Túıeniń shýdasyndaǵy Quran (áńgime)

/uploads/thumbnail/20190205101345308_small.jpg

Tarıh - ádebıettiń ákesi.

Ataqty tarıhshy Ibn Kásır óziniń «ál-Bıdaıa ýan-Nıhaıa» atty eńbeginde Sultan Baıbarysty «jaýjúrek jolbarys» dep sıpattap, bylaısha mynadaı joldar jazǵan: «Alla raqym etsin, óte sergek, aıbyndy, jaýlaryna kúni-túni tynyshtyq taptyrmaıtyn erjúrek bolatyn. Islam dushpandarymen aıanbaı kúresti. Olardyń aralaryna ımenbeı kirip, toz-tozyn shyǵardy. Jalpy aıtqanda Alla Taǵala ony syn saǵatta Islam dinine, jurtyna qorǵaýshy ári kómekshi retinde, kres joryqshylary men mońǵol-tatarlardan quralǵan múshirikter tobyna toıtarys berýshi retinde jiberdi».

Bir Fatıha úsh Yqlas oqyp sultan Baıbarys pen Berke hannyń múbarak rýhyna baǵyshtap, bir Allannyń atymen bastaımyn.

Sar dalada yzyńdaı tynymsyz jel esede, úıirile uıtqı soqqan quıyn lezde kúsheıip, kıiz úıdi bir aınalyp, túńilikti súıreı qashty, tańǵy shaıyn tastaı sala otaǵasy Jamaq qolyndaǵy kezdigin quıynǵa laqtyryp, kıizdi tórt búktep shańyraq ústine tastady, áıeli Áıek dastarqannyń betin jaýyp, adal baqanmen úı ishinen túńilikti túrtkishtep jóndedi, kúıeýi syrttan baýyn tartyp belbaýǵa myqtap baılady. Úziktiń bastyrǵy arqandaryn myqtap tartyp, týyrlyq belbaýyn shyńytyp, eki qaptaldaǵy qazyqqa tas qyp bekitti. Áıek te úı ishindegi basqurdy saýmalap baılap shyqty. Aıý terisi jabylǵan qaıqy bas tósekte on úsh jasar Baıbarys eshteńeden habarsyz uıqyda jatyr, aýzynan túskendeı ózine aınymaı tartqan ulyna jaqyndap súısine qarap az turdy, sońǵy kezde óz betinshe sheshim jasap, áke-sheshesine tosyn syı daıyndap, talaı jumysty aıtqyzbaı tyndyryp júr, áneý kúni jańbyrda óre qashqan qoılardy jalǵyz ózi meńireý tas túnek túnde ıirip aıdap kelipti. «Aman bolsyn», dep ishteı tileýin tiledi, kenet óne boıyn bir túrli sýyq jel aralap ótti, ózin tez jınady, kúni boıy qozy baqqan balasyn aıady, qatty sharshaǵan, tuıaq serppeı jatyr»,- dep kúbirlegen áke, jylqysy men túıelerin kórýge ketti, kún shyǵystan aqyryn kóterilip keledi. Munarlanǵan aspannyń túbi esh kórinbeıdi, túnde jymyńdap, kókte samsap turǵan juldyzdardyń bireýi de joq, aımen kún birin biri qýyp áli jete almaı keledi... Baıaǵy ótken zamanda,-degen atasynyń qońyr daýsy qulaǵyna kele qaldy... Áý basta jer jaralyp, sý aqqanda bir qoıshy bolypty,  sharshap qoıyn aıdap úı syrtyna jaqyndaǵanda aǵasy men jeńgesiniń ursynyń ústinen túsedi.

-Men seniń myna inińniń kıimin jýmaımyn, tamaǵyn jasamaımyn, men seniń ǵana áıelińmin, - dep shańqyldady.

-Ol meniń jalǵyz baýyrym, ony úılep, bólek shyǵarǵanǵa aqsha joq, - dep aǵasy doly áıeline báseń ún qatty.

-Meni ol qyzyqtyrmaıdy, ne onymen tur, ne menimen tur.

-Aǵa, men úshin uryspańdar, otyz eki tis bergen Alla meni óltirmes, ózime tıeseli kók qoshqar bastaǵan qoıymdy aıdap kete beremin, - dep kıimin alyp úıden shyqty.

Aǵasynyń kókiregi qars aıyrylyp, únsiz qalady.

Qoıshy kók qoshqarmen on shaqty qoıyn aıdap, bir sardalaǵa baryp kún keshedi, úsh aǵashtyń basyn býyp kúrkeshe jasap, kúndiz qoıyn baǵyp, túnde lashyǵyna túnep kún keship jatty. Bir kúni úıine kelse úıi muntazdaı retti, kıimi jýýly, dastarhany jaınap tur, ańyzaq kúnde sharshaǵan qoıshy oılaýǵa shamasy kelmeı daıyn tamaqty jep uıyqtady. Ertesi azanmen qoıyn órgizip ketedi, keshte kelse bári taǵy jaınap tur, tań qaldy, ertemen turyp, qoıyn órgizip, aınalyp kelip úıiniń syrtyndaǵy shóptiń arasynda jatyp ańdydy, bir kezde aımen kúndeı sulý qyz sylań qaǵyp úıge kirdi, qoıshy shydaı almaı mysyq tabandap úıge jaqyndap qara qosyna jetti, ajarynan at úrikken aı dese aýzy, kún dese kózi bar ǵalamat perızatty kórip óz kózine ózi senbeı kózin ýqalaı beredi.

-Men aspan perisiniń qyzymyn. Jer betindegi seniń jalǵyz ómirińe janym ashyp kelip júrmin.

-Maǵan úılen, - dep jigit bas salyp,  ash belinen shap beredi.

-Meniń sheshem óte qatal, ol uzaq saparǵa ketken, kelse meni alyp keter, - dep qyz shıedeı erni dirildep til qatty.

-Men baıqusqa jan jar bol, - dep jigit tas qyp qushaqtady. Qyz únsiz qaldy.

Úndemegen úıdeı jaýap, - dep jigit qatty qýandy.

Ekeýi baqytty ǵumyr keship jatty, jylǵa tolyp, áıeli aı kúni jetip egiz sábı bosandy.

Bir kúni kókten qalyń quıyn paıda bolyp, qoıshynyń kúrkesiniń janyna kelip uıtqı toqtap, ishinen kózinen jasyl nur shashqan, shashyn tóbesine shodraıta túıgen alyp áıel shyǵa kelip, áı-shaıǵa qaramaı qyzyn alyp ketedi, eki balasyn qushaqtap qoıshy qalady. Uly men qyzy shyr-shyr etkende qoıshy ekeýine kezek-kezek qarap qosyla eńiredi.

Kók qoshqar qoıshynyń tilinde sóıledi.

-Sen jylama, meni soıda terimdi kúndiz jaıyp, keshte dalada qaldyrmaı tórt kún keptir, besinshi kúni eki balańdy salyp aspanǵa ush, áıelińdi tabasyń.

-Seni soısam qoılar qaıtedi, - dep qoıshy egile kók qoshqardy qımaı basyn sıpady.

-Kók kóshqardyń qońyr kózinen móltildegen tamshylar tuıaǵyna tamdy, basyn shaıqap súzgileı bastady.

Qoıshy amalsyz qoshqardy soıyp, terisimen aspanǵa ushady. Qoıshy shyraǵyn jaǵyp áıelin izdeıdi, qyzy men ulyn janyndaǵy jymyńdaǵan juldyzdar eken, sheshesi sol kezde qyzyn baılap tastaıdy eken, kúndiz izdeýge shyqqanda kúıeýi men balalary uıyqtap qalady eken. Jigit aǵasy taǵy aspanǵa qarady, bizden qansha bıik eken, á, adamnyń aqyly jetpeıtin dúnıeler tolyp jatyr ǵoı, myna kertóbeldiń mylqaý túnde esh adaspaıtyny qansha syr dep ózimen ózi sóılesip keledi. Tetir jel toqtaýsyz soǵady. Jamaq ózin sergek ustaıyn, dese de bir zil batpan júkten aıyǵa almady. Manaýraǵan qumdy, adyrly boz dala ózimen ózi, kóp tarıhty ishine búge únsiz múlgıdi, yzyńdaı tynymsyz jel ǵana birdeńe aıtady.

 

                                                        *****

Qysy qatal keń dalada aıý, jolbarys, arystan, qabanmen jalań qol alysyp, ejelden batyr jaralǵan turandyqtar tórt qabyrǵa tamǵa tyǵylǵan halyqtarǵa úreı týdyryp Afrasıaf dep ataldy, bulttar toqtaýsyz kóship, sýlar arqyrap aǵyp, qansha tarıh jańardy,  batyr túrki uldary aq qul bolyp, ıtalándyq joıyttardyń qolymen Qara teńiz arqyly tynbaı tasylyp jatty, teńiz porttaryna jetisimen-aq, orgınal taýar sıaqty toqtaýsyz satyldy. Patsha Nájmýddın óz memleketin jaýdan qorǵaýda jastaıynan at qulaǵynda ósken, kúshti de qaıratty qypshaq jigitterine bek qyzyqty.   

Ál-Ǵammad as-Saıǵ kún arqan boıy kóterilgende ózin joqtan bar etken, densaýlyq bergen, baılyq, bala-shaǵa bergen  bir Allaǵa shúkirshilik etip, eki bas namaz oqyp úıinen shyǵa qul bazarǵa bettedi. Kóńili toq, kóılegi kók ol adymdaı jerdi nyq basyp keledi. Bazar, yǵy-jyǵy adamdar, kópesterdiń qarasy qalyń kórindi, sar dalada qozy baǵatyn qypshaq balalaryn urlaýdyń san túrli tásilin biletin joıyttar Mysyrlyqtar qypshaq jigitterin kóptep satyp ala bastaǵaly, qaltasy qalyńdady, burynǵydaı bir bala úshin kúni uzaq buǵyp shı túbinde jatatyn jymsqylyǵyn qoıdy, adam jaldap, bala urlatatyn ádet tapty, bul joly Qara teńiz arqyly jıyrma balany bir jolda Damashyqqa jetkizdi, rýhyna aqshanyń ózegi egilgen joıyttar, murtyn shırata, jún basqan jaq súıekterin qaıta-qaıta sıpaıdy. Shýlaǵan adam, bireýdi-bireý tyńdamaıdy, qul saýdasy qyzyp tur, órimdeı jigitterdi qatar-qatar tizip, moıny men aıaqtarynan shynjyrǵa matap tastaǵan, alýshylar kıimin sheshtirip tánin tekseredi.

Ál-Ǵammad as-Saıǵ quldardyń janyna jaqyndap, arqasynan uryp kórdi, esh qaısysy myńq etpedi, tek shashy kózine túsken, tórtpaq deneli sar jigit basyn kótere jalt qarady, kózinen ot shashady, susty júzinde bir ashý bar, jaraly jolbarystaı doldanady.

-Baǵasy qansha?

-800 dırham.

Aıaq-qolyn bosatyp erkin alyp júrdi. Úıine ákelip tamaq berdi. Bar tirligin tyndyrǵan jigittiń shapshań qımyly, bárin aıtqyzbaı istegeni qojaıynǵa qatty unady. Baıdyń úıine kelgen dosy ámir Alaýddın Atekin ál-Býndýqdarı Baıbarysy bir kórgennen kózindegi otty baıqady, «Myna qulyńdy maǵan sat»,-dep jabysty, ámirdiń sózinen shyǵa almaı amalsyz satty. Endi onyń esimi  Baıbarys ál-Býndýqdarı boldy. Ámir Aqtaıdyń basqarýyndaǵy bahrı mámlúk jaýyngerleriniń qataryna qosyldy. Sar daladan jel aıdaǵan qańbaqtaı kelgen, ózi sıaqty Aıbek, Muǵaz Qylysh, Qalaýyn, Qanaı, Sanjar, Kósherbekterdi tapty. Kúnnen kúnge Baıbarystyń jurttan moıny ozdy, onyń  shapshańdyǵy, shıraq qımyly, mıynyń ótkirligi, er júrek, ójettigi men myǵym qaıraty, boıyndaǵy namysy men júzindegi sesi jaýyngerlik sheberlikke ulasyp erekshe kózge tústi. Ásirese, bir joly sýdyń arǵy betine jalǵyz ótip, jaýdyń bekinisin tas-talqan etkeni, arab jurtyna ańyz bolyp tarady.

                                                             ***

 Aıbek sultan taǵyna otyra sala, ataǵy kúnnen kúnge aspandap bara jatqan Baıbarys tobyn qurtýdy oılap,  óziniń senimdi adamy Seıfýddın Quttyzǵa  Baıbarystyń ámiri Farısýddın Aqtaıdy óltirýdi tapsyrady. Jastaıynan quldyqqa birge túsip, jaýyngerlik joldy birge basqan ol Aıbektiń bosbelbeý ekenin óte jaqsy bilse de, álsiz jolmen bılikke kelgen onyń pármenin Baıbarys joryqta júrgende tez oryndap, ózine jol ashty. Seıfýddın  Quttyz az kúnde Aıbek sultandy máńgilik uıyqtatyp, Mysyr sultandyǵyn qolyna aldy.

Syrty qandaı qara bolsa, ishi de sondaı qara uzyn boıly, qyr muryndy, tereń oıly Qutyz sultan taqqa shyǵa Baıbarys týraly oılady, ol kelse árnıe, syrtqy jaý jolaı almaıdy, biraq sultandyq soǵan ótip keteme dep qaýiptenip óz oıynan tez qaıtty.

Kóz aldynda Aqtaıdyń som denesi, adal beınesi ketpeı kólbeńdeı berdi, artynsha aramdyǵy bolmasa, jaýlyǵy joq, óz sultany Aıbek esine tústi...Esik qaǵylyp, hatshynyń kózi japaqtap, monǵol elshileri kelip tur dedi, Qutyzdyń eki tizesi dirildep, jaq súıegi kemseńdep ketti, ne  isterin bilmeı, qolymen kirsin degendi  zorǵa ıshara jasady, qoryqqannan kóziniń alasy barǵan saıyn kóbeıe berdi. Tóbesinde  temir múıiz aıdary bar taqyrbas Iran elhany Hýlagýdiń elshileri saý etip, saraıyna kire, hatty usyndy. Baǵdatty alyp, halıfany óltirip, parsylardyń kúlin kókke ushyrǵan jer betiniń ámirshisi Hýlagýden hat. Tez beril, bolmasa az kúnde seni de ırandyqtar sáqty at quıryǵyna salam dep, short kesipti. Qutyzdyń boıynan áli kete berdi, tynysy úzile jazdap dirildep, tabanynyń astynan jer jyljyp bara jatqandaı boldy... Baıbarystan basqa súıeneri qalmady. Elshiler shyǵa Sham jaqta júrgen Baıbarysqa kisi shaptyrdy, ólerdegi sózin aıtyp, ýádeni úıip-tógip hat jazdyrdy. Baıbarysty qoshemetpen qarsy alyp, ózine jaqyn ýázirler saraıyna ornalastyryp, áskerı qolbasshy etip taǵaıyndady. Soǵys ónerin óte jetik meńgergen Baıbarys Aın Jalutta Iran elhany Hýlagýdyń uly Ketbuǵanyń basyn alyp Monǵoladardy oısyrata jeńdi. Janydaǵy Qalaýyn bastaǵan aqylshylary Qutyzdan bılikti  tartyp alýǵa keńes berdi, Baıbarys kóp tolǵandy, bılikke qanmen jetse óz taǵdyry qalaı bolaryna oılady, sol sátte shaıtan onyń janyna jaqyndap, esine ustazy ámir Aqtaıdy saldy, Quttyzdan onyń kegin alýdy qulaǵyna sybyrlady, mońǵoldardy jeńseń, Haleb aımaǵyna ámirshi etemin degeni qaıda dep odan saıyn ashýyn keltirdi. Aqyry sultandy óltirip, 37 jasynda Baıbarys taqqa otyrdy.

Ol qarapaıym jáne dindar sultan boldy. Kedeı-kepshikterdiń ashyna aılanyp, toǵyna tolǵandy, jetimderdi óz qoltyǵyna tartty. Jazyqsyz tutqyndardy bosatyp, keń saharada kıiz úıde ósken dalalyq órkenıettiń keńdigin kórsetti. Týǵan Qypshaq tilinde sóıledi. Ár qalada turaqty ásker ustap, ishki tártipti kúsheıtti. Kresshilermen urystarda Qaısarıa, Arsýf, Safad, Iafa jáne basqa da qamal-qalalaryn birinen soń birin aldy, ál-Mansýradaǵy shaıqasta Baıbarystar dushpandy tas-talqan etip jeńip, Fransıa patshasy İH Lýısti tutqynǵa alady. Tipti, aqyrynda iri shahar Antakıany musylmandarǵa qaıtartty. Ataǵy alystarǵa jetip «ál-Málık az-Zahır» – «Jeńimpaz patsha» degen atqa ıe boldy.

Barlyq nárse Alla qalaǵan kezde bolatyndyǵyn jaqsy bilgen sultan Baıbarys Abbasıdter áýletiniń urpaǵy Ábý Abbas Ahmetti mysyrǵa ákelip, halıfa saılady. Quran men Paıǵambar súnnetine amal etetindigi týraly oǵan ant berdi. Sóıtip musylman halıfatyn qaıta jańǵyrtty. Halıfada rýhanı bılik, sultan Baıbarysta saıası bılik boldy. Sýnnıt jolyn ustanatyn tórt mázhabqa tórt qazy taǵaıyndap el basqartty. Mysyr gúldengen elge aınaldy. Ál-Azhar medresesin túbegeıli ózgertip, jańartty, shartaraptan shákirtter aǵylatyn irgeli oqý ordasyna aınaldy. Mysyr men Damashyqta kóptegen medreseler saldyrdy. Kaırdegi «Zahırı» medresesine mol kitap qoryn qurdy.

Kaır shaharynda Zahır Baıbarys jamıi dep atalatyn úlken jumalyq meshit saldyrdy. Kóptegen aryqtar, kanaldar qazylyp, kópirler saldy, Nil ózeniniń sýyn esepteıtin úlken qurylǵy jasatty. Mádınadaǵy Paıǵambardyń (Oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) meshitine kúrdeli jóndeý jumystaryn júrgizdi. Shamdaǵy Ibrahım (Oǵan Allanyń sálemi bolsyn) paıǵambardyń meshitin jańartty. Ierýsalımdegi ál-Aqsa, Qýbbat Sahra meshitin jóndetti.

 

 

                                                 *****

Jasy qyryqqa taıaǵan Mysyr sultany Baıbarys altyn taqta otyryp týǵan jerin saǵyndy, kókbar tartyp, teńge ilip, jamby attyrdy, qyz qýdyrdy, ańǵa shyqty....saǵynyshy jazylmady, aıaýly sar dalasyn qatty ańsady, kıiz úıdi, ózi jatatyn aıý terisi jamylǵan qaıqy bas tósekti esine alyp, «Asyqtarym áli barma eken?»,- dep saǵynyshtyń sal shekpenin qymtaı tústi, taba nannyń ıisi murnyna keldi, anasynyń saýsaǵynyń taby qalǵan irimshik, syqpa qurty esine túskende aýzynan sý aqty. Qatty qurtty bulaq sýyna tastap qoıyp, bir aınalyp kelip maljańdaı shaınap qozy baǵatyn, keshtetip buzý izdeıtin, jetkizbeıtin buzaýdyń quıryǵynan ustaı alǵanda, dedektete súırep jónelýshi edi, sardalasyn saǵyndy, qatty saǵyndy, ákesi men sheshesi ózi joǵalǵanda ne kúı keshti dep kózinen ystyq monshaqtar tókti, tula boıy shymyrlap, ornynan atyp turyp, týǵan elim úshin, din ıslam úshin ne isteýim kerek dep ózin jegideı jedi, hatshysy Muhıddıyn Abd-az-Zahırdi shaqyryp, Altyn ordanyń hany Berkege qypshaq tilinde hat jazýdy buıyrdy. Hatty úsh qaıtara oqytyp, qaıta-qaıta asa yjdaǵattyqpen túzedi.

«Bısmllahı raqyman rahım! «Bir Alladan basqa qudaı joq»! Alla qalaǵan qulynyń dárejesin ósirip, basqalardyń isin salyp qoıady.

Asa qurmetti Berke han siz aqyl­dy, parasatty adamsyz, siz Allany ta­nı­syz, Oǵan bas ıip sáj­de­ge ke­ldińiz. Adamdy Alla to­pyraq pen rýhtan jaratty. Ol ekeýi bir-bi­ri­nen bó­lin­beıdi. Osy ekeýi­niń qaje­ti úshin adam ómir sú­re­di. Eger tán­in azyqtandyrmasa, adam ashtan óle­di, al eger rý­hyn azyqtandyrmasa, ti­ri ólik­ke aınalady. Rýh­tyń azyqtanar kó­zi- ıslam ili­min­de.

Jer be­tin­de­gi árqandaı is­tiń týyl­ýyn­da Allanyń qalaýy bolady. Alla taǵala on se­giz myń ǵalamnyń jaratý­shy­sy, ret­teý­shi­si, rı­zyq be­rý­shi­si. Alla bú­kil álem­de­gi barsha is­ter­di is­teýge shamasy je­te­di. Bul dú­nıede qandaı da bir is bolsa, ol tú­gel­deı Allanyń qalaýy­men bolady. Mysaly: týylý, qartaıý, aýrý, ólim, t.b. tip­ti aǵashtyń bir tal japyraǵy da Allanyń qalaýy­men jer­ge tú­se­di. Alaıda, barlyq is­tiń bolýyna bir se­bep ji­be­re­di. Óki­ner­li­gi, kóp­te­gen adamdar kez-kel­gen is­tiń sol se­be­bi­ne ǵana jarmasady, kez-kel­gen se­bep­ter­diń barly­ǵy Allanyń qalaýy­men bolaty­nyna zer salmaıdy. Bundaı adamdardyń óz­de­ri arqy­ly bolatyn se­bep­ter men Allanyń ózi ǵana ji­be­re­tin túr­li se­bep­ter­diń bá­ri Allaǵa tán. So­ny adamdar bil­meı, eki udaıy­lyq pen qıyn­shy­lyq ishin­de ómir sú­re­di. Bir ­sy­pyra adamdar: «Biz Allaǵa súıene­miz, ne­ge Alla biz­ge kó­mek­tes­peı­di?»,- deı­di, «biz Allaǵa ıek súıe­meı, se­bep­ter­ge ıek súıe­sek, Alla jár­dem be­re­ me?»,- Alla Taǵala biz joq kezde bar edi, bizdi jaratqan soń ózi kórinbeı jasyryndy, «qulym endi óz boıyńnan meni kórset»,-  dep bastap Islam dininiń jaǵdaıy jáne keleshegine alańdaı otyryp, sol kezdegi saıası ahýalǵa egjeı-tegjeıli toqtaldy, óz áskeriniń qýatty ekenin baıandady, quramynda qypshaqtar, túrkmender, kúrdter, arabtar bar ekendigin aıtyp, Alla rızalyǵy úshin Hýlagýǵa qarsy qasıetti ǵazaýat soǵysyn júrgizýge shaqyrady. Mysyrǵa kelgen monǵol-túrikterdi asa jyly qarsy alǵanyn qosa jazdy. Olarǵa at-kıimin berip, Kaırde arnaıy soǵylǵan úılerge ornalastyrǵanyn jetkizdi. Tipti, keıbirin óz sarbazdaryna ámir etip taǵaıyndaǵan maqtana jazdyrdy. Berkege arnaıy syılyqtar daıyndady, bas kádege Shamdaǵy házreti Osyman(r.a) aqtyq saparǵa attanarda oqyp otyrǵan jalǵyz Qurandy ámirleriniń qarsylyǵyna qaramastan Alla sózin taza matamen orap, onyń syrtyn kestelengen qyzyl atlaspen tystap, ılegen taza terimen qaptap, týǵan jerine sırek kezdesetin nýba túıesiniń shýdasyna  baılap jiberdi. Kindikten túsirmeı Qurandy oqý úshin arnaıy qaraǵashtan jasalǵan sóre qosty.

Kúmispen kúptelgen pil tisi, kúmis shamdar jáne qulyptar, neshe túrli jaınamaz, túrli tústi kilemder, qymbat asyl kıimder, laǵyl tastar, gaýhar júzikter, altyn jalatylǵan temir shoqparlar, kúmis er- toqym, asylǵa sýarylǵan ustara, jibek jipter, ala maımyl terisi, naıza, qylysh, terimen qaptalǵan sandyqshalardy tartýdyń ishine qosty. Odan bólek asyl tekti júırik attardy jiberdi. Adal-aramdy jetik meńgergen, ǵusyl dáretpen duǵa oqyp, tamaq daıyndaıtyn aspazben birge, shákirt oqytatyn ustazdar jáne quldar qosty, hatty jetkizýge óziniń senimdi ımamy Madjýddındi aqylshy etip, ámir Kósherbekti basshy etip, Baǵdattan kelgen Saraǵan noıandy qosshy etip sátilik tilep attandyrdy, óz eline degen ystyq mahabbatyn, týǵan jerine saǵynyshyn ár syılyqtyń ishine jasyrdy.

                                             *****

Jer betin jaýlaýshy, álem kartasyn tetir aınaldyrǵan Shyńǵysqan sońǵy deminde óńmen tústiń arasynda ne óli emes, ne tiri emes jatty... Táńiri  oǵan kóp nárseni kózine kórsetti... óziniń merkit bahadúri Qazannyń áıeli Ulynnyń ishinde kelgen bala ekenin kórdi. Balań jigit shaǵynda ákesi Iassýkaıdyń tiri kezindegi qudalyqty buzbaı, sertke berik qońyrat eli qalyńdyǵy Bórte sulýdy jalǵyz úı Temýjınge berdi, jolda merkittiń jigitteri tartyp alyp, at artyna salyp Bórteni alyp ketti, ol kúsh jınap barǵansha jylǵa jýyq ýaqyt ótip, sol jerde Joshy týyldy. Ómir boıy kúdiktenip kelgen  tuńǵyshynyń da óziniń de merkit ekenin kórdi, uldarynyń ishindegi naǵyz kókjaly osy Joshy ekenin eriksiz moıyndady, ózi óltirtkenine ózegi ottaı órtendi, onyń urpaǵy keń-baıtaq dalany alaqanyna ustap turǵanyn, óziniń jetpegen jerine, solardyń bılik qurǵanyn kórdi, olarǵa eshkim jaýlasyp teń kelmeıdi. Baq pen taqqa talasqan olar ishterinen irip, qandy shaıqastar jasaǵanyn, qylyshtarynyń daýyn aldyn ala estidi....Óz baýyry Hasardy sadaqpen atyp óltirgeni óz urpaqtarynyń arasynda alapat soǵys bolyp qaıtalandy. Óziniń jaýlaýshy emes, jaýlanýshy ekenin endi shyn sezdi, urpaqtary ózderi basqarǵan halyqtarǵa sińip, joq boldy, at ústinde alǵan jerlerdi, at ústinde basqarý qıynǵa soqty, tósenish qyp tósegen áıelder urpaqtaryn ana sútimen basqasha tárbıeledi, dili álsiz, dini bos halyqtyń túptiń túbinde joq bolatynyn kórdi, myqty ıdelogıa ustanbaǵanyna barmaǵyn shaınady, «Meniń ómir boıy jasaǵanymnyń bári beker bolǵan eken? Jer betinde adam balasynyń meniki deıtin eshteńesi joq eken, Táńiri adamdy erik qalaýy boıynsha jaqsylyqqa, ne jamandyqqa paıdalanady, jaqsylyqqa paıdalanǵandar qandaı jaqsy, jamandyqqa paıdalanǵandar qandaı jaman»,-dep kúbirlep jatyp jan tapsyrdy.

                                                          ***  

Orda Ejen, Batý, Berke úsheýi bir úıde bir tósekte tel qozydaı tebisip ósti. Ákesi Joshydan qalǵan keń dalany mise tutpaı Batý qalyń qolyn bastap batysqa joryqqa attandy, Jaıyqtan ótip, Edil mańyndaǵy  bulǵarlardy baǵyndyryp, qyryq quraýly orys kinázdyqtaryn shetinen talqandap, tez jaýlady, odan ary Kıev qalasyn basyp aldy, Polshany,  Vengrıany, Chehıany, Moldavıany oırandap, Ertis ózeninen Dýnaıǵa deıingi keń-baıtaq dalany ýysynda ustady. Shyǵys Eýropany alǵan Batý han Edil boıyna qaıtyp kelip, altynmen aptap, kúmispen kúptep han Saraıyn jasatyp, Saraıshyq qalasyn saldyrdy. Batys pen shyǵystyń kópesteriniń saýda kerýenderi toqtamaı ótpedi. Atsa oq, shapsa qylysh kespeıtin aıbar bitti Batýǵa. Aǵasy Orda ejen men inisi Berkege de jer berip óz aldyna el basqartty. Berke soltústik Kavkaz jáne Edil boıynda túrik-monǵol elin bılep otyrdy.

****

Buharaǵa jańa barǵan aıdarynan jel esken adyraqpaı monǵol ámirshi, Seıfýddın Baharzı atyn jıi estip ashýlandy, jandaıshaptaryn shaqyryp, «Onyń atyn estimeıtin bolaıyn»,- dep ámir etti. «Áýeli onyń bar baılyǵyn qazynaǵa ótkizińder, sosyn ózin»,- dep zár shashty. Seıfýddın Baharzı Alla jolyna shyn berilgen taqýa kisi edi, bala oqytyp, olardyń tamaq kımin ózi berip, artylǵanyn kedeı-kepshikke taratatyn, aıdaǵan astyǵy jyl saıyn eselep ónim beretin, tańqalǵan eńbekshilerine Jartýshynyń kedeılerge meniń qolymmen birgen yryzdyǵy deıtin. Áperbaqan shabarmandar alasuryp jetti.

-Ámirshi moldaǵa dúnıe kerek emes, sizdiń bar baılyǵyńyz ben jer telimderińizdi túgeldeı ótkizsin dedi,- dep qoldaryn shoshańdata ámirdiń sózin sol boıynsha jetkizdi.

- Sabyrly qalpyn buzbaǵan ol menimen sóılesýge ámirlerińiń ózi kelsin,- dep shyǵaryp saldy.

Dalaǵa shyqqan Seıfýddın Baharzı haziretteri bir ýys topyraqty alyp, «Allanyń áýlıe qulymen oınaǵannyń ózi qurıdy, hý!»,- dep ámirshiniń keletin baǵytyna shashty. Sol sátte shabarmandarynyń ortasynda kele jatqan ámirshiniń aty jalt berip, oqys sekire úrikti, attan qulap moıny úzilip óldi. Bul áńgime búkil sar dalaǵa jelmen jarysa tarady. Osydan soń Buharaǵa keletin ákimder Seıfýddın Baharzı házretterin aqylshy tutty.

Batý Berke men balasy Sartaqty bir túmen áskermen jiberip, Shaǵataı men Úgedeı urpaqtaryna bılikti bermeı, uly han taǵyna Tóleniń uly Móńkeni otyrǵyzady. Joshy men Tóle urpaqtary bir jaq, Úgedeı men Shaǵataı ulystary bir jaq bolyp keleshek myń jyldyqtaǵy úlken urystyń negizin qalady.

Batý han dúnıeden óte sala Monǵol ústirtindegi Uly han Móńke Berkeniń musylmandyǵynan oılap, hrıstıan Sartaqty ózine tartyp, ony Qaraqorymǵa shaqyryp, ulys bıleýshisi etip taǵaıyndady. Sartaq Qaraqorymǵa ketkende Berke ózin ulys hany dep jarıalap, uly han Móńkege salyq tóleý, soǵys oljasyn tapsyrýdan bas tartyp, derbes Altyn orda memleketin qurdy.

Otyzdan asqan shaǵynda Berke túsinde tizesinen batpaqqa batyp shoshyp oıandy, ertesi sol batpaqqa belinen batyp jatqanyn kórip ábden esi shyqty, úshinshi kúni túsinde taǵy sol batpaqqa tamaǵynan batyp tynysy tarylyp oıandy, ornynan turǵanda shynymen tynys alýy barǵan saıyn qıyndaı berdi, eshkimge aıta almady, aýa jutyp, aýa shyǵarýdyń qadirin endi bildi. Birer mınýt tynysy toqtasa demi úzilip, búl dúnıeden keterin ábden sezdi, esi shyqty, bir uly kúshtiń baryn shyn bildi,  tezdetip Buharaǵa Seıfýddın Baharzı háziretterine jolǵa shyqty. Qalaǵa kire azanyń daýsyn estidi, Berkeniń tynysy ashyla bastady, Baharzı háziretteriniń esigine keldi,  janyn jegideı jegen mazasyzdyqtan qutylyp, bir tynyshtyqqa shomdy, oıynan bári óshti, óziniń hannyń tuqymy ekenin esine alaıyn desede ala almady. Namúrt patsha Ibrahım(ǵ.a)dy otqa jaqqanda, Alla taǵala otqa «salqyn bol»,- degende ottyń ony jaqpaı, paıǵambar ottyń ishinde balasha ýaıym-qaıǵysyz oınap otyrǵanyndaı kúı keshken Berke ózinen aıyrylyp bar salmaǵyn joǵaltty. Onyń shyn, jalǵan nıtpen kelgenin tekserý úshin Allanyń áýlıe quly úsh kún esiginde kúttirdi, esh qabyldamady, tipti nazaryn da salmady. Tórtinshi kún bolǵanda dárgeıine shaqyryp ǵusyl aldyryp, Aıatýl kýrsı, falaq, nas súrelerin oqyp oǵan dem salyp, shahadat kalımasyn aıtqyzdy, Shyńǵysqan áýletinen  Berke alǵashqy musylman bolǵanyn esine alyp, Allaǵa jalynyp, Qudaıdan Sartaqttyń kóziniń qurýyn tilep, duǵa jasady, az kún ótpeı Sartaq dúnıe saldy. Berke hannyń ımany qyryq kez kúsheıdi, «Men dáretsiz jer bassam halqym ne istemeıdi»,- dep janyndaǵy senimdi adamdaryn derlik musylmandardan taǵaıyndady, monǵoldardyń byrazy musylman boldy, ózimen birge alyp júretin kóshpeli shatyr meshitteri men arnaýly azanshylary, ımamdary boldy, toqtaǵan jerinde bes namazyn qaza qylmaı jamaǵatpen oqydy.

Berke tek kúpirlerge ǵazaýat soǵysyn ashty, áýeli ońtústik orys jerindegi Galıs-Volyn kinázi Danııl Romanovıa joryq jasady, Buryndaı jasaqtary Galıs-Volynnyń tas-talqanyń shyǵarady.

Halqy Berkeni óte jaqsy kórdi. El basqarý isine bilimdi musylmandardy tartty. Basqarý júıesinde sharıǵatqa qaıshy kelmeıtin dástúrdi ustandy. Barlyq qalalarda meshitter men munaralar, medreseler men kerýen-saraılar nur shashyp turdy. Shyńǵys ulysy musylman hrıstıan bolyp eki dinge bólindi.

 

                                                    *****

Elshilerdi aldyn shyǵyp, jyly qabyldaǵan oń qol ýázir Sharafýddın ál- Qazýın, han aldyna kirýdiń tártibin túsindirdi «Qarý jaraqpen, sadaqpen kirýge bolmaıdy, sol jaqtan kiresizder, sol bosaǵaǵa zattaryńyzdy qoıasyzdar, bosaǵany tebýge, tabaldyryqty basaýǵa bomaıdy, han aldynda tizerlep otyrý kerek»,- dep eskertti.

Aq kıiz úı, tórdegi taqta Berke han, oń jaǵyna úlken qatyn Shynshyl jaıǵasypty. Hannyń sol jaǵynda sheıh- Ahmet otyr. Hannyń ámirleri eki qabyrǵada tizilip jaǵalaı qonjıypty. Madjýddın alǵashqy bolyp Qurandy kóterip «Assalaýmaǵalaıkým ýa rahamatýllakı ýabarakatý»,- dep daýsyn soza sálemdesip kirdi, «Ýaǵalaıkýmassalam ýa rahamatýllakı ýabarakatý»,- dep ornynan turyp Qurandy qolyna alǵan Berke han mańdaıyna  basyp, syrtynan súıip bas ýázirdiń qolyna ustatty, Alla sózin bıik orynǵa jaıǵastyrǵan ýázir, hatty oqýdy buıyrdy.... Júrekten júreke jol jalǵasty, Baıbarystyń qypshaq tilindegi hatyn tyńdaǵan Berkeniń seldir saqaly dirildep, jalpaq beti jymyńdap alystan óz tilimde hat keldi dep qatty qýandy, qulaǵynyń artyna qaıyrǵan qalyń shashyn qaıta-qaıta oń qolymen salalap, «Naǵyz Qurandaǵy ıhýan(baýyr) bizdermiz»,-dep han Berke tóńiregine kóz saldy. Altyn beldigindegi gaýhar tastardy sıpalap, altynmen aptalǵan qısyq qoshqar múıizdi ustap biraz únsiz otyrdy. Elshilerge aldymen qymyz ákeldirip, artynan qaınatylǵan bal berdi, sodan soń býy burqyrap astaý-astaý et keldi.  

Bas elshi Kósherbaıǵa tesile qaraǵan Berke han.

-Nildiń ústine adamnyń súıegi tastalǵan deı me, onyń ústinde adamdar júredi eken deıdi, sol ras pa?

- Joq, ol ótirik han, - dep shúńirek kózin syrtyna shyǵara jaýap berdi.

Han janyndaǵy sheıhy - Ahmet báseń únmen hannan ruqsat alyp sóılep ketti, «Ertede Musa (ǵ.a) paıǵambardyń zamanynda Aýdj bın Anaq degen alyp adam bolypty, Nil ózeni onyń tobyǵyna keledi eken, ol kúnniń ystyǵynda sýdaǵy kıtterdi ustap alyp, otqa qatap jep súıegin teńizge tasaıdy eken, keıin ony Musa paıǵambar óltiripti desedi, sonyń súıegi sýda jatqanda adamdar ústimen júrip, Nildiń arǵy jaǵasyna ótipti esedi»,- otyrǵandardyń bári Berke hannyń arydan qozǵap otyrǵan sóz tórkinin endi túsindi. Jıyrma alty kún jatqan elshilerge syı-sıapatyn aıamaı jasap, qaıtarma jaýap hat jazyp óziniń Baǵdattaǵy hlıfa men Horezimdegi 5000 shahıttiń kegin alǵanyn aıtyp, Hýlagýdyń jolyn bógeý úshin Baıbarysqa Evfrat mańyna áser jiberýdi surady, óz adamdary Arbuqa, Arbatýr, Artmashtardy Baıbarys elshilerine qosyp Mysyrǵa jiberedi.

Týǵan jerinen keletin elshilerdi eleńdep kútip júrgen Sultan Baıbarys teńiz jaǵasyna baryp aldynan shyqty, bala kezi kóz aldynda shubyrdy, ákesi Jamaq pen sheshesi Áıektiń ortasyna jatatyn erke shaǵy esine tústi, uzyn boıly, sarkidir tartqan aryq elshini baýyryna qatty qysty, kózinen ystyq- ystyq jas monshaqtaryn tókti, betine qarap turyp quddy ákesin kórgendeı qaıta-qaıta qushaqtady, sar dalanyń ıisi shyǵady dep eńkildep ketti, ordaǵa ákelip úlken qonaǵasy berip, ulan asyr toı jasady, týystarynyń kelgenine at shaptyryp, qyz qýdyrtty, teńge ilip, jamby attyryp, balýan saldyrdy, kız úı mádenıetin, dalalyq órkenıetti ondaǵy jergilikti arabtarǵa kórsetti. Ramazannyń on jetisi búkil Mekke men Madına qalasynda umyra qajylyqta júrgen musylmandarǵa Berke han atynan qajalyq jasaýǵa jarlyq shyǵardy. Óziniń ulynyń atyn azan ashqyryp Berke han dep qoıdy.  

Nurhalyq Abdyraqyn

Pikir qaldyrý

Qatysty Maqalalar