Ejelgi saýda kezinde  eń alǵash qazaqtyń kilemi aqshaǵa satylǵan. Al bertin kele Keńes Odaǵynyń tusynda qazaqtyń qalyń kilemi Ashhabadta murajaıda saqtalǵan.

Ejelgi saýdanyń tarıhyna úńilsek,  jeńil ónerkásip ónimderi saýdanyń aıyrbas túrine yńǵaıly bolǵan. Jeńil ónerkásip saýdasynda ejelgi saýdada  Qazaq-Reseı saýdasy únemi tabysty bolypty. Ol kezdegi qazaqtar bazarǵa mal basymen qosa astyq, jarma, kezdeme matalar, shuǵa-máýiti, ılengen teri jáne metal buıymdaryn shyǵaryp otyrǵan.

Mundaı saýdanyń ekvıvalenttik tepe-teń balama baǵalary bolmaǵan. Mysaly, baǵasy 75 tıyn turatyn 18 metr kenepti bir jylqy men ógizge aıyrbas jasaǵan jaıttar da kezdesken. Sondaı-aq, Reseı bazaryna Orta Azıadan jibek, maqta-mata jáne shapan, kilem, tósenish, kórpe basqa da kúndelikti turmysqa qajetti buıymdar ákelingen. Desek te, sol kezdiń ózinde qazaq sheberleriniń toqyǵan kilemderi ótimdi bolǵan desedi. Ásirese, qazaqtyń kilemi men tekemeti qozǵalmaly aıyrbas saýdasynyń kórigin qyzdyryp, alǵash ret taýar-aqsha qatynastaryn damytqan eken.

Bul rette ekonomıs-ǵalym Jańabaı Aldabergenov «Qazaq tekemetine kózi túsken Orta Azıa elderiniń sheberleri Reseı bazarynda eń alǵash tekemetti 1875 jyly qolma-qol aqshaǵa satyp alypty. Ondaǵy tekemettiń baǵasy 820 som bolǵan eken» deıdi.

«Qazaqtyń kóne dúnıeleri qazirdiń ózinde kádege jarap jatyr. Mysaly, Almaty qalasynda birqatar jıhaz satatyn dúkender qazaqtyń eski kónergen qalyń kilemderin satyp alyp jatyr degen aqparatty uzynqulaqtan estidim. Negizinde, kez kelgen kásip ıesi ózinen aqsha alystap, tabysy toqyraı bastamasyn dese, kóneniń kózi asyl degen qaǵıdany ustanady. Zamanynda alǵashqy qaýymdyq qurylys kezinde bir taýardyń basqa bir taýarǵa kezdeısoq aıyrbastalýy barysynda aıyrbas qunnyń jaı nemese kezdeısoq formalary qoldanylǵan. Mysaly, 1 balta – 5 qumyra, 1 qoı – 1 qap bıdaı jáne taǵy basqa. Soltústik halyqtary taýar retinde aıyrbas úshin júndi paıdalanypty. Júndi aqshalaý Monǵolıada, Tıbette jáne Pamırde keńinen taralǵan. Sondaı-aq, Ejelgi rýstardyń, arabtar men jazarlardyń Vızantıamen saýda sattyq jasaýy barysynda teri-jún eń basty quraldardyń biri boldy.

Japonıada temir, myrysh, qorǵasyn, mys, kúmis, altyn túrinde aqshalar paıdalandy. Metal aqshanyń artyqshylyǵy, ol – birkelki, tózimdi edi. Keıin metaldardyń arasynda basty ról altyn men kúmiske óte bastady. Altyn, kúmispen saýda-sattyq jasaýdy qazaqtar da iske asyra bastady. Jalpy, tarıhı derekter qazaqtardyń aıyrbas saýdaǵa beıim bolǵanyn alǵa tartady. Bul rette qazaqtyń toqyǵan qalyń kilemderi, toqyma ónimderi, syrmaqtary, kesteleri, tekemetteri ótimdi bolǵan», - deıdi Jańabaı Aldabergenov.

Osylaısha mamannyń paıymdaýynsha, óz zamanynda qazaqtyń jeńil ónerkásibi uqsatqan kisiniń sharýasyn dóńgeletip turǵan. Al qazirde biz osy jaıtqa asa mán bermeı otyrǵanymyzdy aıtady maman.

«Negizinde, kilem toqý – qazaqqa jat úrdis emes. Keńes ókimeti kezinde qazaq sheberleriniń toqyǵan kilemderi Ashhabad murajaıynda birneshe jyl saqtalǵany týraly da derekter bar. Keńes Odaǵy tusynda Túrikmenstannyń, Ózbekstannyń, Qyrǵyzstannyń, Qazaqstannyń kilemderi ózderiniń sán-saltanatymen kósh ilgeri boldy. Qazirde Ózbek eli de, irgemizdegi Qyrǵyz eli de, Túrikmenstan da kilem toqý óndirisine erekshe kóńil bólip otyr. Keńestik kezeńde Orta Azıa boıynsha  túrikmen kilemderiniń 10 paıyzdyq saýda úlesi bolsa, odan keıin 8 paıyzdyq mejemen Qazaqstan kilemderi kósh basynan kórindi. Al qazir kilem óndirýde ózimizdiń otandyq tutynýshylarymyzdy múlde qamtamasyz ete almaı otyrǵanymyz qynjyltady», - deıdi Jańabaı Aldabergenov.

Jalpy, mamannyń paıymdaýynsha, kilem óndirisinde jekelegen sheberlerge qoldaý kórsetý qazir mańyzdy bolyp otyr.  

«Mysaly, Iranda kilem toqýmen aınalysatyn sheberler únemi ókimet nazarynan tys qalmaıdy. Olarda kilemniń avangard, klasıkalyq, ulttyq túrlerin toqýmen aınalysatyn sheberlerge belgili bir salyqtyq jeńildikter de qarastyrylǵan. Al balalarǵa arnap kilem toqıtyn sheberlerine degen ırandyqtardyń yqylasy erekshe. Tipti, eskertkishke kishkentaı kilemshe toqıtyn sheberlerin de olar asa qadirleıdi eken. Árıne, munyń barlyǵy qolónerdi baǵalaǵannan keıin týyndaıtyn qurmet ekeni belgili. Endeshe, biz nege osyndaı sheberlerdi nazardan tys qaldyrdyq», - deıdi maman,

Jalpy, derekterdi sóz etsek, kezinde bir ǵana Qazaqstanda aty Keńes Odaǵyna málim 176 sheber bolypty. Ókinishtisi, olardyń deni qazirde bul ónerlerin jyly jaýyp qoıǵan. Sebebi, birinshiden, elde kilem toqýǵa qajetti tehnıka da joq, qala berdi, tinderin berik etip toqıtyn sapaly jibek jip te tapshy.

«Bizde kilem toqıtyn sapaly jip te qazir tapshy. Jekelegen sheberler kilem toqıtyn jipterdi Reseıden, Irannan, Túrkıadan ákelip júr. Kilem eksporty emes, elde kilem ımporty ǵana damyp tur. Biz usaq-túıek dep bul salaǵa mán bermeı otyrmyz.  Máselen, ótken jyly  ıran sheberleri kólemi 520 sharshy metrdi quraıtyn, salmaǵy bir tonnadan asatyn kilem toqyp shyǵarǵany úshin ókimet tarapynan arnaıy marapat berilip, bul sheberler arnaıy salyqtyq jeńildikten qutyldy. Qazirde Iran, Fransıa, Úndistan, Qytaı, Rýmynıa, Vengrıa, Polsha, Aýǵanstan, Túrkıa, Túrikmenstan, Ázirbaıjan elderi osy salaǵa aıryqsha mán berip, saladaǵy ónim kórsetkishin ósirýge nazar aýdarýda. Al bizde, ókinishke qaraı, mundaı mán berýshilik joq. Jekelegen sheberlerdiń eńbegi múlde elenbeıdi. Kezinde Qazaqstannyń ońtústik oblystary men Arqada túkti, tyqyr, arab kilemderin toqý, Semeı óńirinde kilem kesteleý kúshti damyǵan. Túksiz kilem oıýlaryna qoshqar múıiz, qus tumsyq, botagóz, tumar, taraq taǵy da basqa oıý nusqalaryn salyp toqýdy bizdiń sheberler tereń meńgergen-di. Áttegen-aıy qazirde birdi-ekilisi ǵana bolmasa, kilem toqýda ozyq shyǵyp, belsheden tabysqa batyp otyrǵanymyz joq. Al ózge elder bul saladan aıtarlyqtaı tabys kórip otyr. Sondyqtan qazaqtyń qalyń kilemi, tekemeti, syrmaǵy umyt qalmasyn, bul ulttyq qundylyqtardy búgingi urpaq tek sýretten ǵana kórip otyrmasyn desek, osy salaǵa mán berilgeni durys. Ejelgi saýdada aıyrbas quralyna emes, eń birinshi aqshaǵa satylǵan qazaqtyń tekemeti ekenin eskersek, bizge bul salany jańǵyrtýǵa kúsh sala berýdiń artyqtyǵy joq», - deıdi ekonomıka ǵylymynyń doktory Jańabaı Aldabergenov.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy