Qamshy.kz aqparat agenttiginiń poshtasyna sheteldegi qazaq aqyny Suraǵan Rahmetulymen bolǵan suhbat kelipti. Suhbattyń negizgi taqyryby: «Suraǵan Rahmetuly. Qazaq – oıdyń ishindegi halyq». 

– Suraǵan aǵa, Saryarqa tórine qosh keldińiz. Sizdi Alash jurty «qazaq poezıasynyń qara nary» dep poezıamyzǵa jańa súrleý qosqan belgili aqyndardyń biri dep qabyldaıdy. Alǵashqy suraǵym, álbette, aqyndyq týraly bolmaq. Siz úshin aqyn degen kim?

– Álemdik deńgeıde de, qazaq paıymynda da aqynǵa qatysty óte kóp tolǵamdar bar. Álemdik tilmen aıtatyn bolsaq, aqyn degenimiz – avangardta júretin rýhanı jaýynger. Al qazaq paıymynda aqyn degenimiz – hákimdikke jaqyn adam. Jalpy, aqyn óleńdi jazý úshin kelmeıdi, aqyn – poezıany álemge pash etý úshin keletin úlken ǵaryshtyq rýh ıesi. Sondyqtan aqynnyń júrgen jeri qaı ýaqytta da toı-dýmannan góri, kósemsóz, fılosofıaǵa jaqyn. Aqynnyń aıtqan sóziniń barlyǵy – Táńirdiń lepesindeı saf. Sondaı bir erekshe qubylys ıesi aqyn. Aqyn bolyp týý degenimiz – bir tańdaýǵa nemese qandaı bir jasandy jaǵdaılarǵa qatysy joq. Aqyn óz degenimen keledi, óz degenimen ketedi. Aqynnyń aıtary bar. Aıtary joq aqyn bolmaıdy. Aqyn aıtatyn bolsa, halyqtyń mańdaı aldynda turyp aıtady, halyqqa jasyrynyp turyp halyqtyń kóleńkesinde aıtpaıdy. Aqyn sondyǵymen aqyn. Shyny kerek, bizdiń zamanymyzdaǵy mańdaı aldymyzdaǵy bizdiń juldyzymyz, qazaqtyń bas aqyny jáne de qazaqtyń uly tulǵasy – Abaı. Sol Abaıdyń keskini, Abaıdyń búgingi dıdary, Abaıdyń aıtyp júrgeni, Abaıdyń aıtyp ketkeni jáne Abaıdyń oı túıgenderiniń barlyǵy aqyndyqqa qatysty tańǵajaıyp altyn tamyrly lepeler.

– Qazaq eli – sóz parqyn jiti tanyǵan halyqtyń biri hám biregeıi desek bolady. Biz jyraýlar poezıasynda ózindik únimen tanylǵan Aqtamberdi, Buqar jyraýlar, Qaztýǵan jyraýlardyń tegeýrindi tolǵaýlaryn jattap óstik. Ónegesin boıymyzǵa sińirip óstik. Osy uly tulǵalardyń kezindegi aıtyp ketken ıdeıalary nemese qozǵap ketken máseleleri búgingi tańda da ózegin joıǵan emes. Siz – osy jyraýlar poezıasyn tolyqqandy zerttegen, tolyqqandy tanyǵan adamdardyń birisiz. Qazirgi tańda jyraýlardyń poezıasy qanshalyqty nasıhattalyp jatyr? Jáne bizdiń ulttyq rýhanıatymyzǵa jyraýlar poezıasynyń tıgizgen áseri qandaı?

– Jyraýlar poezıasy degenimiz – qazaqtyń saf taza kezinde, qazaq rýhynyń ór kezeńinde, rýhy ólmeı turǵandaǵy úlken qubylys. Qazaq dúnıesindegi jyraýlar – álemdik deńgeıdegi jaýharlar. Búgingi qazaq sol jyraýlardyń úlken túrenin jamylyp, sol únmen kele jatqan halyq, qaımana top. Sol qaımana toptyń júregindegi jazý – qazaqtardyń kóteretin týy jyraýlar poezıasynda anyq kórinedi. Anyq kórinýiniń sebebi jyraýlar – qazaqtyń máńgilik jany. Ol basqa jerden kelgen joq, basqa bir ǵaryshtan nemese basqa halyqtardan arzan baǵamen satylyp, sol jerge qonystanbaǵan qazaqtyń tól óneri bolǵandyqtan, jyraýlar poezıasy degenimiz – búgin asa bir qasıetpen, kıemen atalatyn úlken dúnıe. Jyraýlar poezıasyndaǵy ár sózdi, ár paraqty alyp qarasańyz, búgingi álemdik deńgeıdegi naryqtyń aınalymǵa salatyn uly dúnıeler jıyntyǵy. Jyraýlardyń ár sózi – qaǵıdat, ár sózi – ımanılyqty terbeıtin jádigerler. Qazaqtyń bir keremeti sol jyraýlyq, sheshendik, oı sanasatyn, oı jarystyratyn oı alańyndaǵy eń úlken ǵajaıyp tulǵalar jyraýlarda boldy. Jyraýlarymyz qazaq álemin qanshama ret silkindirdi. Biraz ýaqyt boıy jyraýlardan adasqan kezimiz boldy. Adasý degenimiz – sol jyraýlardy tastap ketý emes. Qazaq dúnıesinde, qazaq rýhanıatynda, qazaqtyń janynda qanshama ýaqyt boıy jyraýlar ǵumyry jasyryn jatty. Báribir sol jyraýlar qazir de ómir súrip kele jatyr. Ulttyń janyn, júregin, dúnıetanymyn eń birinshi kezekte qozǵaıtyn osylar. Shalkıizder, Dospambetter, ataqty Marqasqa – osylardyń barlyǵy bizdiń búgingi jetken jetistigimiz. Búgingi jetken shyńymyz – búgingi bizdiń álemdik deńgeıdegi ádebıettiń túrenine qosyp beretin alaqanymyzdaǵy altynymyz. Basqa altyn joq bizde. Qudaı taǵalanyń bizge bergen eń úlken syıy – jyraýlyq. Jyraýlyq qazaqqa tegin kelgen joq. Qazaq tek qana zar men sherdi aıtqan joq. Qazaqtyń jyraýlary qazaq dúnıetanymyn, qazaqtyń únin úr dúnıege pash etken edi. Osyndaı bir keremet ún!.. Qazaqtyń ymy da, qazaqtyń úni de, qazaqtyń aıtqan ár sózi de sol jyraýlyq poezıanyń ishki qozǵalysynda jatyr. Ár ýaqytta Dospambetti, Mahambetti oqyǵan saıyn bir dúbirli órkenıetti dúnıege kezigesiń. Bir shettegi ádebıetten tabylmaıtyn, syrt ádebıetterinen ómirde keziktire almaıtyn bir keremet sózderdi, keremet oılardy osy jyraýlar poezıasynan tabasyń. Bul – meniń qazaǵym!.. Bul – meniń únim. Bul – meniń ata-babamnyń júrgen jolyndaǵy barlyq qasiretter menen qýanyshtardyń nemese qazaqtyń uly dáýiriniń úni retinde saqtalyp otyr. Búgin jyraýlar poezıasyn jyraýlardy ómirge keltirgen, sony umytyp bara jatqan kezde bizdegi úlken túrenge alyp kelip, kisendi jyldarda, jaraly jyldarda sony aınalymǵa salǵan bizdiń klasık jazýshylarymyz bar. Ásirese, Muhtar Maǵaýınniń atyn erekshe ataý kerek. Ol bizge bes ǵasyrdyń únin jetkizdi. Ásirese, qazaqtyń ózin tanymaı ketken qıyn sátterde osy jyraýlardyń únin aınalymǵa saldy. Qazaqtyń Táńirinde jasyn bolyp oınaǵan jyraýlardyń bir kezektegi úlken úni uıqydaǵy qazaqtardy julqylap oıatty. Sol oıatýdyń nátıjesi 1986-shy jylǵy jeńiske, Jeltoqsandaǵy azattyq ańsaǵan qozǵalysqa ákeldi. Qazaqtar sol kezde uly jyraýlardyń únin álemdik deńgeıge «laqtyrdy». Sol kezde qazaqtyń úninen, ártúrli oıynan seskengen bılik ishteı jik-japar boldy. Sol bılikke qynnan shyǵaryp, jarqyldatatyn altyn aldaspan bizdiń jyraýlardyń jyrlap ketken oılary ekenin túsindik. Ony stýdentter men jastar, sol kezdegi zıaly qaýym, sonymen qatar aqyndar barlyq deńgeılerde túısindi. Túsiný bylaı tursyn, qaıtadan jańǵyrýǵa ákeldi. Ár jerlerde, aýdıtorıalar men mektep qabyrǵalarynda jyryndy aqyndar, jaqsy zıaly qaýym ókilderi úzip-julyp aıtyp júrdi. Endi ne deımiz? Búgin eshqandaı kedergi joq bizge. Sony úlken deńgeıge shyǵarý, tárjimalaý nemese ony qaıta nasıhattaý, qaıta jańǵyrtý – bizdiń qolymyzda. Qolymyzdy eshkim qaǵyp turǵan joq. Sondyqtan bul búgingi deńgeıdegi aqyndardyń úni, aqyndardyń úlken túreni, qozǵalysy, mı qatparyndaǵy óleń bolyp kele jatqan dúnıelerdiń barlyǵy – sol jyraýlar poezıasynyń shyraǵy. Búgin qaıtadan jańǵyryp jatyr dep aıtsaq, buǵan eshqandaı shek keltirýdiń keregi joq. Óıtkeni burynǵy ótken jyraýlardyń alpys eki tamyryn ıitken, tamyryndaǵy bulqynystar, oıyndaǵy armandarynyń barlyǵy bizdiń qanymyzda týlap júr. Bul bizdiń namys. Iaǵnı, bul bizdiń ómir súretin jadymyzdyń eń bir qalyptasqan kıeli tusy. Osy tus – jyraýlar.

Bılik, memleket, úkimet – qazaq poezıasynyń eń birinshi jarnamashysy bolý kerek

– Jýyrda sizdiń «Qalamush álem» atty úlken zertteý eńbegińiz qolyma tústi. Sonda siz álemdik ádebıettegi iri tulǵalardy, aqyn-jazýshylardy zerttep, halyqqa jańa qyrynan tanytqan ekensiz. Qazaq ádebıeti álemdik arenaǵa shyqty ma?

– Álemdik ádebıettiń eń úlken bir salasy – qazaq ádebıeti, qazaq poezıasy. Álemdik ádebıet úlken bir báıterek bolsa, onyń kórnekti butalary nemese shetinde turatyn, ortasynda turatyn, naqty kózge kórinip turatyn bir keremet jaǵy osy – bizdiń poezıa. Biz álemdik deńgeıge jettik pe, jetken joqpyz ba degende, oılanatyn bir ǵana másele bar. Álemdik poezıaǵa jetý úshin ne isteýimiz kerek? Bizdiń súıikti bılik, úkimet, memleket poezıanyń jarshysy bolý kerek. Bılik poezıany qaı kezde umytpasa, aqyndaryn ulyqtasa, solarǵa qoldaý kórsetse, solardyń jazǵandaryn álemdik deńgeıde jarnamalap beretin bolsa, onda qazaq poezıasy búgingi deńgeıden ary qaraı asyp ketetin múmkindikteri bar. Búgingi jetip turǵan deńgeıi – álemdik deńgeı. Álemdik deńgeıdegi aqyndardan kem jazbaıtyn hám solardan asyp túsetin jaqsy aqyndar bar. Olardyń barlyǵy búgingi, keshegi bizdiń aqyndar – Qadyr, Tumanbaı, Muqaǵalı, Jumeken, Farızalar. Osylardyń bári álemdik deńgeıde qalam terbegender, qanmen jazǵandar. Aqyndardyń barlyǵyn aıtyp tápteshtep jatýdyń keregi joq. Aqyndardy nebir tobymen nemese qandaı bir tizimmen, tirkeýmen álemdik deńgeıge kirgizbeıdi. Ol óziniń ynta-jigerimen, óziniń aıtaıyn degen oıymen, óleńmen álemdik surypqa jetýi tıis. Al soǵan álem qanaǵattandy ma degen suraq bar. Árıne, qanaǵatty dep oılaımyn. Nege deseńiz, bul álemdik jańǵyrý qazaqqa keldi. Qazaq aqyndary burynǵy aıtpaı júrgendi aıtyp jatyr. Burynǵy jetpeı júrgen bıikterdi baǵyndyrdy. Bul – baǵyndyrýdyń sońy emes jáne baǵyndyrýdyń basy emes. Bul burynǵy Abaıdyń kezinen, Abaıdan keıingiler, beıadaýat soǵysta otqa oranyp týǵandar, soǵystan keıingiler, búginge deıingi jyrlap júrgen aqyndardyń bıigi sol. Ókinishtisi, bir saıası kedergiler, ártúrli kazarmalyq tártipter, qıyn-qystaý sátter, qýǵyn-súrgin – osylardyń barlyǵy qazaqtyń taǵdyryn aınalyp ótken joq. Sodan keıin biraz jyldar boıy toqyraǵan bolýyna kúmán joq. Bir júıeni maqtaǵan kezderi de ábden bolýy múmkin. Biraqta sol júıeniń ishinde de qanshama aqyndar týdy, qanshama jaqsy óleńder qaz turdy. Juban Moldaǵalıevtiń tilimen aıtsaq: «Men qazaqpyn – myń ólip, myń tirilgen!». Bul jerde aqyn bıologıa ǵylymyna qatysty ólimdi aıtyp otyrǵan joq, aqyn rýhanı dúnıeni, rýhanı ólimdi, rýhanı tiri ólikti meńzep otyr. Osylardyń barlyǵyn qarap otyrǵan kezde qazaq poezıasy – áldeqashan aldyńǵy qatarǵa jetken poezıa. Bul úshin talasyp, keńirdek jyrtýdyń keregi de joq, bul úshin Máskeýmen aqyldasýdyń keregi joq, bul úshin biz orys ádebıetiniń ústindemiz be, álde astyndamyz ba dep árqıly jaǵynan qaraýdyń qajeti joq. Bizdegi eń qıyn dúnıe bul – kazarmalyq tártipte júrgendegideı jarymestik, jartykesh kóptildilik joq boldy. Iaǵnı, ıspan tiline, aǵylshyn tiline aýdarylýy tıis eń jaqsy degen poezıamyz tárjima kórmeı qaldy. Sondyqtan álemdik deńgeıdegi shyǵarmalar tekti oqyrmanǵa jetpeı qalǵan jaǵdaılar kezdesti. Al qazir kedergi joq. Biraq taǵy da aıtaıyn bılik, memleket, úkimet – qazaq poezıasynyń eń birinshi jarnamashysy bolý kerek. Japon poezıasy búgingi tańda álemdik deńgeıdi qalaı baǵyndyryp júr? Nobeldik syılyqtardy qalaı alyp júr? Osylardyń barlyǵyn nasıhattap beretin óziniń memleketi, bıligi, janashyrlary.

– Ádebıette postmodernıstik, modernısik jáne realısik sekildi birneshe aǵymdar bar. Osy turǵydan zer salsaq, bolashaqta postmodernıstik baǵyttaǵy óleńder oza shaba ma, álde realısik týyndylardyń bási joǵary tura ma?

– Postmodernızm – eshkimge qajetsiz dúnıe emes. Munyń shyrqaý shegi bar. Shyny kerek, bul aǵym – tunyp turǵan sheberlik. Poezıanyń ishindegi aǵymdardan jatyrqaýǵa bolmaıdy. Poezıaǵa qarap otyrǵan kezde postmodernızmge jáne modernızmge deıingi nemese modernızmnen keıingiler dep eki jikke bólý jón sekildi. Al endi modernızm degenimizdiń ózi – tap-taza sheberliktiń shyńy. Bulardyń ishinde ártúrli qısynsyz aǵymdar bolýyna talasym shamaly. Kóshe áýenderi sekildi ártúrli jaǵdaılar kezdesýi ǵajap emes. Alaıda postmodernızmniń ókilderi búgin álemdik suranysqa ıe. Bir tańǵajaıyp óleńder jazyp júrgen, solardy qazaq tiline tárjimalap júrgen aqyndardan osy suraqty únemi surap otyrý kerek pe dep oılaımyn. Mysaly, 1958 jyldan qubylys bolǵan Argentınalyq Horhe Lýıs Borhestiń ataqty «Aýytqý» óleńi bar. Ezra Paýndynyń óleńderi qandaı keremet. Sol sekildi Latyn Amerıkasy jáne de Fransýz ádebıetterindegi qubylys bolǵan aqyndardyń óleńderi qazaq tiline tárjimalanǵan joq. Kóbin orys poezıasynan, orys aqyndarynyń aıtqanymen biz túsinemiz, qaraımyz, oqımyz. Al tól tilde oqý ol bizdiń qolymyzǵa áli jete bermeýi múmkin. Biraqta qazir aǵylshyn tilin oqyp júrgen jastar bar. Ásirese álem ádebıeti búgin bizdiń qolymyzda tur. Shyǵarmalary tárjimalanyp ta jatyr. Qazaq aqyndarynyń óleńderi ıspan, qytaı, hındı t.b. tilderge aýdarylýda. Osylardyń barlyǵy búgin álemdik sanatqa qosylyp jatqan qundylyqtar. Endi ádebıettegi aǵymdardy ishinen salystyryp nemese keıingi dástúrge qarsy qoıyp eshqandaı jaqsylyq tappaımyz. Jyraýlar poezıasyndaǵy, tipti qara óleńderdegi postmoderndik úlken dúnıelerdi qaıda qoıamyz? Bádik óleńderdegi beıqısyndardy qalaı ornyna qoıamyz? Ony qaı aǵymǵa jatqyzamyz? Mysaly, Tumanbaıdaǵy tylsym syrlardy nendeı negizge jatqyza alamyz? Jumekendegi bir keremet ıirimderdi qandaı aýanǵa teńep, nendeı qısyndarǵa jatqyza alamyz? Qadyr Myrza Álıdegi tapqyrlyqtardy qalaı jorımyz? Osylardyń barlyǵy óte bólek iri-iri dúnıeler. Jaqypbaevtyń jalyndy jyrlary qandaı! Aq óleńmen jazylǵan áńgimeler de bar. Osylardyń barlyǵy búgingi qazaq poezıasyn ósirip kele jatqandar. Aǵymdar qazaq poezıasyn óshirý úshin kelmeıdi, ósirý úshin, alǵa bastyrý úshin kelý kerek. Abstraktili túrde muny jarnamalaý nemese onyń barlyǵy durys deýden aýlaqpyn. Biraq kelgen aǵym – óziniń izin tastaıdy. Kelgen aǵymnan jatyrqap, jan-jaqqa qashýdyń qajeti joq. Kezinde sosıalısik realızmdi biz qalaı qabyldap aldyq? «Batyr bala Bolatbekten» bastap biz ne jazdyq? Solardyń barlyǵyn ekshep qarasańyz, qaısy ómirsheń ekeni kózge kórinip turǵan joq pa? Sondyqtan avangardta júrgen aqyndar óziniń óleńin, poezıasyn belgili shyńǵa qaraı súırep, qazaq rýhanıatyn jańǵyrýǵa ákele jatqan aqyndardyń barlyǵyna bas ıý kerek. Bular – úlken aqyndar. Óıtkeni álemdik ádebıettegi ártúrli ıirimderge maltyǵa aýnaǵan, soǵan barǵan, solardy oqyǵan adamdar ǵana osy aǵymdarmen oınaı alady. Al endi qarapaıym aqyndardyń keıbir óleńderin qarap otyrǵan kezde, árıne, biraz jaǵdaılar kózge túsedi. Bir yńǵaısyz jaǵdaılar da kezdesýi múmkin. Olardyń barlyǵyn tekti oqyrman ózi elep-eksheıdi. Oqyrmannyń jadysynda, seziminde qalmaǵan, ony qabyldamaǵan óleńder óz ýaqytynda óziniń mindetin atqaryp qalýy múmkin. Mysaly, shyń basyndaǵy keremet bir jaýhar sekildi óleńder kezdesedi. Shybynnyń jasyndaı ǵana óleńder kezdesýi múmkin... Modernızm, postmodernızm jáne basqa aǵymdar týraly jazyp júrgen synshylar kóp. Óte bilimdar azamattardyń qısyndy oı oramdary da bar. Osylardyń jazyp júrgen eńbekterin nasıhattaý, oqýlyqtarǵa engizý, úlken ádebıet saraptamalaryn ádebıet aınalymyna salý jóninde qazaq álemi jaramdy jumystar jasap jatyr. Jasamaı jatqan joq. Ásirese, «Mádenıet portaly», «Ádebıet portaly», ádebıettiń jalpy túrenin kóterip júrgen gazet-jýrnaldar, saıttar qazaq poezıasyn álemdik deńgeıge shyǵarý jolynda eleýli eńbek jasap júr. «Qazaq ádebıeti» ásire saıasılanýdan shyǵyp, ádebılenip keledi. Al jetpeıtini, joǵaryda aıttyq, bul – memleket tarapynan jasalatyn jarnamalar. Álemdik deńgeıge qaratyp jasaıtyn úlken ıgilikti jumystar. Osylardy biz qalaı túsindiremiz, qalaı aıtamyz? Sol úshin bizge eń keregi – álemdik durys jarnama. Álemdik qısyndaǵy taza shyǵarmalar kerek. Bireýdiń aýzymen emes, qazaqtyń óziniń únimen, qazaqtyń óziniń úkimeti, qazaqtyń óziniń sarapshylary álemdik deńgeıge bergen usynys arqyly qabyldanǵan úlken etıkalyq synı materıaldar bolý kerek.

– XX ǵasyrdyń basynda Abaıdan keıingi iri aqyndardyń tolqyny paıda boldy. Mirjaqyp, Ahmet, Maǵjannyń shoqtyǵy bıik týyndylary jazyldy. Olar qazaqty oıatýǵa, qarańǵylyqtan qutqarýǵa tyrysty. Osy shaqtan beri qaraı bir ǵasyrdan astam ýaqyt ótti. Qazirgi tańda bizdiń qazaq oıaý ma, álde áli de uıqyda ma?

– Qazaqtyń uıqydaǵy dáýiri – ol bizdiń qasiret. Qazaqtyń oıanǵannan keıingi istep júrgen dúnıelerin, baǵasy búgin emes, erteń berilýi múmkin. Erteńgi urpaqtyń mindeti joǵary. Qazaq qaı kezde de sergek bolǵan. «Qarataýdyń basynan kósh keledi, Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi» dep sonaý «Elim-aıdan» bastap kele jatqan úlken urandar, Shyǵys Túrkistandaǵy Sulýbaıdyń Búrkitbaıdyń áni, Omarǵazy Aıtannyń óleńderi, qazaq álemindegi barlyq aqyndardyń aıtaıyn degeniniń barlyǵy – qazaqtyń jan dúnıesi. Bul jaı ǵana aıtyla salǵan sher nemese zar sıaqty dúnıeler emes, bulardyń aıtaıyn degeni – qazaqtyń dúnıesin álemdik deńgeıge qazaqtyń sarynyn, fılosofıalyq túıinderin jetkizý. Sol jolda qazaqtar qaǵilez boldy. Qıyn kezeńderde qyzyl tý tikken jerdi maqtaý, sol tuǵyrnamalyq, saıası dúnıelerdi maqtaǵan odalar, jartykesh dúnıeler boldy. Sondaı-aq onyń da oqyrmany boldy. Biraq bir qyzyqtysy – barlyǵy ekshelip qaldy. Al endi qazirgi jaǵdaıda qazaq – qaǵilez. Oıandy!.. Úni shyǵyp jatyr. Qazaq degen memleket ózi aınalymǵa tústi. Saıası-áleýmettik, ekonomıkalyq nemese geostrategıalyq jaǵynan qazaqtar álemdik aınalymǵa tolyqtaı tústi. Osyǵan baılanysty qazaq poezıasy qalys qalmaıdy. Mindetti túrde kósh júre túzeledi. Sonymen birge qazaqtyń úni de bolady. Qazaq júrgen jer tek qana toı-dýmanmen shektelmeıdi. Qazaq – oıdyń ishindegi halyq. Qazaq – aqsha bulttardan keletin ártúrli jaýhar tamasha tamshylar sıaqty. Qazaq – qustyń daýsymen oıanyp, kókke qarap qol jaıyp, qustyń daýysyn óleń qyp jiberetin sondaı tamyrly aqyn halyq. Qazaq analary – besik jyryn besiktegi balasyna ánmen, ymmen, únmen, mánmen aıtqan erekshe ult. Sondyqtan osy aqyndyq dúnıeleri qaı ýaqytta da máńgi jasaıdy. Máńgi jasaýy tıis. Al endi keıde muny marazmǵa shaldyqqan uıqyly-oıaý, eseńgiregen jurtshylyq bolady. Osylardyń bári quryp ketip jatyr. Úni óshken halyq – sol qalpymen qalady. Al qazaqta qazir ún bar. Tildik jaǵdaılarda kedergiler bolýy múmkin. Ol endi basqa másele. Onyń obaly da, saýaby da bar. Tildiń taǵdyryn aqyn ǵana qanmen jylap turyp óz oılaryn aıtady. Bul – qazaqtyń uıyqtaýy emes, bul – serpilýi. Til týraly óleń aıtý degen sol. Maǵjan men Sultanmahmuttyń kezi – basqa dáýir. Olar basqa dúnıeden, basqa jaǵdaılardan oıatqysy keldi. Munda qazaqtar ózdiginen uıyqtaǵan joq, ony áldılep uıyqtatqan joq, ony sol kazarmalyq myrzaqamaq pen túrmede qamady. Qapasta ustady. Sol kezderde aqyndardyń ashshy daýysy shyqqany bar. Basqa ne isteý kerek? Qyrylý kerek pe? Qyrylǵan tustar boldy. Basqa bir soǵystarǵa, basqa bir máseleler tóńireginde órbigen maıdandardyń ishinde júrdi. Qanshama qazaqtar qyryldy. Qanshama jastar ketti. Qoldan jasalǵan repressıa, qýdalaý, ashtyq – osylardyń barlyǵy qazaqtyń basynan ótken qaıǵyly jyldar. Qaıǵyly jyldardyń barlyǵynda qazaqtyń aqyndary jan-júregimen jylady. Bul – uıyqtaý emes!

Eń keremet synshy, eń ádil synshy – tekti oqyrman ǵana

– Jumeken Nájimedenov bir óleńinde: «Tym ashshy aıtsam, keıime, isinbeı ket, Tym tátti aıtsam, mán berme, túsinbeı ket, Tátti sózden aqyl-oı aýyrady, Tátti jegen sábıdiń tisindeı bop», – degen edi. Qazirgi tańda qalamgerlerge syn aıtý qanshalyqty mańyzdy? Siz ózińizden keıingi jas býyn aqyn-jazýshylarǵa kóńilińiz tola ma?

– Syn degenimiz – shyn degen sóz. Qatty aıt, tátti aıt, synyń shyn bolý kerek. Shyn aıtylmaǵan jerde syn aıtýdyń keregi joq. Búgin poezıadaǵy árqıly jazyp júrgen aqyndardyń keıbir dimkástigin qaraısyń, baıqaısyń. Birine-biri soqtyǵyp jatqan bos sóz bar. Bos soqtyǵý! Eshqandaı dáıeksiz, dereksiz soqtyǵý kezdesedi. Bul ádebıettiń ósý kezeńindegi ártúrli sátter bolýy múmkin. Syn kóp jaǵdaıda maqtaýmen bastalady da, maqtaýmen aıaqtalady. Munyń ishinde aıtylatyny bar-aý... Aıtylmaıtyn dúnıeler de aıtylady. Maqtaýǵa kelmeıtin birdeńeler bar. Qurtyp júrgeni osy! Qatty aıtylsyn, tátti aıtylsyn báribir syn degenimizge shyn janashyr kózben qaraý kerek. Ras, kóńil tolatyn, tolmaıtyn aqyndar bar. Shyny kerek, eń keremet synshy, eń ádil synshy – tekti oqyrman ǵana. Ádebıettanýshy men synshylar syndy jazyp beredi. Árıne, ol basqa másele. Al sol ádebı saraptan kóri tekti oqyrmandardyń saraby – búgin ǵajaıyp syn. Ol – synnyń syny. Álgi aqyndar týraly ártúrli pikirler aıtyldy. Muqaǵalı men Jumekenniń dáýiri – ekeýi de eki bólek dúnıe. Biraq birtutas qazaqtyń úni! Ekeýi eki sarynmen shyǵyp otyr.

«Ataq degen nemene, aq jorǵa ma dep qalam,

Ár taqymda bir shaýyp, bir qazyqqa toqtaǵan.

Baılyq degen nemene, sarańdyq pa dep qalam,

Jaıǵan qolǵa toqtamaı, jumǵan qolǵa toqtaǵan.

Baqyt degen nemene, sulý qyz ba dep qalam,

Ár jigitpen bir bılep, bir jigitke toqtaǵan».

Osydan artyq ne aıtý kerek? Jumeken osyny qalaı keremet aıtady! Al endi tárjimalap kór. Ispan tiline, qytaı tb. tilge, bir mıllıard adam tutynatyn aǵylshyn tiline osyny tárjimalap kór. Erteń tańerteń álemdik aqyn bop oıanýyń múmkin...

– Joǵaryda biz iri aqyndardyń qataryna Jumekendi jatqyzdyq. Jumekenniń bir óleńinde: «Aýyrlyǵy – tabyttaı, jeńildigi – kóbikteı» degen óleń joly bar. Endi osy Jumeken – bizdiń ıntellektýaldyq poezıamyzdyń bastaýy dep aıtýǵa kele me?

– Árıne, ıntellektýaldyq poezıanyń bastaýy dep aıtylýy kerek. Muny eshkim joqqa shyǵara almaıdy. Alǵashqyda qınalyp, adamdar «bul ne?» dep júrgen jaǵdaılar boldy. Biraq oqyrmanyn tapty. Oqyrmanyn tapty degen sóz – júıesin tapty degen sóz. Sóz júıesin, ún júıesin tapty. Óleń – esin tapty. Sondyqtan búgin sol ıntellektýaldyq deńgeıdegi aqyndardyń kósh basynda Jumekender bar. Tek qana Jumeken emes, Jumekender bar. Osylardyń barlyǵyn qarap otyrǵan kezde esime Tumanbaı keledi. Tumanbaı Moldaǵalıev! Tumanbaı týraly ártúrli pikirler aıtylady. Jumsaq, keı jaǵdaılarda basqa pikirler aıtylady. Tumanbaıdyń postmodernızmge qosqan úlesi, sol týraly jazǵandary qandaı ekenin bilesiz be? Bul ǵajaıyp! Bul qubylys! Tek qana «Kýá bol-dy» qara. Ǵaryshtan túskendeı ádemi án, mátin, ym, ún... Keremet shyǵar?.. «Kózimdi jumsam da kórem seni». Munan artyq qalaı aıtý kerek? Osy qarapaıym sózdi barlyǵymyz biletin sıaqty kórinemiz. Biraq anaý shette otyrǵan partýgaldar, fransýzdar, aǵylshyndar, myna kórshi qytaı bilmeıdi ǵoı?

Kózimdi jumsam da kórem seni,

Soǵady armanymnyń qońyr jeli.

Kýá bol arman, kýá bol Alataý, baqytyma kýá bol,

Kók terek kóleńkeli.

Osyny qarasańyz, ǵarysh bar, jer bar, aýa bar, bári bar. Bul – Tumanbaıdyń álemi. Tumanbaıdy biz jiti zertteı almaı júrmiz. Tumanbaıdyń jetken shyńyn, bıigin baǵalaı almaı júrgen jaǵdaılarymyz bar. Sondyqtan jas aqyndarǵa, synshylarǵa amanat, sert retinde qabyldaý kerek. Tumanbaı – osy zamannyń uly aqyny. Tek qana syrtqy poshymy men qarapaıym ımıjine qarap nemese sol aqynnyń jaıdary-jaısań sondaı bir sulý minezine qarap búgin baǵa berilmeıdi. Baǵa degenimiz – óleńniń ishki qýatyna berilý kerek. Poezıanyń poezıasyna berilý kerek. Aıqaıǵa emes, joǵarydaǵydaı keremet ıirimderge berilý kerek. Ol kisiniń dúnıeden ótkenine biraz ýaqyt ótti. Tumanbaı týraly saraptamalar az kezdesedi. Biraq halyq búginge deıin aıtyp júr. Anaý únge orap, ánge orap «laqtyrǵan» Tumanbaıdyń uly dúnıesi bar. «Kóktemdi qondyryp qanatyna, Qus qaıtyp oraldy Almatyma». Endi ne isteý kerek basqa? Qandaı ǵajap dúnıeler bul? Bilesiz be? Kezinde kóp adam óleń jazǵan. Marks te, Maozedýn da óleń jazǵan. Markstiń óleńderin oqý múmkin emes. Qazir adamdar olardyń qaǵıdattaryn ǵana biledi. Al endi óleńderin kim oqydy? Keremet óleńder bar. Maonyń qanshama ǵajaıyp óleńderi bar. Sonda bul aqyndyq degenimizdiń ózi jaratylystan, mynaý ǵaryshtan keletin hám keltiriletin dúnıe sekildi. Sizder, jas aqyndar, bir kúni jastanyp jatyp sol Tumanbaıdyń tek qana saz retinde, án retinde jazylǵan mátinderin qarap kórińizder, oqyńyzdar. Tań dáýirindegi Qytaı aqyndarynyń biri Lıbaıdan Van Veıden bastaǵan keremet óleńder bar. Bultpen, shýaqpen aralasqan bir munardyń ishinde júretin... Endi sol sıaqty, sodan da ótkir, sodan da jaısań, sodan syrly, áýezdi dúnıeler búgingi meniń Tumanbaıymda bar. Intellıktýal aqyn dep aıtatyn, kósh basynda turatyn keremet aqynnyń biri – sol Tumanbaı Moldaǵalıev.

– Mońǵolıa óńirinde Kúltegin babamyzdyń tasy bar. Bizdiń qazaq jazýy – sol Kúltegin dáýrinen bastaý aldy desek, qatelespespiz. Bul, árıne, shyndyq. Qazirgi tańda Kúltegin jazýy óz deńgeıinde zerttelip jatyr ma?

– Tastaǵy bádizder týraly bitiktastyń bilgiri Qarjaýbaı Sartqojaulynan suraý oryndy shyǵar dep oılaımyn. Kúltegin jazýyna qatysty kóptegen oılardy aıtýǵa bolady. Sol tas jazý, bádiz aldymyzda tur. Onyń mátinderi tárjimalandy. Oqylyp jatyr. Álemdik aınalymda júr. Jazý – uly qundylyq. Qazaqtyń maqtanyshy rámiz meniki – bul meniń júregimdegi jazý. Iaǵnı, meniń jan dúnıemdegi qundylyq. Osylardyń barlyǵyn búgin Táýelsiz Qazaqstan ákelip jatyr. Mátindi bylaıǵy aqyndar, ǵalymdar ǵana emes, qarapaıym oqýshylar, shákirtter, bilimgerler aınalysyp, oqıtyn jaǵdaıǵa keldi. Bulardyń bári búgingi kúnniń qımyly. Kezinde tasqa qashap ketken osyndaı keremet dúnıe – búgin aınalymǵa túsetin bolsa, ol bizdiń Kóktúrikterdiń, Túriktildes jurtshylyqtyń, qaýymnyń, uly Túriktiń rýhanı jadysynyń teńdessiz kúshti bolǵandyǵy. Bul bizge maqtanysh! Tek qana maqtap qalmaý kerek. Dúnıe júzinde sondaı bir keremet jazýlar joq. Al bolǵannyń ózinde ǵumyr jasy az boldy. Endi Túrki jazýy. Álemdik deńgeıde aty shyqqan úlken Túrkıa memleketi Mońǵolıadaǵy Túrki bádizderine qatysty tasqa jazylǵan syna jazýdyń barlyǵyn qorǵaýǵa aldy. Keleshekte aınalymǵa túsýi múmkin. Onyń baǵdarlamalary, t.b. ádistemeleriniń barlyǵy jasalady. Bul aınalymǵa kele jatqan rýh dúnıesi. Minekeı, Eýrazıa ýnıversıtetiniń dálizinde Kúletin eskertkishiniń túpnusqadan alynǵan kóshirmesi tur. Osyny kórip ósken bilimgerler, shákirtter jazýǵa yntasy oıanady. Búgin, shırek ǵasyrdan keıin nemese elý-júz jyldan keıin qoldanysqa enedi. Óıtkeni bul bizdiń alaqanymyzda tur. Alaqannyń syzyǵyndaı anyq dúnıe – Kóktúrikterdiń tasqa qashaǵan jazýy. Bádiz, rýnalyq jazý. Ony orystar da, basqa memleketter de bári zerttedi, biraq Mońǵolıada turǵan sol tastaǵy jazýdy mońǵol ǵalymdary men qazaq ǵalymdaryndaı, sonyń ishinde Qarjaýbaı Sartqojaulyndaı zerttegen ǵalymdar, jáne ony qorǵaǵan jadly memleketter az. Mine, bul bizdiń artyqshylyǵymyz.

Qazaq – qazaqsha sóılegen tusta qazaq bolady

– Suraǵan Rahmetulyn ne mazalaıdy?

– Til! Til máselesi. XVI ǵasyrda álemdik deńgeıde aınalymǵa túsken 16 myń til bolatyn. Qazir bar-joǵy 1620-daı til qaldy. Dúnıejúzindegi sol halyqtardyń 240-y ǵana belgili 11 tilde sóıleıdi. Basqalarynyń barlyǵy kúırep, joq bolyp bara jatyr. Sol 1600 tildiń bireýinde sóıleıtin birneshe-aq adamdar bolýy múmkin. Erteń olar dúnıeden kóshken kezde solarmen birge tili de sol qalpymen qurýy ǵajap emes. Táńir bizge Uly Táýelsizdikti berdi. Táýelsizdiktiń bir tuǵyry – til. Sol tildi endi ómirsheń etý bizdiń aldymyzda turǵan maqsat, paryz, júregimizdiń tusyndaǵy duǵa. Biz myna tilden aıyrylsaq, báribir ult bolmaı qalamyz. Sol qalǵan 11 tildiń eń basynda qytaı tili, hındı, aǵylshyn tili tur. Aǵylshyn tilinde 1 mıllıard adam sóıleıdi. Dúnıejúziniń 43 memleketinde 16-18 mıllıon qazaqtar bar. Osylardyń qanshasy qazaq tilinde sóılep júr? Qazir sanaq ótkizýge bolady. Qansha qazaq qazaq tilinde sóıleıdi? Qaıdam, biraq ary ketkende 5 mıllıon bolýy múmkin. Qalǵany orta deńgeıde, qalǵandary qazaq tilin bilmeıtin orysquldar bolsa, tańǵalmańyz. Sondyqtan, jalpy qazaqqa qazaqtyń qasiretin betine baǵa berýge bolmaıdy. Odan aýlaqpyn. Qazaq – qazaqsha sóılegen tusta qazaq bolady. Sol kezde táýelsizdik baıandy bolady. Sol kezde qazaq ulty tolyqqandy ult retinde esepteledi. Qazaqtyń tili qazir jaqsaryp kele jatyr. Buryn jurttyń 80 paıyzy esh úndemeıtin. Onda til týraly máseleler óte az aıtylatyn. Qazir kóp aıtylyp jatyr. Kóp aıtyldy degen sóz – sol 80 paıyz qazaqtyń janashyrlyǵyna qaraı oıysty. Sondyqtan til máselesi búgingi eń ótkir, zárý másele retinde kóterilip jatyr. Ár qazaq óz besiginde óziniń ana tilinde, sút tilinde sóıleıtin qazaqtardy tárbıeleý. Al muny tárbıelemese, basqa tilde sóıleıtin qazaqty syrtqy qabyna qarap, biz qazaq dep aıtýymyz múmkin emes. Búkil qazaqtar qazaq tilinde sóılegen kezde barlyǵy baıandy bolady. Barlyǵy qazaq tilinde óleń oqyp, sol aqyndardyń jazǵan óleńderin jatqa aıtyp, sonyń áýezimenen kúlip, sonyń áýenimen án aıtyp, sonyń ishindegi muńymen muńdanyp otyratyn sátte til ómirsheń bolady. Órkenıettiń kúıreýi – eń bastysy tilden. Órkenıetti elder birin-biri jalmaýmen keldi. Úlken til kishkene tildi joǵaltty, jutty. Bir júzjyldyń ishinde qalǵan tilder joq bolýy ábden múmkin. Sonda ne isteımiz? Dúnıejúzinde qalǵan 6-7 tilmen sóıleımiz be? Orys, qytaı, arab, partýgal, aǵylshyn, fransýz tili deımiz be? Osymen sóılesemiz be?! Onda qazaqtyń ulty qala ma? Úsh tuǵyrly til degenniń ózinde baıqap, jan-jaǵymyzdy bajaılap aıtpasaq, munyń ózi de qaterli. Aǵylshyn tilinde sóılep úlgeresiń. Qazaq – tilge beıim, uǵymtal halyq. Sondyqtan muny eskertý kerek dep oılaımyn. Japondyqtar japon tilinde sóıleıdi. Álemdik deńgeıdegi tehnologıalardy ıgergenimen, aǵylshyn tili olarǵa qyzyqty emes. Al kerisinshe, sút tilimen, ýyz tilimen kelgen qarapaıym til – asa qadirli. Sondyqtan qazaqta bir ǵana til bolý kerek. Ol – qazaq tili. Basqa qosymsha tilder kerek, árıne. «Ózge tildiń bárin bil, Óz tilińdi qurmette» degen sózdiń ózinde qatelik bar. Qadyr aǵamnyń arýaǵy keshirsin. «Ózge tildiń bárin úırenip al, óz tilińdi jaı qurmettep qana qoıa sal» degendeı. Bulaı bolmaıdy. «Óz tilińdi jaqsy bil, Ózge tildi qurmette» bolý kerek. Eń basty másele sol. Sondyqtan til degenimiz búgin qasiretke aınalmaýy kerek. Tilsiz ult bolmaıdy. Balasyn jetektep ketip bara jatqan jas ana balasyna ózge tilde sóılep bara jatyr. Erteń sol bala sony qaıtalaýy múmkin. Bul qasiret... Mazalaıtyn dúnıe.

– Árıne, sizdiń oıyńyzben tolyqtaı kelisemin. Endi fılosofıa álemine oıyssaq. On segiz myń ǵalamnyń ıesi Táńir taǵala álemdi jaratyp, myń boıaýly túske boıap, Óziniń ásem tabıǵatymen adamdy tamsandyrady. Osy qubylys áýeli aqynnyń janyn terbep, jyr týýyna yqpal etetindeı. Biz aq pen qara tústi klasıkalyq túske teńeımiz. Qońyrdy qazaqtyń ózi deımiz. Sol sekildi kóptegen aıryqsha tústerdi ataýǵa bolady. Sizdiń túsińiz qandaı?

– Qara degenimiz – qara tún, aq degenimiz – aǵarǵan tań. Ekeýiniń arajiginde ómir súrip jatqan pendeler. Bul – adamnyń ǵumyry. Meniń eń jaqsy kóretin túsim – qońyr. Qazaq barlyǵyn da qońyrǵa teńegen. Qońyr ań, qońyr aýyl, qońyr ún, qońyr at, qońyr saz... Soǵan qarap otyrǵan kezde qazaqtyń qońyr sóziniń ózi óleń sıaqty. Qońyr, qońyr, qońyr dep aıta beretin bolsań, minekeı. Qońyrqazdyń daýysy alǵash bulttan kelip salbyrap túsken kezde, qońyrqazdyń daýysyn jerge laqtyrǵan ýaqytta sony qaǵyp alǵan qulaqtyń qurynyshyndaǵy qońyr áýen – qazaqtyń áýeni. Dombyranyń qońyr úni!.. Tól ún, tól boıaý... Budan artyq óń joq bolýy múmkin. Biraq óz tarapymnan aq pen qarany jaqsy kóremin. Tipti, birneshe kitabymdy da solaı shyǵardym. Bireýge jaqsy, bireýge jaqpady. «Aqtegershik», «Óren júıriktiń silekeıi», sosyn Dáýletkereı baýyrym bastyryp bergen «Túske oranǵan kúz» kitaby basqa bir óńmen, tildesýdiń nátıjesinde jaryq kórgeni bar. Qońyr tústi umytpaý kerek. Qońyr túsiń, qońyr keshiń, barlyǵy qandaı da bir boıaýdan tysqary bolyp turatyn dúnıe. Múmkin Repın, Pıkasso, múmkin Salvador Dalı osyndaı óńderdi jıyndyqtap, keremet sýretterin sala almaǵan shyǵar. Qazaqtardaı tek qana qońyr túspenen boıaý jaǵatyn, qońyr túspenen án aıtatyn, qońyr túspenen qońyr tús kóretin syrshyl halyq joq dúnıede. Sondyqtan osy qazaqtardy, meniń qazaǵymdy qońyr qazaq dep ataımyz. Dúnıe de solaı qarap turǵan bolýy kerek dep oılaımyn.

– Meniń qolymda sizdiń «Túske oranǵan kúz» degen tamasha jyr jınaǵyńyz bar. Osy jyr jınaqtan bir óleń oqyp berseńiz.

– «Túske oranǵan kúzdi» kóp jas aqyndar oqyp júr. Óleńderiniń basy qaıyrylǵan. Aınalymǵa túsken óleń. Jarnamalap otyrǵan joqpyn, biraq belgili deńgeıde oqyrmandardyń qolyna jetken kitap. Kitaptyń ishinde mynandaı bir óleń bar.

Sebebi deısiń be, sebebi deseń, ol bylaı,

Qandaı bir kúshten mıymyz qalǵan sorymaı.

Jer sharyn saǵan qaq bólip ashyp berer em,

Qolymdy qaqqan ınelikterdiń qorlyǵy-aı...

Bul – meniń qazaq dúnıesine, osy qońyr qazaqtarǵa aıtaıyn degen oıymnyń bir parasy bolǵan. Aqyndar qaı kezde de ýaqytpen birge ómir súredi. Aqyndy ýaqyt, ýaqytty aqyn tolyqtyrady. Ásirese, qazaq aqyndary. Qazaq aqyndary sondaı saf, sondaı qońyr. Sondyqtan aqyndyq jasaı bersin!

– Suraǵan aǵa, bizben júzdesip, suhbat bergenińizge, ádebıet jaıly áńgimeleskenińizge úlken alǵysymyzdy bildiremiz. Eńbegińiz jemisti bolsyn.

Suhbattasqan: Birjan Ahmer