Bizge shetelge shıkizat tası berýdi emes, ónim ótkizýdi úırený kerek.  Ekonomıka ǵylymynyń doktory, profesor Atamurat Shámenov alǵa tartyp otyrǵandaı,  shıkizatty eksporttaı berý arqyly halyqtyń jaǵdaıyn túzeı almaımyz. Sondyqtan bul másele qatysty baıypty sheshimder qabyldaıtyn kezeń jetti.

«Qazirde aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi óńdelgen eksport kólemi on esege artty deıdi. Biraq Qazaqstannan eksportqa shyǵatyn ónimderdiń túri bıdaı, et, un, azdaǵan mal basy. Osy arada tereń óńdelgen ónimderdiń eksporttalǵany joq. Mysaly, bizge nege Italıaǵa pıssa jasaýǵa sapaly ári ótimdi daıyndalǵan jaıma shyǵarmasqa?! Sol tárizdi qazaqtyń qazy-qartasy nege Fransıaǵa eksportqa shyǵarylmaıdy?! Emdik qasıeti bar qymyz-shubat nege Eýropa elderinde emes?!  Munyń ornyna Almatyda Germanıanyń bir bólke nanyn 1500 teńgege satyp alatyndar bar. Muny men naqty bilemin. Mine, bizge osy Eýropa elderi tárizdi eń sońǵy daıyn ónimge deıin ónim shyǵarýdy meńgerý kerek. Shıki ónimdi eksporttap, túrli baǵdarlamalar legin qabyldaı bergennen eshteme ónbeıdi»,-dedi ekonomıs-ǵalym Atamurat Shámenov.

Ǵalymnyń paıymdaýynsha, bizdegi ekonomıkanyń jaýy shetelden keletin ımport tasqyny  bolyp tur.  Máselen, qazirgi kezde biz dollarmen kúresemiz dep qanshama eńbektenip jatyrmyz. Osy arada belgili bolǵandaı Qazaqstan dollardyń qunyn ósirmeı, teńgeni tejep ustaý úshin ıntervensıa jasaý barysynda byltyrǵy jyldan beri 28 mlrd teńge jumsaǵan. Desek te, kók qaǵazdyń baǵasy áli de aspandap, teńgemiz bir jyldyń ishinde aıtarlyqtaı qunsyzdanyp ketti. Bul máselege qatysty ekonomıs-ǵalym Atamurat Shámenov teńgeni nyǵaıtatyn tek otandyq óndiris ekenin alǵa tartty.

«Alypsatarlyq ekonomıka qashan da ımportqa táýeldi. Importqa júginý bul ekonomıkanyń áleýetin kóteretin jol emes. Bizde jyl saıyn Úkimet pen Ulttyq bank qarjy saıasatyn jarıalaıdy. Úkimette bir-birinen týyndap jatqan baǵdarlamalar kóp. Bir mınıstr kelip bir reformany aıtsa, ekinshisi kelip taǵy bir reforma ustanady. Aınalyp kelgende halyq dúbára qalypta qalady. Sondyqtan óz basym,  otandyq ónim óńdeý salasyn naqty qoldaýǵa kirisý kerek dep esepteımin»,-dedi Atamurat Shámenov.

Jalpy, «eń sońǵy daıyn ónimge deıin jumys isteý kerek» degen ǵalymnyń pikirin «Barometr» taldaý ortalyǵynyń ekonomıs-sarapshysy Arman Mýsın de qoldap otyr. Onyń aıtýynsha, qazaqqa rasymen de shetelge konservilengen et, shujyq, kondıter ónimderin, qazy-qarta,  qymyz-shubat shyǵaryp úırený kerek.

«Shetelge shıki et eksporttaımyz. Bir ǵana Reseıge 60 myń tonna et jetkizýdi josparlap otyrmyz. Al bizge Belgıadan, Avstralıadan, Paragvaıdan et jáne et ónimderi keledi. Olardyń konservilegen ónimderi qymbat. Qazir sýpermarketterde konservige salynǵan buqtyrylǵan ettiń 1 danasy 500-800 teńgeniń aralyǵynda satylady. Importtalǵan  sapaly shujyqtardyń bir kelisin 2000-2500 myń teńgeden satyp alamyz. Sonda bizge nege osy ónimderdi ózimiz daıyndap shetelge shyǵarmasqa?! Dúken sórelerin ımport basyp aldy. Osylaı jalǵasa beretin bolsa, otandyq ónimder syrtqy naryqty qoıyp, ishki naryqta da básekege tótep bere almaı qalady. Budan soń otandyq óndiris ózinen-ózi keri kete bastaıdy. Sondyqtan aldaǵy ýaqytty úkimet rasymen de osy máselelerdi túbegeıli sheshetin qadamdarǵa barýy tıis»,-dedi ekonomıs-sarapshy Arman Mýsın.

Sarapshy-maman alǵa tartyp otyrǵan et óndirisine qatysty derekterge júginsek, 2017 jyly Qazaqstanǵa syrttan jetkiziletin et kólemi, 3,1 paıyzǵa artqan. Bizge syrt elderden AQSH-tan 40,7 myń tonna, Ýkraınadan 17,1 myń tonna, Polshadan 3,5 myń tonna, Kanadadan 1,6 myń tonna, Paragvaıdan, 1,5 myń tonna, Belgıadan 2,8 myń tonna et jáne et ónimderi keledi. Al tek aýyl sharýashylyǵy shıkizatynan túsetin paıda 112 mlrd dollardy  quraıdy. Álemdik bıdaı óndirýdiń 12 paıyzy jáne bul ónimdi eksporttaýdyń 17 paıyzy Qazaqstannyń úlesinde. Buǵan qatysty sarapshy maman Arman Mýsın osynshalyqty kóp shıkizatymyz bola tura ózgelerdiń ónimine telmirýimiz aqylǵa syıymsyz ekenin aıtyp otyr.

«Eń qıyny,  ózimizde shıkizattyń mol kózi bola tura daıyn ónim óndirý jaǵyn aqsatyp aldyq. Óndirgenniń ózinde otandyq ónimniń sapasyna kúmán keltiretinder  barshylyq. Mysaly, qazir sýpermarketterde ımport ónim tolyp tur.  Azyq-túliktiń túr-túri bar.  Baıqaǵanymdaı, kópshilik qaýym tipti otandyq ónimniń sapasyna asa senińkiremeıdi. Óıtkeni biz ımport taýar sapaly degen túsinikti ábden qalyptastyrdyq. Sharap grýzındiki jaqsy deımiz, aqqaınardan fransýzdardikin  maqtaımyz. «Germanıanyń appaq bólke nandaryna jetpeıdi» deıtinder bar. Reseıdiń aıranyn maqtaımyz, qyrǵyzdyń qaımaǵyn jaqsy deımiz. Bul – shyndyq. Buqaranyń arasynda osyndaı túsinik qalyptasty. «Rossııskıı», «Germanskıı», «Italánskıı» degen brendterdi jaqsy kóremiz. Otandyq ónim óndirýshiler bolashaqta osy seńdi buza alsa jaqsy. Kez kelgen eldi daǵdarystan alyp shyǵatyn otandyq óndiris ekenin biz áste umytpaýymyz kerek»,-deıdi sarapshy Arman Mýsın.

Al «Qazaqstandaǵy Tutynýshylardyń quqyn qorǵaý» qoǵamdyq ortalyǵynyń jetekshisi Sábıt Mardanulynyń aıtýynsha,  bizge Qazaqstanda jasalǵan ónimderge arnalǵan memlekettik dúkender jelisin qurý tıimdi bolmaq.

«2015 jyly «Qazaqstanda jasalǵan» degen aıdarmen sýpermarketterdiń bir bóliginde tek qana qazaqstandyq ónimderdi satatyn buryshtar ashyldy. Bul aksıa otandyq ónimniń jarnamasyn ájeptáýir asyrǵan bolatyn. Biraq bul jobanyń sońy aıaqsyz qalyp ketti. Bizge osyndaı naqty jobalar kerek. Qazaqstanda jasalǵan ónimderge arnalǵan memlekettik dúkender ashylyp, ondaǵy ónim deldaldarsyz tikeleı zaýyttaǵy baǵasymen sol dúkenderge jetkizilip otyrsa, ónim baǵasy da qalta kóteredi. Bul úrdis halyqqa da, otandyq ónim óndirýshilerge de qolaıly bolar edi. Budan soń otandyq ónim óndirýshilerge salyqtyq jeńildikter qarastyrylýy tıis. Sýbsıdıa máselelerinde qaǵazbastylyqqa jol berilmese, ol da úlken kómek bolar edi. Munyń barlyǵy básekege qabilettilikti arttyryp, Qazaqstanda jasalǵan ónimderdiń mártebesin ósirýge yqpal etedi. Bolashaqta otandyq ónim qaltarysta  qalmaýy úshin bizge osyndaı qadamdarǵa barýǵa týra  keledi. Olaı etpesek, otandyq ónim ımporttyń tasasynda qalyp qoıa ma degen qorqynysh ta joq emes. Demek, otandyq ónim sapasyna senimsiz qaraıtyndardyń qarasy kóbeımeýi úshin bizge osyndaı qadamdarǵa barý kerek»,- dedi Sábıt Mardanuly.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy