Qazaqstanda páter máselesi qashan da ózekti. Táýelsizdik jyldary ártúrli memlekettik baǵdarlamalar aıasynda elimizde mıllıondaǵan sharshy metrden asatyn páter berildi. Qanshama otbasyna jeke páterdiń kilti tabystaldy. Alaıda munymen qıyndyqtar atta qaldy ma? Mine, másele qaıda?

2000 jyldardyń basynda elimizdiń myńnan asa turǵyny ıpotekamen tanysyp úlgerdi. Alaıda  onyń iske asyrý tetikteri jeke menshikti qorǵaýǵa kepildik bermedi, sebebi on jyl boıy tıisti qarajatty tóleý múmkin emes edi. Al tólemdi sozǵan jaǵdaıda jeke menshikti tartyp alyp otyratyn. Al búginde prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń bes áleýmettik bastamasynyń arqasynda turǵyndar «7-20-25» baǵdarlamasy arqyly tıimdi baǵada turǵyn úı alý quqyǵyna ıe bolady. Eń aldymen, bul baǵdarlama óziniń jeke páteri, turǵylyqty úıi joq adamǵa baǵyttalǵan. Ári baǵdarlamaǵa qatysýshy ózi tańdaıtyn qurylys kompanıasynyń alǵashqy naryǵyna negizdelgen.

Baǵdarlamaǵa sáıkes, nomınaldy paıyzdyq tólem 7 paıyzǵa deıin tústi, bastapqy tólem shegi 20 paıyz bolyp bekitildi, tólem merzimi 25 jylǵa deıin uzardy. Alaıda baǵdarlamaǵa qatysatyndardyń tabysy turaqty ári jetkilikti, áleýmettik qorǵalǵan azamat bolýy tıis.

Turǵyn úı baǵdarlamasynyń jańa túri qanshalyqty tıimdi ári senimdi? Bul týraly Abaı atyndaǵy QazUPÝ profesory Naılá Deıshen, «Jumys berýshilerdiń quqyqtaryn qloǵaý jónindegi  erikti qoǵa» qoǵamdyq uıymynyń tóraǵasy Vladımır Permın, sonymen qosa Halyqaralyq bıznes ýnıversıtetiniń dosenti Shuǵa Ábeýov jaýap berdi.

Abaı atyndaǵy QazUPÝ profesory Naılá Deıshen:

-Menińshe, baǵdarlamaǵa qatysýshy qurylys kompanıasyn ózi tańdaı alatyn múmkindigi bar baǵdarlama elimizde birinshi ret qabyldanyp otyr. Belgili bolǵandaı, nomınaldy paıyzdyq kórsetkish 7 paıyzǵa deıin tómendegen, al bastapqy tólem shegi 20 paıyz bolyp bekitilse, tólem merzimi 25 jylǵa deıin. Sonymen qatar, nesıe tek teńgemen beriledi jáne eshqandaı komısıasyz. Komersıalyq bankterdiń ıpotekasymen salystyrǵanda talaptary tıimdi sekildi kórinedi.  Alaıda baǵdarlama qaryz alýshy men kredıtor arasyndaǵy qarym-qatynastyń naryqtyq sıpatyn da kórsetedi. Budan bólek qarjylyq tártipti, áleýmettik qorǵalǵan jáne aı saıyn tólem jasaýǵa múmkindigi bar azamattar ǵana ıpotekamen úı satyp ala alady.

«7-20-25» baǵdarlamasynyń josparyna sáıkes, páter Astana, Almaty, Aqtaý, Atyraý qalalarynda 25 mıllıon teńgeden qymbat bolmaýy tıis, al ózge óńirlerde 15 mıllıonnan asyp túspeıdi. Ipotekany qurylys kompanıalarynyń kez kelgen jańa páterinen alsa bolady. Qurylystyń jylyna, turǵyn úıdiń túrine, tipti óńirge de shekteý joq. Jańa baǵdarlamaǵa sáıkes, kóp qabatty turǵyn úıdiń páterin ǵana emes, aýyldaǵy jer úıdi de ala alasyz. Bastysy, nysan jańa, eksplýatasıaǵa tapsyrylǵan bolsa bolǵany. Baǵdarlama qaryz alýshynyń aldyn ala tólem mólsherin qatań túrde anyqtaıdy. Bul degenimiz satyp almaq bolǵan páterdiń baǵasynyń bastapqy 20 paıyzy tólenýi tıis degen sóz. Odan artyq nemese tómen baǵada tóleýge bolmaıdy. Nemese bastapqy tólemdi qandaı da bir múlikpen almastyrýǵa bolmaıdy. Ózge baǵdarlamalarda mundaı múmkindik qarastyrylǵan. Tek aqshalaı tólenýi tıis.

Baǵdarlamanyń jeke páteri joq turǵyndarǵa negizdelgenin eskersek, baǵdarlama boıynsha ıpotekalyq nesıeler biryńǵaı turǵyn úı qaryz alýshylarymen qamtamasyz etiledi.

Óz tájirıbemnen mynany aıtqym keledi. Qazaqstanda, ásirese respýblıkalyq mańyzy bar qalalardan páter alý ońaı emes. «7-20-25» baǵdarlamasyna deıin adamdar kóp mólsherde nesıe alyp, aı saıyn qomaqty aqsha tólep otyratyn. Al jańa baǵdarlama boıynsha júıe ońtaılanǵan. Eýropa men AQSH-ta osyndaı júıeni paıdalanady. Al onda ómir súrý dárejesi áldeqaıda joǵary.

Buryn páterlerdiń bári derlik memlekettiń menshiginde bolǵan. Turǵyndar ol páterlerde tek tartyn, boldy, basqa múmkindikterden ada edi. Ol páterin ózi qalaǵansha qoldana almady, tipti sata almaıtyn. Shyn mánisinde, sovet zamanynda páter alý prosesi qıyn bolatyn. Páter aý úshin myna tórt múmkindikti tıimdi paıdalanýyńyz kerek boldy: memleket menshigindegi páterdi alý, úı salý, kooperatıvti páter alý jáne tirkelgen jerińe oraı ata-anańnan qalǵan páterdi ıemdený.

Tipti, adamdar úı alý úshin kezekte turatyn. 1980 jyldardyń basynda jaǵdaıdy jaqsartýǵa bılik tyrysty. Túrli turǵyn úı kooperatıvteri quryldy. Alaıda ol úılerdiń qurylysy 90 jyldardyń sońynda biraq aıaqtalǵan. Adamdar úı alý úshin kezekte turatyn.

Al búginde,  adamdar ıpotekany jeke múligi retinde alady. Eger búgingi kúni ıpotekalyq baǵdarlamalar maquldamasa, keı adamdar ózderine ǵana emes, týystary úshin de birneshe páterden alyp otyr degen sóz. Óz basym ıpotekaǵa páter alyp shırek ǵasyr sony tóleýge bekinbes edim. Onyń ústine, bankterdiń bankrotqa ushyramaýyna kim kepil? Basqa da qolaısyz jaǵdaılar týyndap, páterdiń meniń menshigime ótýi ekitalaı. Eger adam qandaı da bir tańdaý jasasa, óz tańdaýy úshin tolyǵymen jaýapty bolýy tıis. Bizde bári kerisinshe – sheshimdi bireý qabyldaıdy. Al ol úshin basqa adam jaýap beredi.

Halyqaralyq bıznes ýnıversıtetiniń dosenti Shuǵa Ábeýov:

-Prezıdenttiń bastamasy: «Ár otbasyǵa páter alý múmkindigin syılaý» óte tıimdi ári strategıa bolmaq. Bul baǵdarlama elimizdiń 30 damyǵan elder qataryna kirýge septigin tıgizedi. Ári azamattar bolashaqqa senimmen qaraı alady. Qoljetimdi turǵyn úı – qoǵamdaǵy áleýmettik-ekonomıkalyq prosesterdiń baǵytyna negizdelgen aýyr jol. Al sol jolda tabysqa jeter bolsaq, elimiz de jedel damıdy. Azamattardy qoljetimdi baspanamen qamtamasyz etý – turaqtylyq atmosferasynyń qurylýyna septigin tıgizedi. Sebebi jeke múlikke ıe bolǵan adamnyń jaýapkershiligi de kúsheıedi ári ózge adamdardyń quqyǵyn taptamaıdy.

Turǵyn úıdiń adam úshin qanshalyqty mańyzdy ekeni bárimizge belgili. Eger jeke páterińiz bolmasa, áleýmettik jaǵdaıyńyz da tómendeıdi degendi bildiredi. Otbasyn quryp, bolashaqqa senimmen qaraýdan maqurym qalasyz. Sol sebepti prezıdentimiz Nursultan Nazarbaev osyndaı tıimdi baǵdarlamany iske qosty. Alaıda kóbi 25 jyl tóleý degennen qorqady. Biri muny kóp dese, biri tıimdi dep jatady. Ózińiz oılap qarańyzshy, bankten óte qomaqty qarjyda nesıe aldyńyz, ol aqshańyz bir sátte kózden ǵaıyp bolýy múmkin ǵoı. Tıimdisi aı saıyn qaıtaryp otyrý.

Statısıkaǵa sáıkes, Qazaqstan kedeı turǵyndary kóp kezdesetin memlekettiń qatarynda. Al «7-20-25» baǵdarlamasy tabysy ortasha turǵyndarǵa da tıimdi tásilmen páter alýǵa kómektesedi. Baǵdarlamanyń arqasynda qazaqstandyqtardyń armany oryndalyp, jeke páterge qol jetkizýge  múmkindikterine ıe bolady dep senemin.

Aıta keteıik, bankter bıyl shilde aıynan bastap «7-20-25» baǵdarlamasy boıynsha ıpotekalyq nesıe berýdi bastap ketti. Al jeńildetilgen ıpotekany kimder ala alady? Bul saýalǵa QR Ulttyq bank tóraǵasy Danıar Aqyshev jaýap berdi. Aıtýynsha, ıpotekalyq baǵdarlamaǵa turaqty jumys bar kez kelgen adam qatysa alady. Alaıda ol azamattyń atynda baspana bolmaýy tıis. Jáne nesıe tarıhy da durys bolýy kerek. Budan buryn Elbasy «7-20-25» baǵdarlamasyn júzege asyrý úshin Ulttyq bank pen Úkimet birlesip jumys isteý kerek ekenin aıtqan.

«Ulttyq banktiń, ekinshi deńgeıli bankter men qor naryǵynyń múmkindikterin iske qosý kerek. Ulttyq bank keminde 1 trıllıon teńge qarjyny tartatyn arnaıy kompanıa quryp, ony bankterdiń joǵaryda aıtylǵan sharttaryna jaýap beretin jańa ıpotekalyq nesıelerin satyp alýǵa jumsaýy qajet. Baǵdarlamany júzege asyrý nátıjesinde mıllıon qazaqstandyq baspana alý múmkindigine ıe bolady», – degen edi Nursultan Nazarbaev.