Mysalǵa, qazaq úlken kisini «siz» dep syılaıdy. Al, Shvesıada úlken kisige «sen» deýiń kerek. Eger oǵan «siz» dep aıtsańyz ol sizge qatty ókpeleýi múmkin.

Logıka mynandaı: Adamnyń barlyǵy teń. Maǵan «siz» degenińiz meni kemsitkenińiz. Munyń jasy úlken, sondyqtan kúsh-qýaty az, aqyly kem.

Demek, bolashaǵy joq dep kemsitip otyrsyz deıdi. Minekeı, shvedtiń logıkasy osyndaı.

Buǵan qarap shvedtiń logıkasy jaqsy, qazaqtiki jaman degen qorytyndy shyǵa ma? Joq.

Iá bolmasa, qazaqtyń logıkasy jaqsy, shvedtiń logıkasy jaman degen qorytyndy shyǵa ma? Joq.

Budan shyǵatyn qorytyndy ár eldiń salty basqa, ıtteri ala qasqa. Demek ár eldiń, ár ulttyń maqsaty óziniń ádet-ǵurpyn, óziniń úrdisin zaman talabyna ushtastyra bilý.

Men muny bylaı dep aıtamyn: Qazaq el bolyp qalý úshin tehnokrattyq elge aınalý kerek.

Tehnokrattyq elge aınalmaı qazaq el bolmaıdy.

«Ulttyq namys, ulttyq rýh» degen sózdi qazaq kóp aıtady. Munyń barlyǵy tehnokrattyq reforma bolmaı, bos sóz bolyp qalady.

Rýh degen ne ózi.

«Oıbaı, rýh qaıda?» dep siz kúnige júz ret aıqaılańyz. Ne ózgeredi?

Bir bes mınýtqa sizdiń rýhyńyz kózin ashar, «áı ne bolyp qaldy, bul ne shý?» dep. Sodan keıin qaıtadan qalyń uıqyǵa ketedi. Rýhyńyz uıyqtamaı, múlgimeı, sergek júrý úshin onyń artynda bir tirek bolý kerek. Bul tirek tehnokrattyq.

Iaǵnı, qazaqty ózgelerge moıyndatatyn óziniń jasaıtyn birdeńesi bolý kerek.

Qazaq degen aqyldy halyq. Minekeı, jasaǵan zattaryn qarańyz degizetindeı.

Mysalǵa, japondyq sapa deıtin uǵym bar. Ol ne? «Toıotany» aıtaıyq. Ony jurttyń barlyǵy alady. «Sonıdi» aıtaıyq. Oǵan degen suranys sumdyq. Japon kompúter jasasa búge-shigesine deıin keremet qylyp, túbin túsire jasap shyǵady. Sondyqtan, japondyq ónimge jurttyń barlyǵy basyn ıedi.

Taǵy bir mysal. Japonnyń jazýshysy myqty deıdi.

Mýrakamı deıtin qalamger bar olarda. Qazaqta Dýlat Isabekov deıtin jazýshy bar. Salystyra tússek Dýlat aǵamyzdyń talanty Mýrakamıdiń talantynan asyp túspese, esh kem emes.

Biraq, jurttyń barlyǵy Mýrakamıdi biledi, Dýlat aǵamyzdy qazaqtan ózge eshkim bilmeıdi. Nege olaı?

Bul jerde taǵy da Abaıǵa oralýymyz kerek. Shákárim qajy «Ibrahım myrza hákim edi. Danyshpan edi. Átteń turǵan jeri qazaqtyń ishi bolǵandyqtan ulylyǵy kórinbedi, qadiri azyraq bilindi» deıdi.

Dýlat aǵamyz da qazaqtyń myqty jazýshysy. Biraq, qazaqtyń arasynda jasaǵandyqtan qadiri azyraq bilinip tur. Nelikten? Óıtkeni, japonnyń «toıotasyn» aıttyq, «sonıin», kompúterin aıttyq. Japondyq sapa, japondyq is deıtin uǵym bar. Dúnıede japondar jasaǵan ónim jaıynda «bul keremet, sapaly» degen túsinik qalyptasqan.

Eger qazaqtar da myqty bir kompúterdiń túrin oılap tapsa, ne bir avtokólikterdi jasaıtyn bolsa, onda bizge de qatysty osyndaı bir túsinikter qalyptasar edi.

Qazaq isi, qazaqy sapa degen uǵym paıda bolar edi.

Sonda bul sapanyń basqa da salalarǵa septigi tıer edi. Sonda baryp Dýlat aǵamyzdyń aty álemge jaıylar edi.

Al endi bireýler aıtady: «Tehnokrattyq bolmasaq ta dúnıeden quryp ketpeımiz» dep. Bul da ras. Qurymaımyz.

Biraq dúnıede eldiń eki túri bolady. Jetekke júretin el jáne jetekteıtin el. Mysalǵa, AQSH, Ulybrıtanıa, Japonıa sıaqty elderdiń basty maqsaty keremet kompúterlerdi shyǵarý da, ózge elderdiń maqsaty solar shyǵarǵan kompúterlerdi satyp alý.

Qysqasha aıtqanda olar óndirýshi el de, qalǵanynyń barlyǵy solardyń ónimin tutynyp, jeteginde júretin elder. Bul degenimiz ekspansıanyń jańa túri.

Ony bylaı túsindireıin. Mysalǵa, rýhanı baılyqty alyp qaraıyq. Bul másele Japonıada bolýy múmkin. Jurttyń barlyǵy tehnokrat bolyp ketti, rýhanı qundylyqtar quldyrady dep ol jaqta bireýler mazasyzdanýy múmkin. Al bizge ne kerek ol?

Myqty elder aıtady: «sen meniń taýarymdy satyp al, mindetiń sol. Qalǵan ýaqytyńdy rýhanı baılyq qaıda ketti, tildiń hali negi múshkil dep ótkize ber. Osyny anyqtaý úshin jınalys jasa, konferensıalardy úzbeı ótkiz, daýlas, talasqa tús, oıbaıǵa sal. Biraq, bireýiń «gaıka» burama, bireýiń kompúter shyǵarma, kólik qurastyrýdy úırenbe. Munyń barlyǵyn sen bizden alsań bolady» deıdi.

Ókinishke oraı bizdiń zıaly qaýym osyny túsenbeı otyr. Bul qazaqqa óte qaýipti nárse. Taǵy da aıtam. Qazaq qazaq bolyp qalý úshin eń aldymen tehnologıalyq jáne tehnokrattyq jetistikke jetý kerek.

Mundaı jetistik bolatyn bolsa, jas balanyń ózi muny maqtanysh tutatyn bolady.

Óıtkeni is sózdi bastaıdy. Qazir qazaqqa eń kerek nárse tehnokrattyq kózqaras, tehnologıalyq jańalyq jáne osynyń barlyǵyn Abaımen, ulttyq baǵyttaǵy tálim-tárbıemen ushtastyrý. Mundaıdyń múmkin ekenin álemdegi ozyq oıly elder dáleldep berdi.

Mysalǵa Koreıany, Malazıany, Japonıadaı elderdi alyp qaraıyq. Bular qansha jerden myqty kompúter jasasa da, ózderiniń ulttyq salt-sanasyn altyn qusap saqtap, damytyp otyr.

Japondarda kalıgrafıa degen óner bar. Bul ádemi jazý degen sóz.

Ádemi jazý kimge kerek dep qazaq ony túsinbeıdi. Esesine bizde aıtys óneri bar.

Biz keıde maqtanamyz, aıtys qazaqta ǵana bar, basqa eshkimde joq dep.

Nege eshkimde joq. Óıtkeni ol eshkimge kerek emes.

Budan shyǵatyn qorytyndy árkimniń mentalıteti, sana-sezimi, ádet-ǵurpy bólek bolady. Anaǵan-mynaǵan dalaqtaı berýdiń de qajeti joq.

Abaıdyń sózi bar taǵy da.

Aqsaqal aıtty, baı aıtty. Kim bolsa meıli, sol aıtty. Aqylmenen jeńseńiz deıdi.

Minekeı, biz osy sózdi umytpaýǵa tıispiz. Anaý aıtypty, mynaý búı depti dep, anadan bir julqyp, mynadan bir julqýdyń keregi joq.

Siz ózińizdiń ánińizdi, kúıińizdi saqtańyz. Siz jeti atańyzdy bilý dástúrin dáripteńiz. Osynyń barlyǵyn saqtaı otyra, jańa zamanǵa beıimdelip, tehnokrattyq elge aınalyńyz. Sonda ǵana qazaqtyń bolashaǵy bolady.

Asqar JUMADİLDAEV, ǵalym

Derekkóz: newsasia.kz