Búgin Almaty qalasyndaǵy «Arman» kınoteatrynda Janbolat Mamaıdyń qazaq dalasyndaǵy asharshylyq jyldary jaıynda túsirilgen «Zulmat» fılminiń premerasy ótedi. Janbolat Mamaı atalmysh fılmdi kórermenge usyný úshin 1931-33 jyldardaǵy asharshylyq ýaqytyn zertteýge jarty jylyn jumsaǵan. Bul taqyryp túbegeıli zerttelgen Ýkraınaǵa, elimizdegi birneshe oblysqa saparlap, tarıhshylarmen áńgimelesip, asharshylyq kýágerlerin sóıletti. Maqsaty – halyqqa shyndyqty kórsetý. Joba avtory fılm jaıly tolyǵyraq Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisine suhbat berdi. 

–Ýkraınadaǵy Golodomor túbegeıli zertteldi. Búginde memlekette 300 myńǵa jýyq zertteý eńbekteri, vıdeolar jaryq kórdi. Tipti «genosıd» dep resmı moıyndaldy. Al bizdiń Qazaqstanda nege áli tolyq zerttelmeı jatyr? Bálkim bizdiń qazaqqa rýh jetpeıtin shyǵar?

–Qazaqstan 1931-1933 jylǵy asharshylyqqa memleket retinde óziniń saıası baǵasyn bergen. 1992 jyldary sol kezdegi parlament, Qazaqstannyń Joǵarǵy keńesi, tarıhshy Manash Qozybaev bastaǵan komısıanyń qorytyndylary men tujyrymdaryn biraýyzdan qoldap, bekitip, maquldaǵan. Respýblıkalyq basylymdar muny basyp shyǵardy. Asharshylyqqa genosıdtik saıasattyń kórinisi retinde baǵa berildi. 1931-33 jyldary qaza tapqan azamattardyń sanyn 2 mıllıon 200 dep bekittik. Biraq keıinnen bul máseleni zertteý aıaqsyz qaldy. Asharshylyqty tolyq «genosıd» retinde moıyndatý máselesi, odan ári dáleldeýge kúsh salynbady. Ýkraınanyń úlken jetistikteriniń biri –  olar 1987 jyldan bastap asharshylyq taqyrybyn zertteı bastady. Onyń ústine ony zertteýge, álemdik deńgeıde moıyndatýǵa kóp úles qosqan ýkraın dıasporalary boldy. Ásirese Kanadadaǵy, AQSH-taǵy ýkraın dıasporalary osy baǵytta mol eńbek etti. Ári Ýkraıandaǵy asharshylyqty kózben kórgen kýágerlermen suhbattasyp úlgerdi. Bizdegi bir kemshilik – asharshylyq kýágerlerimen suhbattar óte az. Búgin keshigip qaldyq, sebebi tiri qalǵandar da az. Sondyqtan muny genosıd retinde moıyndatý da qıyn bolmaq. 1992 jyldan beri bul jumysty tyńǵylyqty atqarǵan kezde biz qazaqtyń zulmatyn, asharshylyǵyn evreılerdiń holokosty nemese ýkraındardyń golodomory sıaqty úlken álemdik deńgeıde «genosıd» dep moıyndatýǵa múmkindik bar edi.

Menińshe, basty sebep – bizdiń bılik Reseıden úreılenedi. Kremldiń saıasatynan shyǵa almaı kelemiz. Búgingi kúni halyqtyń basym kópshiligi reseılik telearnalardan, BAQ-tan aqparat alady. Iaǵnı, Reseı bizdiń aqparat maıdanyn áli bılep otyr. Ekonomıkalyq, saıası qysymy taǵy bar. Sol sebepti Reseıden qorqatyn bizdiń bılik asharshylyq máselesin kótermeıdi, zerttemeıdi, genosıd retinde moıyndatýǵa eshqandaı jumys atqarmaıdy. Bul – bıliktiń úlken kemshiligi, qulyqsyzdyǵy.

–Qazaqstanda jurtshylyqqa málim emes  qupıa, syr kóp. Onyń bári ashylatyn kún týa ma?

–Árıne. Ýkraınada golodomordy genosıd retinde tanytý jumystary bastalyp, 2006 jyly Iýshenko zań qabyldaǵannan keıin Reseı prezıdenti Pýtın muraǵattardy jabý týraly buıryq shyǵardy. Aqparattyń kóbi Qazaqstannyń muraǵattarynan góri Reseıde saqtalǵan. Al Reseı kóp máseleni jasyryp otyr. Bizde Reseıdiń muraǵattaryna barǵan úlken tarıhshylar bar, biraq olardyń bári tek bergi jaǵyn kórdi, ókinishke qaraı arǵy jaǵy jasyryn túrde jatyr. Ol qujattar bálkim joıylyp ketti nemese ádeıi kórsetilmeı otyr, belgisiz.  Eger bári ashylatyn bolsa, Stalınniń, sol kezdegi komýnıstik, bólshevıktik bıliktiń qylmysy aıqyn ashylady. Eń úlken másele – asharshylyqty memlekettik deńgeıde qaıtadan kóterip, qansha mıllıon qazaq qaza tapqanyn dáleldep shyǵarý kerek. Ýkraınada belgili bir meje, san bar. Máselen, Ýkraına tarıhy ınstıtýty 3 mıllıon 900 myń dep otyr. Keıbir ınstıtýttar, tarıhshylar 7 mıllıon deıdi. Bári kelisimge kelip, ortasha eseppen 4-5 mıllıon degen tujyrym jasady. Al Qazaqstanda biri 1 mıllıon deıdi, biri - 2, biri 3 mıllıon deıdi. Sony tarıhshylar bolyp, qoǵam bolyp naqty zerttep, naqty sanǵa toqtalýymyz kerek. Menińshe, shyndyqqa jaqyny 2 mıllıon 200 degen san. Biraq bular tirkelgen qurbandardyń sany. Al ol kezde qujatsyz júrgen azamattar óte kóp edi. Bul máseleni tereńirek zerttep, ashý kerek.

– «Zulmatty» túsirýge qashannan bastap kiristińiz? Qansha ýaqytyńyz ketti?

–Birneshe aı jumys jasadyq. Bastapqyda trılogıa túsiremiz dep josparladyq. Alǵashqy fılmimiz Alash jaıly boldy. Ekinshisi – «Zulmat». Buǵan ótken jyldyń maýsymynan bastap kiristik. Prezıdent arhıvi, osyndaǵy muraǵattarda 1 aıdaı jumys jasadym. Zertteýler men sheteldik tarıhshylardyń eńbekterin qarap shyqtym. Jalpy 1-2 aıymyz tek zertteýge, izdenýge ketti. Odan keıin bir aıdaı tarıhshylarmen suhbattastyq, kýágerlerdi sóılettik. Kóterilister máselesine de tereńinen toqtaldyq. Qazaq tynysh qana qyrylyp qalǵan joq, ashtyqqa qarsy úlken kóterilister boldy. Kóterilis bolǵan Semeı, Qyzylaǵash syndy óńirlerge taban tiredik. Ýkraınaǵa saparladyq. Ondaǵy Ýkraınanyń golodomoryn genosıd retinde tanytýǵa úles qosqan belgili, bedeldi tarıhshylarmen, ınstıtýt dırektorlarymen suhbattastyq. Ýkraınada Grıgorıı Badera degen golodomordyń kýágeri bar. Qazir jasy 90-nan asqan. Onymen suhbat jasadyq. Jalpy jarty jyldan astam eńbek ettik.

–Fılmde shyndyq qanshalyqty aıtylady?

–Basqa derekti jobalarmen salystyrǵanda munda saıası baǵytty ustanýdy jón kórdik. Asharshylyqty «genosıd» retinde moıyndaý qajettigin aıttyq. Qur sózben aıtyp qoımaı, muraǵattyq qujattardyń, belgili tarıhshylardyń pikiri negizinde asharshylyqtyń, zulmattyń genosıd bolǵandyǵynyń naqty saıası baǵasyna toqtaldyq. Negizgi ereksheligi, ýkraınalyq eń bedeldi tarıhshylar pikirin bildirdi. Ózge de sheteldik tarıhshylardyń pikirlerin, muraǵattaǵy qujattardan derekter berdik. Osy qujattardyń negizinde asharshylyqtyń, zulmattyń genosıd bolǵandyǵyn óte dáleldi, tujyrymdy túrde aıtyp, dáleldeýge tyrystyq. Qandaı shyndyq bar, qandaı muraǵattar bar, bárin aqtardyq. 

–Premerany ótkizýge kedergiler boldy ma?

–Qoldaýshy azamattar óte kóp boldy. Premerany ótkizýge tosqaýyl bolǵan joq. Tipti «Arman» kınoteatry zalyn tegin berip jatyr. Ol úshin Baýyrjan Shókenovke alǵysymdy aıtamyn.  Menińshe, bıliktiń ózine de mundaı másele kerek. Sebebi, biz fılm arqyly táýelsizdiktiń bolmaýy úlken qasiretke ákeletinin aıtqymyz kelip otyr. Belarýsıanyń jaǵdaıyn kórip otyrmyz, Reseıdiń qyspaǵynda. Qazaqstan da Reseıdiń qolshatyrynda otyrǵan el. Sondyqtan búgingi bılikke de, qoǵamǵa da táýelsizdiktiń qadirli, baǵaly ekenin fılm arqyly jetkizgimiz keledi. Qolymyzda ózimizdiń bılik bolmasa, ózge eldiń bıligi bizdi qyrǵynǵa ushyratatynyn kórsetkimiz keledi.

–Táýelsiz Qazaqstan neden utylyp jatyr?

–Endi bul – óte úlken másele. Meni alańdatatyn máseleniń úlkeni – demokratıalyq qundylyqtardyń bolmaýy, demokratıalyq ınstıtýttardyń, sóz bostandyǵynyń bolmaýy. Saıyp kelgende táýelsizdikke tónip turǵan eń úlken qater – Qazaqstannyń Eýrazıalyq odaqqa múshe bolǵandyǵy. Reseı Grýzıany, Ýkraınany bólshektedi, Belarýsıaǵa azýyn batyryp otyr. Sondyqtan bizdiń basty máselelerimiz – Reseı men Eýrazıalyq odaq máselesi. Ekinshi ózekti másele – qazaq baýyrlarymyzdyń Qytaıdaǵy jaǵdaıy. Muny da úlken deńgeıde aıtýymyz, kóterýimiz kerek. Aldymen ishki máselelerge den qoıǵanymyz jón. Máselen, elimizdegi beleń alyp turǵany – jemqorlyq. Buǵan qosa demokratıalyq ınstıtýttardyń, ádiletti ári taza saılaýdyń bolmaýy – memleketimizge tónip turǵan qater. Buǵan qosa bir adamnyń, bir partıanyń ondaǵan jyldar boıy bir bılikte otyrýyn da atap ótpeske bolmaıdy.

– Úsh jylǵa deıin jýrnalısik qyzmetke barý quqyǵynan aıyryldyńyz? Osy ýaqyt aralyǵynda nemen aınalysatyn oıyńyz bar?

–Qazir men polısıanyń probasıalyq baqylaýyndamyn. Aıyna bir ret polısıaǵa baryp, tirkelip turamyn. Jýyrda merziminen buryn bosatý týraly sot bolady. Bosatsa, erkindigim keńeıedi, bosatpasa, taǵy kóremiz. Al dál qazir tarıhı jobamen aınalysyp jatyrmyn. Eń bastysy, trılogıa jasaǵym keledi. «Alash Respýblıkasyn», «Zulmatty» bitirdik. Endi repressıa týraly fılm jasaý oıda bar. Qarjy tapsaq, ony da  bastap ketemiz. Negizgi maqsatym – tarıhı, aǵartýshylyq baǵyttaǵy jobalarmen aınalysý. Qoǵamdyq jumystardan da alystaǵan joqpyn. Qazaq jýrnalıseri klýbyn ashtyq.

–Qazaq jýrnalıseri klýby jaıly tolyǵyraq aıtyp berseńiz?

–Azamattarǵa quqyqtyq keńester aıtamyz, kómek kórsetemiz. Jaqyn ýaqytta sony keńeıtemiz degen oı bar. Sebebi, qoǵamda quqyqtyq qıynshylyqtar kórip júrgender kóp. Zańdylyqqa qol jetkize almaı júrgen azamattarǵa tegin quqyqtyq járdem kórsetetin ortalyq ashýdy josparlap otyrmyz. Al negizgi baǵytym – tarıhı-aǵartýshylyq jobalarmen aınalysý.

–Úsh jyldan keıin jýrnalısik jolǵa qaıta kelesiz be?

–Qazir Qazaqstanda jýrnalısıka óte nashar deńgeıde. Táýelsiz aqparat quraldary joq, jańa medıa, jańa jobalar ashý óte qıyn. Biraq múmkindiginshe áleýmettik jobalardy bastaý josparda bar. Ásirese, YouTube jelisinde aǵartýshylyq baǵyttaǵy dıskýssıalar bastap ketýimiz ǵajap emes. Aldaǵy bir-eki aıdyń ishinde bárin tanystyra jatarmyz.

–Iaǵnı jobalaryńyz jalǵasyn tabady ǵoı?

–Árıne, jalǵastyramyz. Kelesi kezekte repressıa taqyrybyn qozǵaımyz. Aldymen búgingi «Zulmat» fılmin halyq qalaı qabyldaıdy, sony baqylaımyz. Sodan keıin josparymdaǵy tarıhı trılogıalardy túsirýge kóshemiz.

–Demeýshilerińiz bar ma?

–Shynyn aıtqanda, fılm qymbatqa túsken joq. Shyǵyn Ýkraına men bir-eki oblysqa saparlap barǵanymyzǵa ketti. Oǵan qarjylaı kómek kórsetken memleket jáne qoǵam qaıratkeri - Tólegen Jókeev. Qazaqstandaǵy orta deńgeıli biraz kásipkerdiń kómegi tıdi. Olardyń esimderin sizge de, fılm barysynda da ataı almaımyn, sebebi ózderi de qarsy boldy. Jalpy el ishindegi júregi «ultym, qazaǵym» dep soǵatyn, tarıhty túsinetin azamattar janymda boldy.  

–Suhbatyńyzǵa raqmet! Premeranyń sátti ótýine tilektespin!