektep­terge bergen balalaryn qaıta ákeldi. Al qalǵan 10 mektep bıyl már­tebesin ózgertýi múmkin. Eger tez arada bala sanyn toltyrma­sa, 7 mektep orta mektepten negi­z­gige, úsh mektep negizgi orta mek­tep­ten bastaýysh mektepke kó­shýge jaqyn tur», deıdi Kúrshim aýdandyq bilim bóliminiń basshysy Baýyrjan Eleýbaev.

Joǵaryda atalǵan 11 jyl­dyqtan 9 jyldyqqa aýysýy múm­kin 7 bilim ordasynyń 5-ýi Kúr­shim aýdanyna (Aqsýat, Úshbulaq, Qaıyńdy, Qoıtas, Mónekeı) qarasty bolsa, qalǵan ekeýi Marqakól (Aqbulaq pen Qaroı) óńirinen. Al negizgi orta mektepten bastaýysh mektepke kóshkeli turǵan úsh mekteptiń ekeýi Marqakól óńirinen (Shanaǵaty men Jıdeli), úshinshisi Kúrshim aý­danynan (Top­­terek).

Sonda qarańyzdar, bıyl qys­qaratyn 10 mekteptiń 4-ýi – Mar­qakólde. Buǵan joǵarydaǵy ja­bylǵan 5 mektepti qosyńyz.

Ókinishtisi sol, shalǵaıdaǵy, eldiń shetindegi, jeldiń ótindegi, shekara shebindegi Mar­qakól óńi­riniń turǵyndary jyl saıyn el qatarly 1 qyr­kúıek jaqyn­da­ǵanda esteri shyǵyp, baýyr eti ba­lalaryn mek­tepke daıyndaý­men ǵana shuǵyl­danbaıdy, keri­sinshe bastaryn tasqa da, taýǵa da soǵyp, mek­tepke bala iz­deýmen, bala tolty­rýmen álekke túsedi. Jyldaǵy ýaıym osy.

Marqakól óńiriniń Qaroı jáne Shanaǵaty aýyldarynyń tur­ǵyndary aýyl halqyn jumyspen qamtyp, eldi mekenniń joıylyp ketpeı saqtalýyna birden-bir sebepshi bolyp otyrǵan mek­tepteriniń jabylýdyń az-aq aldynda turǵanyna qatty alań­daýly. Jaınaǵan jazy kelte, qytymyr qysy alty aıǵa sozylatyn shalǵaıdaǵy aýyl turǵyndarynyń janyna aıazdaı batyp otyrǵany – aýdan orta­lyǵy Kúrshimniń bilim bóli­minen kelgen arnaıy komıs­sıa­nyń jetkizgen jaısyz habary. «Tezirek bala sanyn toltyr­ma­sańyzdar, Qaroıdaǵy 11 jyl­dyq mektepti 9, al Shanaǵa­ty­daǵy 9 jyldyq mektepti bastaýysh mektepke aınaldyramyz. Úkimettiń №1256 qaýlysy bar. Úkimettiń qaýlysyna qarsy shyǵa almaımyz» depti komısıa músheleri.

Mektepter mártebesin qaıta qarasa...

Aýyl halqyn úreılendirgen qaýlyǵa kóz júgirttik. Qazaqstan Respýblıkasy Úki­­­me­tiniń 2007 jylǵy 21 jeltoqsanyndaǵy «Bilim berý uıymdary jelisiniń kepilden­­dir­­­­gen memlekettik nor­matıvi týraly» №1256 qaýly­­­sy­nyń 2-tarmaǵynyń 2 jáne ­3-tar­­­maq­­sha­larynda: «tómengi jáne orta mektep ja­syn­­daǵy oqýshy­lardyń sany 41 jáne odan kóp bolǵanda, jalpy bilim beretin memlekettik oqý ornynyń bastaýysh jáne negizgi satyla­rynyń, al tómengi, orta jáne joǵary mektep jasyndaǵy oqýshy­lardyń sany 81 jáne odan kóp bolǵanda, jalpy bilim beretin memlekettik orta oqý orny­nyń jumys isteýine kepil­dik beriledi» dep jazylypty qaýlyda. Demek, negizgi orta mektep (9 jyldyq) bolý úshin kem degende 41, jalpy bilim beretin orta mektep (11 jyldyq) bolý úshin 81 oqýshy bolý qajet eken. Memleket bekitken jalpyǵa ortaq normatıv osylaı. Al oqý­shylar sany bul kórsetkishke jetpese she? Bul suraq áli basy ashyq kúıinde turǵan sekildi.

Úkimettiń bul qaýlysy týraly nege táptish­tep aıtyp otyr­myz? Sebebi, Qytaımen shek­ara­daǵy halqynyń sany jyldan jylǵa azaıyp bara jatqan Marqakól óńiri turǵyndarynyń (bul másele Marqakól ǵana emes, elimizdiń barlyq shekaralyq aımaqtaryna tikeleı qatysty deýge bolady) endigi taǵdyry osy bir jalǵyz qujatqa tirelip tur. Eger jaqyn ara­da qaýlyǵa tıisti ózgerister engizilmese, shek­aradaǵy mektepter birinen soń biri jabylyp, shuraıly ólke, shyraıly óńir ıesiz, elsiz qalatyny anyq. «Bizdiń Qaroıdaǵy mektepte qazir 50-ge jeter-jetpes oqýshy bar. Qansha jerden yshqynsaq ta jýyq arada oqýshy sanyn 80-ge jetkize almaıtynymyz belgili. Aýdandaǵylar birdeńe aıtsaq, «Úkimet qaýlysy, biz eshteńe isteı almaımyz» dep alaqandaryn jaıady. Qudaı-aý, Úkimette de el jaǵdaıyn túsinetin, biz sekildi et pen súıekten jaralǵan adamdar otyrǵan joq pa? Marqakóldi Óskemen men Semeı nemese qalaǵa jaqyn Jarma, Ulan aýdandarymen sa­lystyrýǵa bola ma? Táńir bergen ǵajap tabı­ǵaty bolǵanymen qysy uzaq ári qıyn, jeri shalǵaı, joly nashar, ómir súrýge qolaısyzdaý óńir ekenin jurttyń bári biledi. Sondyqtan Úkimet qaýlyǵa ózgeris engizip, Marqakól sekil­­­­di shekaralyq aımaq­tardyń mektepterine arnaıy mártebe berip, 11 jyldyq mektepterdegi oqý­shylar sany kem degende 81 emes, 60, al 9 jyl­dyq mek­tep­terdegi oqýshylar sany 41 emes, 25-30 oqýshy bolsa da bolady dep ruqsat berse jón bolar edi. Áıtpese birer jylda shek­aranyń boıy jalańashtanyp, bos qala ma dep ýa­ıym­daımyz», deıdi Qaroı aýylynyń turǵyny, 73 jastaǵy Jubanqan Qyryqbaev aqsaqal.

Burynǵy aýdan ortalyǵy – Marqakól men Kúrshim aýylynyń ortasynda oryn tepken Qaroı aýylynda kezinde 400-den astam úı bolypty. Qazir mundaǵy tútin sany – 40-45 mólsherinde. Aýyldaǵy jar degendegi jalǵyz mektep buǵan deıin 11 jyldyq bolsa, bıyldan bastap oqýshy sanynyń azdyǵyna baılanysty bilim ordasy 9 jyldyqqa aýysady delinip otyr.

Al Qaroı mektebi dırekto­rynyń mindetin atqarýshy Aı­dyn İlıasovtyń aıtýynsha, qazir aýyldaǵy mektepte syrttan kelýdi josparlap otyrǵan onǵa jýyq oqýshyny qospaǵanda 43 oqýshy bar. Bilim ordasynda búginde 17 muǵalim jumys isteı­di. Shaǵyn ortalyq pen tehnıka­lyq qyzmetkerlerdi qosqanda mektep uzyn sany 39 adamdy jumyspen qamtyp otyr. «Shaǵyn ortalyqtaǵy balanyń sany 20-nyń ústine shyqty. Erteń olar da mektepke barmaı ma? Bıyl aýylymyzǵa tórt balasy bar eki otbasy kóship keldi. Mekteptiń 11 jyldyq mártebesi saqtalsa, bala asyrap alamyz dep otyrǵan otbasylar da bar. Qazirdiń ózinde 12-13 ótinish tur», deıdi ol.

Altaıdyń arǵy jaǵy, bergi jaǵy...

Marqakól óz aldyna aýdan bop turǵan shaqta 6 iri keńshar bolypty. Sonyń biri – búginde Aqbulaq dep atalatyn (burynǵy aty – Gornyı) aýyl. Qalǵuty men Qaroıdyń ortasynda oryn tepken, buryn tórt birdeı bólimshesi jumys istegen bul aýylda kezinde 800 úı tútin tútetken eken. Qazir munda bar bolǵany 40-tan astam shańyraq qalǵan.

Aqbulaq pen Qalǵutynyń arasynda Altaı degen (jergilikti jurt Baqaı dep te ataıdy) aýyl bar. Keńshar kezinde munda 50-60 tútin bolypty. Bir qyzyǵy, keńes zamanynda aıaq astynan osy aýyldaǵy mektepti qysqartý jóninde sheshim shyqqan. Úki­­met­tiń qaýlysy shyqqannan keıin aýyl tarap, eldiń bári jan-jaqqa kóship, qazir munda 50 úı­den bes úı qalypty. Sońynan Úki­mettiń qaýlysy bul aýylǵa emes, basqa aýdandaǵy aýyldyń birine shyǵý kerektigi belgili bolypty. Jergilikti jurt osylaı deıdi.

Qoldan qurtylǵan Altaı aýylynan otyz-aq shaqyrym, al Qaroıdan nebári 12 shaqy­rym jerde Qaınarly degen erekshe aýyl bar. Erekshe bolatyny, munda keńes zama­nynda 60 úı bolsa, áli de sol qalpyn­da saqta­lyp otyr. Erekshe jaıt deýge bolady. Mundaǵy 9 jyldyq mektepke bıyl qysqarý qaýpi tóngenimen, aýyl turǵynda­rynyń bereke-birliginiń arqasynda bilim orda­synyń mártebesi saqtalyp qa­lypty. Marqakóldikter eger Qa­roıdaǵy 11 jyldyq mektep 9 jyldyqqa aınalsa, onyń irge­sindegi Qaınarly aýylynda da oqýshylar sany azaıyp, jurt kóship kete me dep alańdaıdy.

Marqakól óńirindegi qysqarý, qysqarý emes, jabylý qaýpi tónip turǵan mekteptiń biri – dál Qytaımen shekaradaǵy Sha­naǵaty mektebi. Buǵan deıin 9 jyldyq bolyp kelgen bilim ordasy bıyl bala sanynyń azdy­ǵyna baılanysty 4 synyp­tyq mektepke aınalýy ábden múmkin. «Aýylda tirkeýde tur­ǵan 18 bala bar, eger mektepti qal­dyrsa, taǵy 9 bala kelip oqımyz dep otyr. Biraq Úkimet qaýlysynda kórsetilgendeı 41 oqýshyǵa jetkize almaımyz. Osyǵan memleket tarapynan kómek bolsa deımiz. Jeńildik qarastyrsa deımiz. Eger mektep 4 jyldyqqa aınalsa, aýylda adam qalmaı, shekara bos qala ma dep qorqamyz. Halyq tyǵyz ornalasqan ońtústik óńirlerdiń turǵyndaryn memlekettik baǵ­dar­lamamen ózge oblystarǵa kó­shirip, jumyspen qamtyp jatyr ǵoı. Sol baǵdarlamamen biz sekildi halyq sany azaıyp bara jatqan shekaralyq aımaqtarǵa turǵyndardy kóshirip ákelse jaqsy bolar edi», deıdi mektep dırektory Nazarhan Shákenov.

4 synyptyq demeseńiz, bas­taýysh mektep­tiń de shekara aı­maǵyndaǵy qalt-qult etken halyq úshin mańyzy erekshe. Marqakól óńi­rindegi Balyqtybulaq aýy­lynyń turǵyny, ataqty jyl­qyshy Sovet Saparǵalıev aqsa­qal osyndaǵy 9 jyldyq mektep 4 jyldyqqa aınalyp, keıin ja­byl­ǵanda eldi mekendegi 30 otba­synyń 10-y bir aıdyń ishinde kóship ketkenin aıtady. Son­dyq­tan «Aýzy kúıgen úrlep ishe­di» degendeı, mektebimiz qys­­qar­masa eken dep jantalasyp júrgen Shanaǵaty turǵyn­dary­nyń janaıqaıyn túsinýge bolatyn sekildi.

Shanaǵaty aýylynyń irgesin­de 2015 jylǵa deıin shekara zastavasy jumys istegeni belgili. Bul zastavanyń jabylyp, shaǵyn beketke aınalǵany da oqýshylar sanynyń azaıýyna yqpal etti. Shanaǵaty turǵyndary jabylǵan zastavanyń qaıta ashylǵanyn qalaıdy. Buǵan sebep te joq emes. Birinshiden, mektepte oqýshylar sany kóbeıedi. Ekinshiden, áskerdiń aty ásker. Ásker júrse, eldiń irgesi de bútin, halyqtyń kóńili de alań bolmasy belgili. «Shekaranyń arǵy betinde áıgili Qanas kóli bar. Ózi shap-shaǵyn kól. Marqakól kólinen birneshe ese kishi. Jer relefi, tabıǵaty – týra bizdiń tabıǵat. Kezindegi qazaqtyń jeri ǵoı. Ekeýiniń arasyn 40-50 shaqyrym bólip tur. Tumsa tabıǵaty, saf aýasy bar Qanasqa jylyna 4-5 mıllıon týrıs keledi. Shanhaı, Beıjińdegi tútinge tunshyǵyp júrgen qytaılar osynda tynyǵyp, tynysyn ashyp ketedi», deıdi belgili jýrnalıs, Marqakól óńiriniń týmasy Saılaý Tóleýov.

Muny aıtyp otyrǵanymyz, Marqakóldiń týrızm múmkindigi eresen. Ekinshi másele, shekara boıyndaǵy halqy jappaı kóship jatqan tek osy óńir. Taıaýda El­­ba­synyń pármenimen shekara bo­ıyndaǵy Narynqol aýdan már­tebesin aldy. Burynǵy Ma­­­qan­shy aýdanynda halyq tyǵyz otyr. Odan bergi Aqsýat – aýdan­ or­ta­lyǵy. Qazir kúnnen kúnge kór­keıip keledi. Sonda shek­aradaǵy jalǵyz osal tusy­myz – Marqakól óńiri bolyp turǵan ispetti.

Túıin

Shanaǵatynyń dál irgesindegi Qanas kólinde qaınaǵan tirshilik, qalyń halyq. İshkeriden qumyrsqasha qaptap kelip jatqan týrıs. Al bergi bette eldi, jerdi qorǵaıtyn zastavalar jabylyp, mektepter qysqaryp, halyq kóship jatyr...

Jergilikti kónekóz qarıalar keńes zamanynda shekaranyń eń osal tusy osy Shanaǵaty bolǵanyn, 1974 jyly Qytaıda has júrektiligimen tanymal bolǵan Qızat batyr shekaradan beri qaraı ábden zerttep, zerdelep baryp, qus ushpaı turǵan shekaranyń Shanaǵaty tusynan ótip ketkenin aıtady.

Qazir Marqakól óńirindegi jurttyń jasynyń da, jasamy­synyń da bir ǵana tilegi, bir ǵana ýaıymy bar. Mektepter qysqar­masa, aýyldar jabylmasa deıdi.

Mektep qysqarsa, aýyldar jabylsa ne bolatyny aıtpasa da túsinikti...

Azamat QASYM