2018 jyly Armenıa astanasy Erevanda  revolúsıa boldy. Úkimet tolyq quramda doǵarysqa ketti. Qan tógilmese de, qalyń jurt mıtıńige shyqty. Sol kezde «Armenıada saqtaýly Hrıstostyń naızasyn qupıa túrde shet elge shyǵaryp jiberipti» degen jel sóz halyqtyń qulaǵyn  kóterip jiberdi. Jurt japa-tarmaǵaı  Erevanǵa tıip turǵan Echmıadzın qalasyndaǵy  hramǵa  basyp kirip, dindarlardan  «Taǵdyr naızasyn» kórsetýdi talap etti. Shynynda da dál sol kezde naıza Nú-Iorktegi kórmege áketilgen eken.  Armán shirkeýi elge amalsyz elý jyl boıy kózden tasa etip kelgen naızanyń kóshirmesin kórsetýge májbúr boldy.

Hrıstıan dininiń qasıet tutar zattyq belgisi, Isa paıǵambardyń bizdiń zamanymyzǵa jetken naızasy shynymen de Aıastan elinde me?

 Aǵylshyn mamandarynyń eń sońǵy zertteýleri anyqtaǵan­daı, Isa paıǵambardyń naıza­synyń túpnusqasy Armenıada saqtaýly turǵan sholaq naıza delingen-di. Al Vena men Rımdegi (Vatıkan), Krakovtegi  naızalar jasandy kóshirme dep tanylǵan. Aıtyp otyrǵanymyz, aıshyq­qa tańylǵan Isanyń jan tózgisiz azabyn toqtatyp, ajal qushtyrǵan Longınniń naıza­sy týraly bolyp otyr. Shir­keýdiń jetkizýinshe, Isa paı­ǵambardyń qabyrǵasyn naıza­men sókken jáne odan aqqan qan­nan kóz aýrýynan ja­zylǵan jaýynger – dál osy aty atalǵan Longın. Isa paı­ǵambardy kerip óltirgennen keıin Longın óziniń jasaǵy­men Isa ǵaleıkým assalamnyń jat­qan ornyn kúzetedi. Iýda bolsa olardy Qudaıdyń qudi­retimen kókke ushyp ketken Isanyń dene­sin shákirtteri urlap ketkeni jó­ninde jalǵan túsinik berýge úgittep, altyn­men satyp almaq bolady. Al Longın men onyń eki serigi altyn­nyń býyna arbalmaı, hrıstıandyqty qabyldap, Iýdadan syrt aınalyp, Isa paıǵambardyń ósıetin oryn­daý úshin el aralaýǵa shyǵady. Sol úshin bastary alynyp, máıitteri qoqysqa tastalǵan. Keıinnen azappen ólgen Longın men onyń serikteri shirkeý tarapynan qasıetti áýlıeler sapyna qosylǵan. Al atalǵan qasıetti qarý kimniń qolyna tússe, sol álemdi bıleıdi degen túsinik berik qalyptasqan.

 Joǵaryda atalǵan qasıetti naıza qazir Armenıanyń rý­hanı astanasy Echmıadzındegi kóne hramda saqtaýly dedik. Al onyń kúzeti eń sońǵy saqtaný-dabyl quraldarymen jaraq­tan­ǵan já­ne oǵan jaýapty monahtar ıadro­lyq bombany kúzetken áskerılerden de saq. Hrıs­tıandar naızany qudiret­ke ıe qylar kilt degenge ıman­daı senedi. Naıza kimniń qo­lyna tússe, sol búkil adam­zatqa bı­ligin júrgizbek-dúr.

 Eki myń jyldyń ishinde ótken hrıstıan patshalary men ımperatorlary Isanyń qasıetti qany juqqan qarý ózderine álemdi bıleý múmkin­digin syılaıdy dep sanady. Tarıhı jylnamanyń kýálik etýinshe, kóptegen el bıleýshi­ler qasıetti naızanyń túp­nusqasyna ıe bolǵandaryna ózderin sendirip kelgen. Soǵan oraı ózderin de uly jaý­laýshy sezingen. Biraq olardyń eshqaısysy álemdi jeke-dara bıleı alǵan joq. Qasıetti naızany qolyna alǵandardyń arasynda ǵundardyń bıleýshisi Edil patsha (Atılla), Rım ımperatory Iýstınıan İ, ko­rol Uly Karl, Genrıh İV, Frıdrıh Barborossa, Karl İV, t.b. attary atalady.

 Ǵasyrlar kóshine ilesken qarý qońyz murt Gıtlerdiń de qolyna túsken. Tarıhshylar­dyń aıtýynsha, jas shaǵynda mıstıkaǵa qatty elikken Adolf Venadaǵy óner tarıhy mýzeıindegi naıza qoıylǵan sóre aldynda saǵattap tura­tyn bolypty. Keıin Avstrıa Úshinshi reıh quramyna ótken kezde, Gıtler tarıhı qarýdy «ımperıanyń qutty qazy­nasy» etip jarıalaǵan. Jáne «Taǵdyr naızasy» arqyly búkil álemdi bılep-tósteı­tinine senimdi bolǵan. Iaǵnı ekinshi dúnıejúzilik soǵysty bastarda mıstıkalyq qarý­dyń jeńilmeıtin kúshine degen soqyr senimine qylaýdaı daq túsirmegen. Tipti 1945 jyly Germanıa kúıreı jeńilgen kezde de fúrer asyl zatty ja­syrýǵa tyrysqan. Buǵan Gıt­lerdiń naızany Antarktıdaǵa sýasty qaıyǵymen attandyrý­ǵa buıryq bergeni jóninde saqtalyp qalǵan qujattyq dá­leldeme kýá. Biraq buıryqty oryndaýǵa úlgermegen, so­ǵys­tyń sońǵy saǵattarynda Núrnbergtegi qudyq ishine jasyrǵan delinedi.

 Qudyqtaǵy qarýdy amerı­kalyqtar 1946 jyly taýyp, Avstrıaǵa qaıtardy. Biraq naızanyń túpnusqasy AQSH-ta qaldyrylyp, Venadaǵysy tek kóshirme ekendigi jónindegi sóz bertinge deıin, ıaǵnı naızany jan-jaqty sarap­taý­dan ótkizgenge deıin tolas­taǵan joq. Aqyrynda talaı ámirshiniń qolynyń taby qal­ǵan naızanyń tarıhy óte kóne bolǵanmen, bar bolǵany «Taǵ­dyr naızasynyń» kóshirmesi ekendigi anyqtaldy. Bálkim, álemdi jeke-dara bılemek bolǵan qandy jaýlaýshy­lardyń jolynyń bolmaǵan­dyǵy osydan emes pe eken?

 Venadaǵy óner tarıhy mýzeıinde saqtaýly turǵan naızany jańa fızıkalyq ádispen zerttegen – profesor Robert Frezer. Onyń dálel­deýinshe, ańyzǵa aınalǵan qarý jasalǵan temir Vİİ ǵa­syrda óndirilgen. Degenmen jarty metrden sál ǵana uzy­­n­­yraq sholaq naızanyń dál ortasynda óte kóne zamanda jasalǵan temirdiń bóligi bar kórinedi. Zertteýshiler muny naızaǵa sińirilgen kónerımdik shege dep taýypty. Bálkim, Isanyń denesine aıaýsyz su­ǵylǵan temir de sol bolar! Naızadan «Qudaıdyń naızasy men shegesi» degen jazýdy da oqýǵa bolady. Degenmen álem­dik oqymystylar naızanyń túpnusqasy Armenıada saq­taý­ly degen pikirge biraýyzdan toqtap otyrǵanyn aıtyp óttik.

          Isa paıǵambardyń denesine suǵylǵan «Longınniń naızasy» ekendigine materıaldyq dálel­deme de bar. Ol – ólgen Isa­nyń múrdesin oraǵan zyǵyrdan toqylǵan kenep mata. Bul matada jaradan qalǵan izdiń belgisi saqtalynyp qalǵan. Krımınalıs-sarapshylar mataǵa oralǵan marqum qa­byr­ǵasynyń arasynan shama­men uzyndyǵy jarty metrlik naızadan jaraqat alǵanyn dáleldep shyqty. Dárigerler­diń pikirinshe, naıza ókpeni kókteı ótip, júrekti zaqym­daǵan. Mataǵa sińgen daqtaǵy qannyń toby – A+.Degenmen matanyń jasyn zertteýshiler ony 800 jyldyń ar jaq-ber jaǵy degen-di. 1532 jyly bolǵan órtten keıin monahtar matanyń janyp ketken bóligin qalpyna keltirgen. Oqymys­tylar dál sol keıin qalpyna keltirilgen mataǵa tekserý júrgizgendikten de matanyń jasy 800 jyldan aspaıdy degen qorytyndyǵa kelgen-dúr. Al amerıkalyq hımık Reı­mond Rodjerstiń zertteý qorytyndysy boıynsha, ma­tanyń jasy úsh myń jyldy quraıdy.
           Al Ulybrıtanıada túsiril­gen «Hrıstiń naızasy» atty derekti fılm avtorlary bolsa, qasıetti naıza Amerı­kada óte qupıa jaǵdaıda saqtaýly degen oı aıtady. Qarý Qudystan (Ierýsalım­nen) 326 jyly tabylǵan kó­rinedi. Aldymen Qudysta, keıinnen Konstantınoplde, Rımde saqtalǵan. İH ǵasyr basynda Rım Papasy ony saltanatty túrde ımperator Uly Karlge tapsyrǵan. Osy qarýmen Karl 47 urysta jaýyn jeńip shyqqan. Ańyz bo­ıyesha, kezekti jeńisinen oral­ǵan ımperatordyń qolynan qasıetti qarý abaısyzda sýsyp jerge túsken, osydan keıin ımperator kóp uzamaı qaıtys bolǵan. Karlden soń naıza Rım ımperıasynyń ár ýa­qyt­ta ómir súrgen 45 bıleýshisiniń qolynda oınaǵan. Fılm tú­sirýshileriniń aıtýynsha, 1945 jyly kóktemde AQSH-tyń 7- armıasynyń arnaýly bólim­shesi qasıetti naızany tabý jáne ıemdený jóninde joǵa­rydan tapsyrma alǵan. Uzaq izdeýden soń áreń tabylǵan naızany AQSH generaly Pat­ton Avstrıa úkimetine qaı­tarǵan. Qazir ol Vena mýzeıin­de saqtaýly. Degenmen onyń tyńǵylyqty zertteýler nátı­jesinde jasandy bolyp shyq­qandyǵyn joǵaryda aıtyp óttik. Fılm túsirýshiler onyń túpnusqasy AQSH-ta óte qupıa orynda saqtaýly de­sedi.

 Bul ras ta shyǵar. Qazir álemdegi shirkeýlerde Isa paıǵambardyń naızasy delinetin 30 naıza bar. Armenıadaǵy naıza da sonyń bir kóshirmesi  bolsa kerek. Al shyn naıza  biz bilmeıtin belgisiz jerde bolat seıfte jatýy múmkin.