Álipbıin latyn qarpine aýystyrýdy qolǵa alǵan Qazaq eli oǵan kóshýdiń alǵysharttaryn bastap ketti. Búginge deıin Elbasy Jarlyǵymen onyń eki nusqasy bekitilip, halyq arasynda keń talqylanǵan bolatyn. Álipbı aýystyrý tarıhı jaýapkershilik bolǵandyqtan, latyn grafıkasyn meńgerýde muqıattylyq, birizdilik kerek. «Nur Otan» partıasy Atyraý qalalyq fılıalynda «Qazaq álipbıin latyn grafıkasyna kóshirý máseleleri» taqyrybynda semınar uıymdastyrǵan oblystyq tilderdi damytý jónindegi basqarma óńirdegi oqytý ortalyqtary jetekshileriniń basyn qosyp, bul mańyzdy qadamda birlese jumys jasaýǵa shaqyrdy. Qundy oı-pikirler men usynystar aıtylǵan atalmysh sharaǵa fılolog mamandar men til janashyrlary, qalalyq, aýdandyq, mádenıet jáne tilderdi damytý bólimderiniń qyzmetkerleri qatysty.

Mánshúk Muhanbetqalıeva, oblystyq tilderdi damytý jónindegi basqarmanyń bólim basshysy:

– Bizdiń maqsatymyz – turǵyndarǵa latyn álipbıin úıretýdiń tıimdi jolyn qarastyrý. Búginge deıingi basqosýlarda álipbıge qatysty oı-pikirler aıtylsa, endi ony talqylap jatýdyń qajettiligi joq. Alǵa qaraı umtylyp, siz ben biz bolyp birlese otyryp oqytý máselesin uıymdastyrýymyz qajet. Bul tusta aımaqtaǵy oqytý ortalyqtarynyń róli zor. Olardyń basym kópshiligi qazaq, orys, aǵylshyn tilderin úıretedi jáne olar memlekettik emes, jekemenshik ortalyqtar. Alaıda, latyn qarpine kóshýdiń barlyǵymyz úshin tıimdiligin eskere otyryp, «bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵara», qoıan-qoltyq jumys jasaýǵa tıispiz. Óıtkeni, álipbı aýystyrý – mańyzdy qadam. Onyń tıimdiligi týraly da az aıtylǵan joq. Sondyqtan, bul baǵyttaǵy salmaqty oılaryńyz ben naqty usynystaryńyz eskeriletin bolady.

Ábilhan Tóleýishov, Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamy Atyraý oblystyq fılıalynyń tóraǵasy:

– Qazaq tiliniń jańa álipbıge kóshýi – táýelsiz memleket pen qazaq qoǵamynyń jeke dara isi men tańdaýy. Elbasy Nursultan Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasynda elimizdiń áleýmettik-ekonomıkalyq, ınovasıalyq jańǵyrý úderisterimen qatar, ǵylym men bilim salalarynyń aldyna da mańyzdy mindetterdi qoıǵany belgili. İske asyp jatqan «Úsh tuǵyrly til», qazaq álipbıin latyn grafıkasyna kóshirý saıasaty – ana tilimizdiń óziniń ishki múmkinshilikterin paıdalana otyryp órkenıetti eldermen, ózge tildermen qatynasqa túsip, órisiniń keńeıýine jasalyp jatqan izgi qadam.

Bizdiń qazaqqa tán toǵyz (á, ǵ, q, ń, ó, u, ú, i, h) dybysymyz bar. Osy dybystarymyzdyń latyn álipbıinde tańbalaý qarpin júıelep alýymyz kerek. Qazir bul elimizde keń talqylanyp jatyr. Bıylǵy jyldyń aıaǵyna deıin latyn áripteriniń bir standarty bekitilýi tıis.

Isataı Balmaǵambetov, oblystyq «Atyraý» gazetiniń bas redaktory:

– Ras, latyn álipbıi – halyqaralyq grafıka. Demek, latyn – tehnologıanyń tili. Jastar jańa tehnologıa tilin jaqsy meńgergen. Kúndelikti telefon, aıpad, noýtbýktardyń tili jastar úshin kómekke kele alady. Jańa álipbıdi balalar mektepten úırenedi. Endeshe, álipbıdi úıretýde qıyndyqtarǵa tap bolatyn aýdıtorıa qandaı? Árıne, bul orta jastan asqan eresekter aýdıtorıasy. Osy rette maqsatty aýdıtorıaǵa til oqytý ortalyqtary kómekke kelýi tıis.

Jańa álipbıdi úıretýge eki apta men bir aı aralyǵynda kýrstar uıymdastyrylsa jáne oqytý ortalyqtarynyń jumysy qalamen ǵana shektelmeı, aýdan, aýyldardy da qamtysa, naqty nátıjelerge qol jetkizer edik. Jumysty jedeldetý úshin, jańa álipbıdi onlaın rejımde úıretýge baǵyttalǵan uıaly telefonǵa arnaıy qosymshalar jasalyp, ınternetke engizilse, tipten tıimdi bolady.

Al, oqý ortalyqtarynyń qyzmeti aqyly bola ma? Bul óz aldyna bólek qarastyratyn másele. Dese de, menińshe oqý ortalyqtaryn yntalandyrý maqsatynda Úkimet tarapynan arnaıy sýbsıdıa bólinetin bolsa, bul da nátıjege jumys isteýdiń bir formaty bolar edi.

Álipbı aýystyrý tarıhı jaýapkershilik bolǵandyqtan, latyn grafıkasyn meńgerýde de muqıattylyq kerek. Jumysty buqaralyq aqparat quraldary men ınternet keńistikte nasıhattaýdan bastaǵanymyz durys. Bir aqparattyq habar kırıllısamen berilse, sol nusqany janynda latyn grafıkasymen jarıalaý tájirıbesin engizýge bolady. Iaǵnı, eki aqparatty salystyra oqý arqyly oqyrmannyń da kózi jattyǵa túsedi, áripter de jadynda jattala bastaıdy. Naýryz aıynan bastap «Atyraý» gazeti óziniń ataýyn latyn grafıkasynda jaza bastady. Sonymen birge, gazettiń ishki betteriniń ataýlary da latynsha jazylýda. Bul da bolsa, bizdiń belgili bir deńgeıde jasaǵan qadamymyz bolyp otyr. Álipbı aýystyrý eshbir salany aınalyp ótpeıtindikten, búgingi kúnnen bastap kez kelgen mekeme ataýlaryn jańasha jazyp, latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq tili álipbıin úlken formatta shyǵaryp, nasıhattaı túsken jón.

Áıgerim Berdiǵalıeva, «Nesibeli»  oqý ortalyǵynyń basshysy:

– Osydan eki aı buryn Mahambet aýdanynda oqý ortalyǵyn ashtyq. Turǵyndardyń suranysy boıynsha, qazaq, orys jáne aǵylshyn tilderin oqytamyz. Aýdandaǵy jalǵyz oqý ortalyǵy bolǵandyqtan, balalar bizge kelip qosymsha bilim alyp, til úırenedi. Aldaǵy ýaqytta latyn álipbıin oqytýdy qolǵa alatyn bolamyz. Oblysta arnaıy kýrstar júrgizilse, eń aldymen muǵalimderdi oqytyp alýdy josparlap otyrmyz.

Jemis Tilepqalıeva, Inder aýdandyq mádenıet jáne tilderdi damytý bóliminiń basshysy:

– «Latyn álipbıin qaıda baryp úırenemin?» degen adamnyń oıyna aldymen oqý ortalyqtary túsedi. Iaǵnı, salmaq ta osy ortalyqtarǵa túsedi. Ol jerde de latyn qarpin úıretetin bilikti maman bolýy kerek. Sondyqtan, oblystaǵy memlekettik basqarý akademıasy fılıaly muǵalimderdi daıyndyqtan ótkizýi kerek dep sanaımyn. Bul úshin Isataı Qundyzbaıuly aıtyp ótkendeı, arnaıy sýbsıdıalar qarastyryp, oqý ortalyqtarymen baılanys ornatqan tıimdi.

Mútıǵolla Nasıhanov, Isataı aýdandyq mádenıet jáne tilderdi damytý bóliminiń basshysy:

– Oblystyq til basqarmasy oń bastamany qolǵa alyp, aýdandarda kóshpeli semınarlar uıymdastyrylyp, túsindirme, nasıhattyq jumystar júrýde. Bul sharalardan aýyldyq okrýgter jurtshylyǵy da tys qalyp jatqan joq. Bilim berý oryndaryna baratyndar men ózge de memlekettik mekemelerde jumys jasaıtyn turǵyndar birtindep latyn tilin úırenedi. Bizdi oılandyratyny – zeınetkerler men úı sharýashylyǵyndaǵy áıelder, jumyssyzdardyń jaıy. Oqytý ortalyqtary qoǵamnyń osyndaı top ókilderine qoldaý kórsetýleri qajet.

Jumazıa Ábdirahmanova, H.Dosmuhamedov atyndaǵy Atyraý memlekettik ýnıversıtetiniń profesory:

– Qazirgi ýaqytta latyn qarpin qoldaný, eń aldymen, zaman talaby. Latyn álipbıine kóshetinimiz belgili. Bul – memleketimiz úshin birden-bir qajetti faktor. «Neni utamyz, neden utylamyz?» dep oı eleginen ótkizip jatýdyń endi qajettiligi joq, ol kezeńnen óttik. Sondyqtan, alǵa qaraı umtylatyn bolamyz. Konstıtýsıamen bekitilgen memlekettik til – qazaq tili. Al, onyń qoldanys aıasyn keńeıtý, eń birinshi el azamattaryna baılanysty.

Latyn álipbıi jaıynda birinshi ret estip otyrǵanymyz joq. 1929-1940 jyldar aralyǵynda bul tájirıbe bizdiń jazý tarıhymyzda boldy. Iaǵnı, bul ótkenimizge qaıta oralý, qaıta jańǵyrtý bolyp sanalady. Álipbıdiń birinshi nusqasy sátsizdeý shyǵyp, biraz alańdatty. Alaıda, jyl basynda bekitilgen 32 áripten turatyn, apostrofty ekinshi álipbı nusqasynda qazaqtyń tól dybystary tolyq qamtylǵandyǵy kóńilge qondy. Kúni búginge deıin qoldanylyp kelgen basy artyq dybystar alynyp qaldy. Burynǵy 42 áripke qaraǵanda 32 árip jeńilirek bolmaq. Desek te, áli de pikirler aıtylýda. Ol apostrofpen berilip otyrǵan «ý», «j», «ú» dybystaryna qatysty. Maman retinde ózim ý men ú dybysynyń ornyn aýystyrsa durysyraq bola ma degen pikirdemin. Qaı-qaı álipbıde halyqaralyq standartpen negizdelý kerek, olaı bolatyn bolsa, osy eki áriptiń orny aýysyp turǵandaı kórinedi. Qazaq tili zańdylyǵy boıynsha bir dybys bir tańba bolýy kerek. Afrıkat dybys, daýyssyz dybystardyń tirkesi ejelden bar. Jazba tilinde bolmaǵanmen, sóıleý tilinde dıalektilerde kezdesedi. Máselen, «djoq» deıtin jambyldyqtardyń sózi. Bul qazaq tilinde bolmaǵanmen de, túrki tiline ortaq afrıkat dybystar. Sońǵy álipbı nusqasyndaǵy 31, 32-shi «sh», «ch» eki dybystyń qosyndysymen belgilep otyrǵan bolsa, «j»-ny da memlekettik standarttaǵy «z» pen «h» belgilese onyń eshqandaı artyqtyǵy bolmas edi. Sebebi, bul halyqaralyq negizde qalyptasyp qalǵan standart.

2022 jyldan bastap jańa álipbıdi birinshi synyp oqýshylary oqı bastasa, arada úsh jyl ótken soń 2025 jyldan bastap jańa grafıkaǵa kóshetin bolamyz. Endeshe, ol kezge áli ýaqyt bar dep arqany keńge salmaı, osy bastan álipbıge kóz úıretýimiz kerek. Bul jumysty bankter men buqaralyq aqparat quraldary ataýlaryn ózgertýden, keıbir mekemeler men meıramhanalar, dúkender de ataýyn latyn qarpimen jazýdan bastap ketti. Ony túsinbeı, oqı almaı jatqan adamdy kórmeımiz. Kópshilikke túsinikti. Adamdar birte-birte kóz úırete bastaýy qajet. Kópshilik jerlerdegi jazbalardy kóbeıtip, halyqaralyq termınderdi paıdalaný qajet. Bul oqý ortalyqtaryna da qatysty.

Latyn álipbıin meńgergen soń, durys, taza sóıleýge de qaıtadan kelemiz. Biraq, meniń bir nárseni ashyp aıtqym keledi, ózgeretin – bizdiń sózimiz emes, álipbı men jazýymyz.

Laýra  Ǵazızova, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti janyndaǵy Memlekettik basqarý akademıasynyń Atyraý oblysy boıynsha fılıaly ádiskeri:

–Qazaq eli tarıhynda tuńǵysh ret óz álipbıin memlekettik deńgeıde tańdap otyr. Bul asa mańyzdy oqıǵa. Sonymen birge, ártúrli tarıhı, saıası, áleýmettik sebeptermen dúnıeniń túkpir-túkpirine taraǵan qandastarymyz úshin de qolaıly. Jalpy, jańa álipbı táýelsiz sananyń jańǵyrýyna bastaıdy, dúnıeni tanýymyzdy ońaılatady. Kırıllısa jazýyn álemniń 12 memleketi ǵana paıdalanady eken. Al, ózderińiz biletindeı, dúnıejúzi halyqtarynyń 80%-y osy latyn álipbıine kóshken. Osynyń esebinen basqa tilderdi úırenýge de múmkindigimiz artady.

Oblys deńgeıinde QR Prezıdenti janyndaǵy Memlekettik basqarý akademıasynyń Atyraý oblysy boıynsha fılıaly qazaq álipbıin latyn grafıkasyna kóshirý máselesi týrasynda aqparat berýde, memlekettik qyzmetshilerdiń tildik bilik-daǵdylaryn arttyrýda ózindik úlesin qosyp keledi. Atap aıtsaq, osy jyly fılıalda «Resmı jazylym: memlekettik tilde is qaǵazdaryn júrgizý jáne latyn álipbıimen tanysý» atty biliktilik arttyrý semınarlaryn jáne aýdandaǵy memlekettik organdarmen skaıp arqyly dárister ótkizip, aqparat berý, túsindirý jumystaryn uıymdastyrdy.

Memlekettik qyzmetshilerdiń úsh tildi meńgerý bilik-daǵdylaryn qalyptastyrý baǵytynda jyl saıyn «Memlekettik tildi deńgeılep oqytý», orys tili, aǵylshyn tili kýrstary ótedi. Qazirgi ýaqytta fılıalda atalǵan kýrstardy latyn grafıkasyna negizdep oqytý qolǵa alynǵan.

Semınar barysynda «Dostar EngLish center» oqý ortalyǵynyń dırektory Ánýarbek Óteshqalıev Jastar resýrstyq ortalyǵymen birlesken joba aıasynda 14-19 jas aralyǵyndaǵy jastarǵa tegin aǵylshyn tilin oqytatyndaryn málimdep, latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq tili álipbıin úıretý de oqý ortalyqtarynyń qatysýymen keler jyldyń memlekettik tapsyrys sheńberinde júzege assa degen usynysyn aıtty. Osy oraıda oblystyq tilderdi damytý jónindegi basqarma basshysynyń mindetin atqarýshy Aıgúl Qýanysheva bul másele keler jyldyń josparynda eskerilgendigin málimdedi.

Óńirde tilder oqytatyn memlekettik ortalyqtar joq. Al, jekemenshik oqytý ortalyqtary qandaı máseleni de áleýmettik tapsyrys sheńberinde, tender arqyly basqarmamen tyǵyz baılanys jasaı otyryp júzege asyra alady. Demek, bul ortalyqtar jekelegen maqsattar jolynda ǵana emes, eldik máselelerge de etene aralasqandary jón. Sebebi, birlesken is qashan da berekeli bolmaq.