Qazaq-qazaq  bolǵaly, qazaqtyń eń jandy jeri «Jer daýy men jesir daýy»  ekeni belgili.

         Qazaqstan Respýblıkasy Aýyl sharýashylyǵy mınıstri:

        «Jer satý álemdik tájirıbege, ekonomıkanyń san qatparly talaptaryna tolyqtaı saı».

Ýáj: Jerdi jalǵa bergen, satqan jáne kepildikke qoıǵan elderdiń eshqaısysy jerin qaıtaryp ala almaǵan, tipti alpaýyt elderdiń ózi de.

 Alash kósemderi kezinde tatar men bashqurt halqyn mysalǵa keltire otyryp, jerdi jekemenshikke basybaıly berýdiń zalaly men zardabyn dáleldep bergen. «Jekemenshik jerlerin tatar men bashqurt baýyrlar bankige kepildikke qoıyp, nesıe alǵan, ony qaıtara almaı, kóp jerden aıyrylyp qalǵan». (Bul derek Alash kósemi Álıhan Bókeıhannyń jazbalarynan alyndy).

        «Nıkolaıdyń (Reseı patshasy – red.) kezinde arendaǵa berilgen jer qaıtpady. Qazaq jeriniń túbine jetkenniń biri – osy arenda ekeni belgili. Halyqtyń syrtynan bılep úırengen qazaqtyń baı shonjarlary arendaǵa jer bere beretin. 1904 jyly Jekendi ózeniniń boıyndaǵy Oıyl jármeńkesi kezinde álgi jýandar eldiń jaılaýyn orystarǵa arendaǵa bergen. Sol jerdiń bári keıinnen orystarǵa ótip ketip, kóshpeli qazaqtyń kúni qarańǵa aınaldy».

Kedeı qazaqtyń jerin sol jýandar syrtynan jaldap jiberetin, aqyrynda ol jer arendaǵa alǵan kisiniń túpkilikti múlki bolyp qalatyn. Osylaısha otarshyldar qazaqtyń jerin ábden talady, buǵan qazaqtyń óz jýandary men baılary da qolǵabysyn tıgizdi. (Teljan Shonanuly: «Nıkolaıdyń (Reseı patshasy – red.) kezinde arendaǵa berilgen jer qaıtpady». Orynbor, 1923 jyl).

Reseı de kezinde Aláskany AQSH-qa 100 jylǵa jalǵa berdi, aqyrynda ol jerden orystar túpkilikti aıyryldy. Bul oqıǵany dúnıe júzi biledi.

Kúrdistan memleketi kezinde jerin kepildikke qoıyp qaryzǵa aqsha aldy. Qaryzyn ýaqtyly qaıtara almaýy sebepti úsh el – Ulybrıtanıa, Fransıa jáne Túrkıa onyń jerin bólip alyp, Kúrdistan eli memleket retinde tarıhtan joıyldy. Kýrdtar álemdegi jersiz, memleketsiz qalǵan sany kóp halyqtyń biri. «Dúnıe júzinde jalpy sany — 40 mıllıon shamasynda» (Ýıkıpedıa — ashyq ensıklopedıasynan alynǵan málimet). Bul kúrdiler úshin úlken aýyr qasiret boldy. Olar jerin kepildikke qoıyp, qaryz alyp, aqyr sońynda osynshama kóp halyq memlekettiginen aırylyp, qańǵyp qaldy.

Palestına memleketi de týra bizdegideı, kezinde jer satýdy parlament talqysyna shyǵaryp, jerdi sheteldikterge satý jaıly zań qabyldady. Sol zańnyń negizinde olardyń jeriniń bir úlken bóligin evreıler satyp alyp, sol aımaqqa qazirgi Izraıl memleketin qurdy.

«Izraıl qalaı quryldy: Sıonısik qozǵalystyń avtory atanǵan jýrnalıs Teodor Gersldiń (1896 jyly) «Evreı memleketi» dep atalatyn shaǵyn kitapshasy jaryq kórgeni belgili. Avtor osy kitapta ár elde  júrgen evreılerge ulttyq memleket qurý týraly eń alǵash oı tastaǵan. Búkil álemdegi jóıtterdi Palestınadan nemese Argentınadan jer satyp alý úshin «aqsha jınaýǵa» shaqyrǵan. Bul eńbegi jaryqqa shyqqanda, Palestınada olardyń otyz shaqty eldimekeni bolǵan eken. Sıonısik uıymdar ol jaqqa barǵan qandastaryna jeti sotyq alýǵa qarjylaı kómek berip, aqshaǵa qunyqqan arabtardyń jerin kóterme baǵamen satyp ala bastaıdy. Qazir endi, barynan aıyrylyp, jaý ketkennen keıin qylyshyn tasqa sermegendeı bolǵan Palestına úkimeti, evreılerge jer satqandarǵa  ólim kesetin úkim shyǵaryp qoıǵan. Búgingi arabtar keshegi istegen osy essiz qylyǵyna áli kúnge deıin ókinedi. Biz de ókinip qalmaıyq, aǵaıyn…» (Jolymbet Mákish).

 «Qytaıdan qaryz alǵan Tájikstan Taýly Badahshandy berdi» dep habarlaıdy – BAQ». (https://kaz.365info.kz/tazhik-tauly-badahshandy-berdi-khytajdyn-kharmagyna-ilingen-khyrgyz-endi-ne-istemek-315464).

«Pekın 28,5 myń sharshy shaqyrym terıtorıany daýlap kelgen. Ol Tájikstan jeriniń 20 paıyzyn quraıdy. Ekijaqty kelisim boıynsha Shyǵys Pamır taýly aýdanyndaǵy 1,1 myń sharshy shaqyrym jer Qytaı jaǵyna berildi». (http://almaty-akshamy.kz/t-zhikstan-damudy-k-rdeli-zholy-nda/).

Mundaı mysaldardy ondap, júzdep keltirýge bolady.

Tarıh taǵylymy: Álemdik tájirıbede jerin saýdaǵa salǵan eldiń ońǵany joq. Kez kelgen ulttyq memleket jerin satsa nemese uzaq jylǵa shetelge jalǵa berse, onda ol jerden mindetti túrde aıyrylyp, qańǵyp qalady nemese ult retinde tarıh sahnasynan ketedi.

Budan shyǵatyn qorytyndy ne?          

Joǵaryda kórsetilgenderdiń negizinde:

«Jer kodeksiniń» 6 babynyń 6 tarmaǵynda bylaı delingen: «sheteldikter, azamattyǵy joq adamdar, sondaı-aq sheteldik zańdy tulǵalar jer quqyǵy qatynastarynda Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattarymen jáne zańdy tulǵalarymen teń quqyqtardy paıdalanady jáne sondaı mindetter atqarady» delingen.

Atalǵan bul bapqa mynadaı ózgeris engizý qajet: «Sheteldikter, azamattyǵy joq adamdar, sondaı-aq sheteldik zańdy tulǵalar aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jer quqyǵy qatynastarynda esh quqyqty paıdalana almaıdy».

Osy kodekstiń 23-babynda:

 «4. Aýyl sharýashylyǵy óndirisin júrgizýge jáne orman ósirýge arnalǵan jerdi qospaǵanda, osy baptyń 3-tarmaǵynda kórsetilgen maqsattar úshin jer ýchaskeleri sheteldikterdiń, azamattyǵy joq adamdardyń jáne sheteldik zańdy (memlekettik emes) tulǵalardyń jeke menshiginde bolýy múmkin.

Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik shekarasynyń shekaralyq aımaǵynda ornalasqan jer ýchaskeleri sheteldikterge, azamattyǵy joq adamdarǵa, sheteldiktermen nemese azamattyǵy joq adamdarmen nekede turǵan (erli-zaıypty) Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattaryna, sondaı-aq sheteldik zańdy tulǵalarǵa jáne sheteldik qatysýy bar Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdy tulǵalaryna menshik quqyǵymen tıesili bolmaıdy» delingen.

Ózderińiz kórip otyrǵandaı,  «shekara aımaqtary ǵana satylmaıdy» degen sóz aıqyn ári naqty aıtylyp tur.

 Bul jaǵdaıda, shekaralyq aımaqty karton qorappen salystyrsaq, durysy sol bolar. Qoraptyń ishindegi barlyq baǵaly dúnıemizdiń bárin satyp jibersek, ishi bos qýys qorapty ne isteımiz? Ony qandaı paıdamyzǵa jaratamyz? Balama, retinde aıtar bolsaq, sol qoraptyń ishindegi ózimizde satylyp ketken joqpyz ba?

 Osy kodekstiń 24-babynda:

 «Aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerge menshik quqyǵy «Sheteldikter, azamattyǵy joq adamdar, sheteldik zańdy tulǵalar, sondaı-aq jarǵylyq kapıtalyndaǵy sheteldikterdiń, azamattyǵy joq adamdardyń, sheteldik zańdy tulǵalardyń úlesi elý paıyzdan asatyn zańdy tulǵalar aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jer ýchaskelerin jıyrma bes jylǵa deıingi merzimge jaldaý sharttarymen ýaqytsha jer paıdalaný quqyǵymen ǵana ıelene alady» delingen.

Bul bap boıynsha aıtarymyz:

«Aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jer ýchaskeleri sheteldikterge, azamattyǵy joq adamdarǵa jáne jarǵylyq qorynda sheteldikterdiń 1 paıyz úlesi bolsa da jer satylmaıdy jáne jalǵa berilmeıdi.

  Aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jer ýchaskeleri sheteldiktermen jáne azamattyǵy joq adamdarmen aralas nekede (erli-zaıyptylyqta) turǵan Qazaqstan azamattaryna (azamatshalaryna) jer satylmaıdy jáne jalǵa berilmeıdi», - dep shegelep turyp jazylýy qajet.

Qojyrbaıuly Muhambetkárim, Mańǵystaý