Ertedegi «túmen», qazirgi tildik aıadaǵy «tuman» sózderiniń syrtqy qalyp uqsastyǵy azdap kelińkiregenmen leksıkalyq qatarlary bólek, eki baǵytta jumsalatyn sózder. Keıbir frazalyq tirkesterde, tarıhı ádebı tilde ǵana bolmasa, «túmen» sózi búginde qoǵamdyq qoldanystan shyǵyp ta ketken. Alaıda, «túmen//tuman» sózderiniń ilkidegi bastaý qaınary bir leksıka-gramatıkalyq túbirlerden ónip shyqqan. Ony sózdiń óne boıyndaǵy qubylystardyń damý kórinisterinen, úrdisinen baıqaýǵa bolady.                                                             

Birdiń kesiri myńǵa, myńnyń kesiri túmenge (maqal). Bul maqaldaǵy óz aldyna jeke qoldanylmaıtyn túmen sóziniń tórkini jóninde V. Katarınskıı 1898 jyly basylyp shyqqan gramatıkasynda bylaı deıdi: «Dalshe mıllıona ý kırgızov net scheta ı v slýchae nýjdy govorát sansyz besschetnoe (chıslo), beschıslennoe mnojestvo, ılı týmȫn (mongolskoe slovo, sootvetstvýıýshee ı sozvýchnoe slavánskomý slový tma), no ono prı schete ne ýpotrebláetsá». (Gram. Kırg. Iaz. 1898, 38). Bul sóz parsy jáne keıbir túrki tilderinde «sansyz, on myń 10000» degen maǵynada jumsalady. Parsy tilinde [týman] 1) týman (ıranskaıa denejnaıa edınısa, ravnaıa 10 rıalam (10 pehlevı); 2) ıst. 10 000 (Pers. –rýs. Sl., M., 1960). Altaısha tÿmen – sansyz kóp, qyrýar. Tilimizdegi Túmenbaı//Tumanbaı, Túmenov sıaqty adam attarynyń túbiri de osy túmenmen tórkindes bolý kerek (Sh. Sarybaev)[Etım. cózdik. 1966j]                                                                   

Qytaı tilindegi aıtylýy me-te bolatyn kóne túrki tilindegi bogatyr «batyr» jáne qytaıshadaǵy teo-man bolyp atalatyn sózdiń kóne túrki tilinde tuman «tútin, tuman» esimderi bolǵany boljanýda(Túrki tiliniń tarıhy. Álı Akar. Almaty. 2017j). Túmen/Tuman ejelden-aq – kóne túrki tilinen qytaı tiline kirgen sóz. Shyǵys túrik qaǵanaty kóp ǵasyrlyq qytaılarmen tyǵyz qarym-qatynasy túrkilik keıbir sózderdiń qytaı tiliniń aksentine oraı fonetıkalyq burmalanyp enýine negiz boldy. Osynyń saldarynan qazirgi shyǵystaǵy birsypyra toponımder men sol jerdegi erteden turǵylyqty kóne túrkilik etnıkalyq bólshekterdiń etnonımderin qytaılyq tildik birlik dep tanýymyzǵa ákelip soqty. Qytaı tiliniń búgindegi áskerı-saıası saladaǵy termınderiniń ózi kóne túrki tilinen engen. Bul jaǵyn artynan kórsete ketemiz.                                            

Túmen dep kóne túrkiler «on myń adam/ásker» – sandyq jıyntyq ataýyn birtutas ataǵan. San mólsherimen beriletin adamǵa qatysty uǵymdy man(«men) jurnaǵymen jasalǵan bir ǵana tulǵamen kórsetken. Bastapqy túbir qyzmetin atqaryp turǵan tú(«ti/ty/di/dy/dú/de) – kóne túrki tiliniń leksıkalyq qoryndaǵy jeke birliktermen qatar, etnonım, antroponım sóz jasaýǵa óte qabiletti negizgi túbir. Kónedegi derbes maǵynasy umytylyp qazirde keıbir birlikterdiń jasalýyna túbir negiz bolyp saqtalǵan. Mysalǵa, biryńǵaı til//tin//din//diń kóne tú/ti túbirinen damyǵan búgindegi semantıkasy «ózektik» mán beretin derbes maǵynalyq tulǵalar. Eń kóne túrkilik sál bolar-bolmas  dybystyq varıanttylyq tú/ti túbiri damý barysynda bir ǵana «n/l» alofondyq dybysymen kópsalaly uǵymdyq semantıkalar jasap shyǵarǵan.  Tİl//Dİn//Dİl sózderiniń tanymdyq sheńberdegi uǵym-ózegi adam balasynyń bir sózben aıtqanda «fýndamentaldi jaratylysyn» ózektep negizdeıtin semantıkaǵa ıe. Bul sóz-uǵymdardy tek lıngvofılosofıalyq kólemde ǵana semantıkasyn túsindire alamyz. Jalpy bir túbirmen keletin bul tulǵalar adam tanymynda da áýelden erekshe mán beretinin bilemiz. Birtekti túbirlermen keletin ári tulǵalyq qalyptary da fonetıkalyq jaǵynan azdap ajyratylatyny bolmasa up-uqsas sózder adamzat ataýlynyń tanymyndaǵy erteden ornyqqan konseptiler bolyp sanalady. Bir túbirden shyqqan erekshe konseptilerdiń túrkilik ekenin taný úshin osy túbirlerden damyǵan basqa da tulǵalardyń semantıkasyn zerdeleýimizdi qajet etedi. Tú túbirimen qalyptasqan tún//tús//túr//túk//túp//túbit//túzim//túlki//túıe//túsim //túsik//túkirik t.b kóptegen monosıllab, dısıllabtar, tipti úsh-tórt býyndy tulǵalar ár maǵynalyq qatardaǵy sózder bop tabylady. Bulardyń barlyǵy tildiń damýy barysynda qalyptasqan. Joǵarydaǵy erekshe konseptilerdi qalyptasýyna negiz bolǵan tú/ti túbirinen Tİn//Dİń «túp-ózektik» semantıkany tanytatyn monosıllabtar. Tú túbirinen túp//túbir ˃ etnonımdik dárejedegi túrik/túrki(˂túrqut) sózi de osy aktıv túbirdiń damýynan jasalǵan. Sonda tin/túp/diń/ túrki sózderiniń eń negizgi «túptik-ózektik» semantıkany bildiredi. «Tin, diń» dep qandaı da bir ósimdiktiń ónip shyqqan irgetasy – ózegin aıtady. «Túp» sóziniń leksıka-semantıkasy túsinikti bolar. «Túptik-ózektik» semantıkanyń sheńberi «alǵashqy, bastapqy» deıtin uǵymdardy da negizdeıdi. Osyǵan oraı kóne tú/ti túbiri «birinshi, alǵashqy, áýelgi» degen maǵynany bergen bolýy kerek. «Túrki» dep adamzat balasynyń eń birinshi atasyn ataǵan semantıkada jumsalǵan. Álem keńistiginde etnonım bolyp baǵzydan tez ornyǵýy da sózdiń uǵym-tórkininiń qýatynan. Kóptegen ádebıetterde «túbi bir túrki» dep teginnen-tegin aıtylmasa kerek-ti. «Tórkin» demekshi bul sózdiń de uǵym-semantıkasy «túptik-ózektik», qazirgi kúnde «alǵashqy shyǵý ortasy» degendi tanytady. «Túp-tórkin» degen tirkes te bar. Sonda kóne tú ~ ti ~ tó ~ tu sıngormonıalyq varıantty birtekti túbireleri ertede derbes tulǵa bolyp jumsalyp «alǵashqy, bastapqy, áýeli» degen uǵym-maǵynany bergen. «Tuńǵysh» sóziniń uǵymyn jasaǵan da osy túbir. Anglo-saksondyq tilderde «birinshi, alǵashqy» degen maǵynany first dep bildiredi. First – oqylýy fórst (keıde fúrst), túbiri fó/fór – túrkilik tú/tór túbiriniń basqa til tobyndaǵy kóne semantıkasy saqtalyp jetken «t/f» fonetıkalyq qubylysty ap-aıqyn kórinisi. Two (oqylýy tú) aǵylshyn tilindegi eki degen sandyq kórsetkishti bildiredi.  Al, osy birtekti túbirlermen keletin ártúrli maǵynalyq qatardaǵy basqa da tulǵalar leksıka-gramatıkalyq damýdyń jemisi. Mysalǵa, Tún – jaryqsyz, qarańǵy jerdi, mezgildi ataıdy.                          

Tún sózinen damyp, kóne túbirdiń eki ret qaıtalanýynan soǵan jaqyn basqa zatty ataýǵa kóshken tútún (jazylýynda: tútin) qazirgi kúndegi maǵynasy: otynnyń otqa janýynan paıda bolǵan ys, aýada ushatyn qaldyq. Bul sózdiń leksıkalyq damýyndaǵy týyndy maǵynasyna jatady. Kónedegi maǵynasy bólek, biraq qazirgi maǵynasy sol negizde sony sıpattaýdan, janamalanyp qalyptasýdan qalǵan. Tútún – baıaǵydan jetken kóne túrkiniń eń jetekshi tulǵasy. Jaýgershilik dástúrde qalyń ásker men kópshilik adamdardy «tútún» dep ataǵan. Al, jaýgershilik-dalalyq mádenıette kóp adam toptasqan jerdegi otynnan ushqan ys-qaldyqty ataý osy bastapqy adam mánine negizdep aıtatyn tútún sózinen ornyqqan bolýy kerek. Óıtkeni, tútún sóziniń tún uǵymyna oraılas qara tústi bildiretin beıneli semantıkaǵa ıe. Osy kúndegi kisi, adam sózin «qara» dep te ataý uǵym dástúri bar, ádebı tilde «alastan qara kórindi» degen tirkespen qashyq jerdegi adam ne basqa da zat ataýlyǵa qaratyla qoldanylady. Kóbine adamǵa/adamdarǵa qatysty «qara» dep ataıtyny tym erteden qalyptasqan tútún uǵymynan órbigen bolsa kerek. Demek, búgindegi ys, qaldyq maǵynasyn kórsetetin leksıkalyq qabaty kóne kisi, adam uǵymyn beretin qabatynan týyndap shyqqan. Qazirgi leksıkalyq etabynda osy qabatty (ys, qaldyq) kórsetýmen ǵana shektelgen.                               

Tútún sóziniń kónedegi kisi, adam uǵymyn tanytqan leksıkalyq etabynda, bunymen qatar túmen sózi qoldanylǵan. Kóne «tú» túbirimen túrkilik bolatyn «man» sóziniń birigýimen jasalyp, «man» túbir sıngormondyq tabıǵatyna saı «men» bolyp aıtylǵan. «men» tulǵasynyń ózi «man» sóziniń varıanty bolady. «Túmen» men «tútún» tulǵalaryna bir túbir negiz bolyp, adam, kisi uǵymyn tanytatyn ortaqtyǵy bolǵanmen, eki sózdiń leksıka-semantıkalyq sheńberi birdeı emes. «Túmen» jaýgershilik jaǵdaıyndaǵy áskerı basqarý dala zańyna oraı on myń sandyq áskerler/adamdar jıyntyq maǵynasyn tanytý úshin laıyqtalǵan birbútin sóz. Iaǵnı, kóne «tú» túbirine «man» elementiniń birigýimen jasalǵan tulǵaǵa adam, kisi uǵymyn mononanttap kirgizgen. Sonda, tulǵadaǵy «tú» túbirinen góri «man» sóziniń semantıkalyq qýaty kúshti bolyp, jalpy sózdiń maǵynalyq bolmysyn adam/adamdarǵa qatysty uǵymǵa túgelimen baǵdarlaǵan. Bul turǵydan alǵanymyzda «man» elementiniń tól túrkilik bolýyn dáleldeı túsetindeı. Jalpy, «túmen» sózi ertedegi jaýgershil halyqtyń leksıkalyq qoryndaǵy bir kezeńde dala zańynda qoldanylǵan onyń ishinde áskerı salasyndaǵy termıni. Kóne túrkiden beri qaraı bul sóz jańa túrki kezeńinde: túrki-qazaq arealynda, jańa jaýgershilik ýaqyttaǵy qazaq dalalyq leksıkalyq tilinde de aldyńǵy XIX ǵasyrǵa deıin qoldanysta bolǵan. Odan bergi kezeńderde áleýmettik ózgeristerdiń saldarynan qoldanystan múldem shyǵyp qaldy. Tek tarıhı ádebı jazba tilde az-azdap ushyrasady. Tútún («tútin) sózi túmen sóziniń ornyna da jumsalǵan leksıkalyq kezeńi boldy. Tipten, alǵashqy áskerı qurylysta túmen uǵymymen qatar qoldanylyp, adam/adamdar semantıkasyn berýde birge qyzmet atqarǵan. Alaıda, tútún tulǵasynyń óne boıynda naqty antropoózektik mán júteıtin element bolmaǵandyqtan, keıde «on myń tútún» dep qoldanyla bastady. Osynyń saldarynan tútún sózi áskerı termın retindegi qyzmetinen syrǵyp, jaı qarapaıym kóshpelilerdi de, kóp adam toptasqan ortany nemese aýyldy da tútún dep ataý beleń alǵan. Jańadan shańyraq kótergen jas otbasyny da «tútún tútetti» dep atasa, bir adamnyń alystaǵy beınesin tulǵalandyratyn semantıkany da kórsetken. Tipti, adamnan basqa zattyń «aktýaldy rolin» «tútún//qara» uǵymymen berip otyrdy. Nemese bir oqıǵanyń bastalýyn «tútún shyqty, tútún kóterildi, tútún kórsetti» dep anyqtap otyrǵan. Bul tirkester jaýgershilik áskerı salada da qoldanysta bolǵan. Alaıda, tulǵanyń ón boıynda antroózektik uǵym naqty elementten bolmaǵandyqtan, áleýmettik-leksıkalyq kezeńderde ózge maǵynalyq qatarlardy kórsete basatýy zańdylyq. Al, túmen uǵymynyń ón boıynda antropoózektik mán naqty semantıkaly elementten bolǵandyqtan óz maǵynasynan eshqashan aýytqymaıdy. Qoldanylym baspaldaqtarynda «túmen» sózi tarıhı proses júıesinde jetekshi birlik bolyp qalyptasyp, naqty aıtqanymyzda arab tilinen engen ǵasker/ásker termıniniń túrkilik balamasy retinde ornyqqan, ásker sóziniń adam uǵymyn beretinin kezinde A. Mahmutov ta aıtyp ketken[79.29b]. Budan ańǵartynymyz túmen sóziniń ótken leksıkalyq etaptarynda bir ǵana uǵymdyq turaqty maǵynany kórsetip kelgen.                                                                                             

Túmen ~ tuman sáıkestigi anyq kórinedi. «ú ~ u, e ~ a» bolmashy fonetıkalyq aıyrmashylyq sózderdiń maǵynalyq baǵytyn ekige aıyrǵan. Negizinde tuman uǵymy kóne túmen sóziniń leksıkalyq sheńberinen bólinip shyqqan maǵyna – sınonımdik qatar bolýy ábden yqtımal. Tuman – búgindegi beretin maǵynasy, tabıǵat qubylysynyń belgili bir mezgil ne kúıin, kórinisin ataıdy – kún kóziniń kórinbeı, aýa qysymynyń ylǵaldylyǵynan paıda bolatyn bý. Tuman sóziniń etımologıasy jaıynda aıtatyn qanyqty málimetimiz joq. Tek tulǵanyń dál túmen qurylysyndǵydaı kóne tú/tu/ti túbirimen «man» sóziniń birigýnen ekenin kóremiz. Túmen sóziniń kóne túrki tilderinde, basqa tilderde bolmasyn týman dep aıtylatynyn joǵaryda baıqadyq. Negizi túmen tulǵa maǵynasynan tuman sóziniń maǵynalyq qabatynyń qalyptasýyna deıingi leksıkalyq úrdiste birneshe qat-qabat paradıgmalar tildik qorda qalyptasyp árqaısysy ózine bólek leksıkalyq jol salǵan bolýy da múmkin. Óıtkeni, tilimizdegi, jáne birqatar túrki tilderine ortaq túıme, túıe, tóbe, túndik, túńlik, tómen, túnem, túırem, túzem, túıim/dúıim, tómpek, tilim t.b barlyǵyna ortaq tú/tu/ti túbiri men eki sózge de ortaq «m,n,e,ó,ı,i» elementteri sonyń anyq dáleli. Kóne túrkilerdiń tarıhynda (saqtardyń áıel patshasy) Tumar deıtin patshaıymnyń esimi atalady. Ózge eldiń eldiń tarıhtarynda, atap aıtqanda basqa tildik arealdarda Tomırıs dep kezdesedi. Kóne túrkilik antroponımniń tulǵasy sol kezeńniń ózinde qoldanylǵan túmen//tuman tulǵalarymen absolút jýyqtaıdy. Tumar sóziniń ózi búgindegi qazaqtardyń tildik tanymynda da erekshe konseptilik qasıetke ıe. Tarıhı aspektide Tumar patshaıymnyń óz áskerlerin túmen/týman atamaýy múmkin emes. Múmkin patshaıym esimi qol astyndaǵy áskerleriniń kóptiginen osy túmen sózinen paıda bolǵan da shyǵar. Ol tek joramalmen ǵana aıta alamyz. Etnonımdik qabaty bar túmen sóziniń antroponım de bola alýy yqtımal nárse. Nemese túmen, tuman sózderi jeke antroponımnen paıda bolǵan. Ondaıdy talaı tarıhı dálelderden anyq kýá bolyp kelemiz. Mysalǵa, noǵaı, kereı, ýaq t.b etnonımder jeke-jeke antroponımderden qalyptasqan. Bul yqtımaldylyq jaǵynan biz tek boljaldyq qabiletimizben toqtaımyz. Degenmen de, tuman men túmen tulǵalarynyń tumar antroponımine qatysy bar bolý kerek. Túmen/tuman/tumar birtektes tulǵalardy bir-birinen ajyratatyn fonetıka-leksıkalyq qyry. Bul jerde tuman sózi ǵana antropoózektiginen alshaqtaǵan. Basynda antropoózektik maǵynada bolyp keıin sonyń shet maǵynasyn beretin uǵymǵa aınalǵan, túmen sózinen órbigen tútún«tútin uǵymynyń semantıkalyq sheńberindegi bir maǵynalyq qabatty saqtap qalǵan sóz. Damý, ózgerý ózegin monoantroponımdik «túmen» sózinen alady. Anyq dálelderimizdiń biri kóne túrki tilindegi bul tulǵalar slaván tilinde de solaı ózgertilmeı aıtylady. Mysalǵa, orys tiline kóne túrkiden engen: týman, tma, ten sózderi joǵaryda dáıektegen túmen sózinen óristegen «tún, tuman, tútún///qara» sózderiniń ózge tildegi kórinisi. «On myń» sandyq mólsherin bildiretin túmen sózi orys tilindegi kórinisi: desát, tysách tulǵalaryna negiz bolyp turǵan kóne túrkilik túbir tú/tu/ti/tó»di/dy/dú/de  qataryna jatatyn ty/de túbiri. Sol sıaqty, kóne túrki sózi teńge sózi dengı – túrkilik teń/deń qytaı tilindegi kórinisi tán (jaryq) kóne monosıllabtarynyń basqa til toptaryna enip kóptegen tulǵalardy jasap shyǵarýyna negiz bolǵan. Mundaı mysaldardy kóptep keltire berýge bolady. Bulrdan dáleldeıtinimiz – álemdegi birshama til toptarynda kóne túrkilik izder molynan ushyrasatyny baıqalady.                                                                        

áiýQortyndylaı kelgenimizde, túmen kóne túrki tiliniń eń jetekshi birligi. Keıbir ǵalymdar monǵoldyq sózge jatqyzyp, XI-XIII ǵasyrdaǵy monǵol etnonıminiń tarıh sahnasyna shyǵý kezeńimen, sol kezeńdik tildik ortamen baılanystyrǵan. Árıne, ol kezeńdegi Shyńǵys han bastaǵan taıpalar tilinde de túmen sózi aktıv qoldanylǵan. Ol kezdegi monǵol atalǵan halyqtyń ózin túrki ekenin moıyndaýymyz qajet, basqa tildik faktiler turǵysynan da dálelderimiz jetkilikti. Ázirshe, bul jaıynda naqty dálelderimiz basqa taqyryptarymyzda.                                                                                           

Álem bılegen túrki ata-babalar dalalyq berik zańymen qyrýar ásker jasaqtap dúnıeni jaýlaǵanda «túmen» dep on myń ásker ujymyn atasa, túmen qurylymyn quraıtyn myńdyqtardy «myń» dep ataǵan. «Myń» sóziniń ózi man sóziniń tól varıanty bolyp sanalady. Joǵarǵy taldaýlarymyzda «tú» túbiriniń kóne maǵynasy «alǵashqy, bastapqy, birinshi» degendi kórsettik. Túmen tulǵasyndaǵy man elementiniń semantıkalyq qýatyn aıttyq. Osydan shyǵatyn ózek maǵyna «alǵashqy adamdar, alǵashqy ásker» degendi bildirse kerek. Kóne túbir Túrki, túp, túbir sózderine de teginnen-tegin negiz bolmaǵan. Áıgili ǵalym Á. Qaıdar til bilimine engizgen «túbi bir túriktiń – túbi de bir» degen tirkesi bizdiń etımologıamyzdyń mánin dáleldi túrde negizdeıdi.

Yqylas Ádiletuly                                                                                               

Abaı atyndaǵy QazUPÝ-dyń stýdenti