«Qyran qartaıyp ólmeıdi, qaıǵyryp óledi»

Buqar Jyraý

Adýyn aqpan aıyn aǵaıyn jatyrqaıdy. Tisteser yzǵarynan yǵyrlanyp, qasatynan qashady. Kúıki tirlik, kúıbeń turmystyń «aqsaqaldy» aqyrǵy aıy taıqy taǵdyrdyń ańyzaǵy qaǵyp, aptaby qaqtaǵan beıbaq kóńildi aıaýsyz julqylaıdy...

Ult bolyp uıysyp, el bolyp eńse kótergen Qazaq qaýymy oshaqtyń úsh butyndaı úshtik birlikti berik ustanǵan: Áke, Ana, Bala; Jan, Mal, Jar; Aqyl, Júrek, Til. Jaramdy jurtymyzdyń birigýi men birligi, bátýásy men birsózdililigi – «Úsh júzdiń balasymyz», «Úıirimen úsh toǵyz», «Er kezegi – úshke deıin», «Úsh qýat», «Úsh qadirli», «Úsh toqtam» támsilderiniń altyn arqaýyna tuǵyr bekitken. Muńy men shyńy ortaq ıisi musylmannyń Rajab, Shaban, Ramazan qasıeti qymbat «Úsh aıy» bolsa; yndyny ystyq «Yqylas» súresin múlgigen maqammen úsh márte qaıtalaýdy ýájip kórdik.

Aıdyndy Aı úshtikpen on aýnap túskende, peıish qoınaýdyń jupary ańqyp, káýsar bulaǵy syldyraıdy. «Jamanǵa oshaqtyń úsh buty – úsh aılyq jol» qapersiz qadetinen boı tasalap, aýlaq qonǵan momynǵa «Ólmegen qulǵa keldi jaz...» Naýryz esik qaǵyp, báısheshek qyltıady, baqyt qusy – naýryzkók nazdana áýezine salady. Taban qonystyń tómenshik nazary ǵaıyptanyp, tótenshe ajary tógiledi. Mamyrajaı maýsymǵa yntyq tanym-túısigimizdiń úlpildek úılesimi tońnan tasalanyp, jylymyqqa jantásilim jarmasady. Tym-tym alystan, qoıý qara túnektiń túbinen janardy synyq ıne, sáýle shyraǵy shalady. Úpilim úzilgenshe, lúpilim túzilgenshe, úrker-úmitpen qoshtasqym kelmeıdi.

Qazaqtyń qazirgi «Qyryq quraý, qyryq jamaý» qaýqary úzdige ýildegenimen, úmiti úzilmegen hám múrdem sóne qoımaǵan úsh mámilege toqtam qyldyq. Tamyrymyzdyń nári – tálimdi tarıhymyzdy, Imanymyzdyń kúshi – asyl dinimizdi, Anamyzdyń jumaq súti – Ana tilimizdi janymyzǵa jaqyn tartyp, oı sergittik.

Tamyr nári

«Bul jasqa kelgenshe jaqsy ótkizdik pe, jaman ótkizdik pe, áıteýir, birtalaı ómirimizdi ótkizdik: alystyq, julystyq, aıtystyq, tartystyq – áýreshilikti kóre-kóre keldik. Endi jer ortasy jasqa keldik: qajydyq, jalyqtyq; qylyp júrgen isimizdiń baıansyzyn, baılaýsyzyn kórdik, bári qorshylyq ekenin bildik. Al, endi qalǵan ómirimizdi qaıtip, ne qylyp ótkizemiz? Sony taba almaı, ózim de qaıranmyn» – dep, hakim Abaıdyń Birinshi Qara sózinde ýájdegenindeı, bodandyq shylbyryn úzip, bostan moıynyn alysqa sozǵan Qazaq qaýymy shırek ǵasyr shyrǵalańnan shyǵandap shyǵyp, ólara ótkelge tumsyq tiredi.

«Al, endi qalǵan ómirimizdi qaıtip, ne qylyp ótkizemiz?..»

Qadym zamanda batystyń qatyn patshasynyń arbaýyna túsip, aıdaýyna kónip qalǵan kóńilshek qazaq gúldeı solyp, kúldeı sónýge shaq qaldy. It minip, ırek qamshylaǵannan; arýaǵynan aıyrylyp, mańqa tartqannan aıaýsyz sazaıymyzdy kórdik. Áýpirimdep, Qudaıdyń raqymy, paıǵambardyń shapaǵatymen kúlparsha kúıip, kúırep ketýden din-aman qaldyq. Dilimiz ylastansa da, dińimiz buzylmady. Boqtyń ıisinen – ushynyp ólgenshe, oqtyń ushynan tushynyp ólgendi abyroı kórgen bitimi baısal alashty atajaýy qıanat-quryǵymen qanshama qylqyndyrǵanymen, betegeden bıik, jýsannan alasa músápir keıipke túsire almady. Kúnbatystyń pasyq patshasy men sasyq basshysy Uly Dalanyń dil sýaryp, nur múlgigen Turanyn tabanǵa taptaýǵa qýlyǵy ótse de, qaýqary jetpeı, aqyrynda,jermen-jeksen jeńildi. Ýaqyt qamshysy táýbasyna keltirgen keýdesi tasqa, kókiregi nasqa toly dańǵoı-dushpan tapyrań terimiz sińgen tebingimizge ýlanyp, tý syrtymyzǵa mańyp ketti.

Jerinde, sýynda, qumynda, taýynda, elinde, jelinde, shólinde, kólinde, ózeni men bulaǵynda, topyraǵy men tasynda danalyqtyń dáni qaýlaǵan Turannyń tabanynda, Aspan asty-Jerdiń ústinde kók túrikten asqan asyl joq. Saǵasy men baǵasyn, jetegi men etegin túgendeı almas tumanyń bastaý bulaǵyn sanaǵa sińip, jan terbegen asyl-ardaqty, sańlaq-sardarlar Alyp Er Tuńǵadan tartyp-taratyp, Túmen (Býmyn), Muqan, Estemı, Qara Eske, Elteris-Qutlyq, Tonykók, Bilge, Kúlteginmen kelte úzip, Zulqarnaıyn, ál-Farabı, ıbn-Sına, Shyńǵys han, Joshy, Shaǵataı, Tóle, Úkitaı, Supytaı, Jebe, Taraǵaı, Aqsaq Temir, Ulyqbek, Qasym han, Esim han, Táýke han, Abylaı han, Kene handarmen qysqa qaıyrsaq ta, júrek túkti, kóńil kúpti.

Orys pen qytaıdyń ótirikshi tarıhshylary men jalǵan jylnamashylarynyń qazaqtyń qazynaly keshegisin, ultymyzdyń tańǵajaıyp tarıhyn jan-tánderimen tárk qylǵysy kelip, barynsha buzyp-burmalaǵany – álimsaqtan aıan, beseneden belgili. Bilim-biligi bekem, tanym-túısigi kemel qazirgi qazaqtyń ózin qaq jaryp, qarama-qarsy qyryq pyshaq qyrylystyryp qoıǵan Shyńǵysqannyń shyqqan tegin saýdalaýdyń ózi – bizdiń áli de áńgúdik adasý men topalań-teris joldyń jıeginen shyǵa almaı júrgenimizdiń aıǵaǵy.

Qońsylyq qoımaljyńmen, jershildik jetekpen shatylmaǵandyqtan, ádildik pen aqıqat dińine súıengen arabtyń tarıhshy-oqymystylarynyń (ásirese, ıbn ál-Asır men ıbn Batýta) ǵylymı-ilimı derekterinde shynaıy shyndyq-shejire qaıys qamshydaı shymyr órildi. Bir ǵana mysal: Shyńǵys han bekitken tártip-zańy boıynsha, qaǵannyń keıingi bıleýshi urpaqtary jylyna bir ret Almalyq qalasyna jınalyp, toı jasaýy tıis boldy. Osynaý orasan nusqaý, kórnekti-kóne dástúrin qazaq búginge deıin umytqan joq. Almalyq – búgingi Almaty da, «toı» sózi Shyńǵysqan áýletiniń qazaq ekendigin dáıeksiz-aq dáleldeıdi. Shyńǵys han esiminiń durys-dáliregi – Shyńasqan (shyń asqan). Jetisý jerindegi Asy jaılaýy men Asy ótkeli ataýlary – ejelgi bıleýshi tuqym As áýletiniń (asyluıań) ornyqty oshaǵy.

Aýzy kúıgen aýyr kezeńderdiń, tańdaı qurǵaǵan tymyrsyq tańdardyń ózinde jaly jyǵylmaǵan, jalaýy qulamaǵan; shyǵynyp ketpeı, shyndyǵyn saqtaǵan; ojdanyn – olja, aryn – arqaý etken ata-babamyzdyń kemel qasıetine basymyzdy ıip, birqatar bátýá bekitý úshin hıkmetti hıkaıa qurýǵa paryzdymyz.

Qazaq Eliniń tuńǵıyq túp-tamyry men tańbaly tarıhatyn, kóne kemeńgerligi men ejelgi erendigin egjeı-tegjeıli zertteýdiń elý jyldyq 2020-2070 jj. (Alǵashqy kezeń) Memlekettik strategıalyq Baǵdarlamasy jasalýy kerek. On myńdaǵan qazaq jastary kitaphanalary eń baı-qazynaly elderdiń eski ǵasyrlardaǵy jáne búgingi kúngi tilderin jetik meńgerip, ultymyzdyń Jańa Tarıhynyń murtyn buzbaı, tıanaqtap jazyp shyǵýǵa mindetti. Bul baıandy maqsatta arnaýly ǵylymı-zertteý ınstıtýttary (bálkim, uzyn-sany jetpis-seksennen asatyn) qurylyp, (mysaly, Mysyr, Reseı, Qytaı, Úndi, sondaı-aq, Azıa, Afrıka, Eýropa elderiniń tarıhyn zertteıtin ǵylymı-zertteý ınstıtýttary), ózara salaýatty básekelestik úrdisimen jumystanýy lazym.

Sóz joq, qazaqtyń ejelgi túp-tuqıany – máýeli báıterek. Tamyrsyz báıterek bolmaıdy, pákene tal kóleńke bop jarytpaıdy. Dálelsiz, dánekersiz sózdiń qańbaqtaı salmaǵynyń qadirsizdigi, tushshymy túkke turmaıtyndyǵy basty nysanada turyp, aına kóldeı aıqyndyq, jeti qat tereń ilim, santarapty qıyrly qısyn, salmaqty-salqar mán-mazmun, toqsan tolǵaqty kóńil bitken birlik – tamyrly tarıhymyzdyń taǵdyrly túıininiń tiregi bolýǵa tıis. Uzaq jyldarǵy ınemen qudyq qazǵandaı qajyrly eńbek ultymyzdyń tarıhyn arshyp-ashyp, tazalap-aıqyndap alýymyzǵa mursat beredi. Qabyrǵasy qıraǵan qaısar aqıqat qaıta ornap, alashtyń asaý, qaharman rýhy – qynaptan sýyrǵan almas qylyshtaı atoı salady.

Memlekettik «Samuryq-Qazyna» ulttyq ál-aýqat qory» tutam tıimdiligi joq qujynaǵan tıtteı qurylymdaryn taratyp, Qazaq Tarıhynyń ǵylymı-zertteý ınstıtýttaryn tikeleı qarjylandyrsyn. Jas ǵalymdardyń jalaqysy 2-2,5 myń AQSH dollary baǵamynan kem bolmasyn. Ǵylymı jańalyq-jetistikterdiń sońǵy túıinin, aqyrǵy tujyrymyn atalǵan Ǵylymı-zertteý ınstıtýttary ǵalymdarynan túzilgen Joǵarǵy ǵylymı Keńes shyǵarady.

İrgemizdegi Qytaı eli damýdyń myńjyldyq Memlekettik qupıa Baǵdarlamasyn jasap, jyl saıyn, úsh jyl, bes jyl, on jyl ótkende pysyqtap, tolyqtyryp, ózgertip otyrady. Búgingi (burynǵy da) qazaq jeriniń biraz aýmaǵyn Qytaı kartasyna túsirip, oqýshylarǵa deıin «bul bizdiń jerimiz» dep kórsetip, sanasyna syna quıyp, quıtyrqylanýdan tyıylar emes. ««Qytaı qorǵanyn» záý zaman, kóne kúnderi jaýynan tasalanǵan qytaı saldy» deý – byljyraq boljam, sandyraq sóz. Shyn mánisinde, alyp qorǵan-qaqpany turǵyzǵan «Dinsiz kápir qurt-qumyrtqasymen jybyrlap jyljyp, Turannyń taza tabanyn bylǵamasyn!» – degen qarysyn qorǵap, alysyn qaraǵan túrkiniń balasy.

«Mal alasy – túsinde, adam alasy – ishinde», qazirgi qara qytaıdyń qazaqty qıanat-qasapqa salyp, sińir maıyn sorýy – qońsy aqysynan maqurym azǵyndyq. Munyń ózi kápir-kesapattyń, alasapyran apattyń jurnaqtaı pushpaǵy, juqaltań soraby ǵana ekendigin neǵurlym erte uǵynsaq, solǵurlym qazaqtyń basy kóbirek aman qalady. Ym-jymsyz qyńsylaǵan marǵaý ýaqyt muńsyzdy qapy qaldyrýǵa sheber, «Taýda bolar tarǵyl tas, Taryqsa shyǵar kózden jas...», búgingi qazaq ylas jurttaǵy juraǵatyn dereý jınap-terip, atamekenine kóshirip alýy kerek.

«Ápkeme – jezdem saı, borsyǵan etke – shirigen maı», aınalamyzdaǵy antalaǵan alakózderdiń pıǵyly teris, paıymy kelte. Tar jol, taıǵaq keshken zamandarda qytaı men orystyń, ózbek pen qyrǵyzdyń ıeligine qapyda ótip ketken ata-babamyzdyń baıyrǵy atajurtyn, burnaǵy qazaq jerlerin Jańa Qazaq Kartasyna tańbalap túsirip, tarıhı derek pen aıqyn aıǵaq arqyly jas urpaǵymyzǵa bilikti baǵyt siltep, kóńil kózin ashý – ǵızat mindetimiz.

Qyzyl tarydaı ádeıi shashylyp, qasaqana qıdalanǵan shynaıy tarıhymyzdyń, kúngeıli keshemizdiń etek-jeńin jınaýǵa, aqıqattyń arnaly shejiresin túzýge, bálkı, ondaǵan jyldar men júzdegen aılar shyǵyndasaq ta, aımandaı aqıqat, kóńildiń medeti «Qazaqtyń tarıhynda biz uıalatyn eshteńe joq». Joǵaltqanymyz qanshalyqty joıqyn bolsa, baǵytymyz da – sonshalyqty aıqyn. Shyǵystyń zymıandyǵy men batystyń áperbaqandyǵyn qaperden qalys qaldyrýǵa bolmaıdy. Qazaqtyń jalǵyz janashyry, shynaıy tamyry – qazaqtyń Ózi ǵana!

Iman kúshi

Ushan dalada naqaq qan tógilgen nalyńqy pushpaq es jıyp, etek jınady. «Kúnbatysty qarańǵylyq qaptaǵan» (Maǵjan JUMABAI) dinsiz májýsı beıshara-ahýaldyń kúlparshasy shyqty. Eren senimimiz ere kelip, Azannyń áýezi men Qurannyń maqamy kókten jaýǵan jaýhar-merýertteı jan jibitip, kóńil keneltti. Asa ǵajap hıraǵatty sóz tynysty tolǵap, júrekti bulqyntty. Esti ýaǵyz, erekshe tanym alabóten áserge bóledi: Syr dúleıi, kásibı kúıshi Álshekeıdiń jan serigi bolǵan meniń Jamanqul atamnan qalǵan kóne dombyranyń bala-baǵlan dáýirimdegi kórkem-qońyr úni qaıyra talmaýsyrap estilip, sananyń álemet jarqyldary júrek julqydy.

«Kón tartylsa – qalybyna», muhtasar ashyp, múbárák kórgen degdar tuqym, jasampaz jurtym momyndyǵyn moıynsyndy. Jaratqanyna jalbarynyp, móldir bulaqtaı kóz jasyn kól etti. Jabbardyń jarylqaýyn oı-sanamyzǵa mórdeı basyp, minsiz túıdik. Órteńge bas qoıǵandaı maltyǵyp, mamyrlap qaldyq. Árisi – adam safı urpaǵynyń jaratylysyna úńilip, berisi – ardaqty nábıimiz Muhammedtiń úmbettiliginen táýbá taptyq. Imannyń ólshem-tarazysy – shıyrǵanda alshy túsetin qorǵasyn saqadaı salmaqty bekzat bitim men tunyq tektilik, tunjyr muń men tuńǵıyq syr, ójet arman men ór rýh ekendigin túısindik. «Inabatyń joq bolsa, Baı da bolsań – jarlysyń» (Ábýbákir KERDERİ). Es bilip, esepke kirdik. Qaǵbaǵa qarap, Qara Tasty aınaldyq.

Átteń, jar astyndaǵy jaǵymsyz jaý dúbirli dala, dúleı sezim darabozdarynyń arasyna jylansha jyljyp kirip, shaıansha shaǵyp, syna qaqty. «K nam prıshla svoboda s bandıtskım lısom» (V.Erofeev, máskeý qalamgeri) deıtin dushpan pıǵyl, jat qaqpanǵa qapersiz túsip qaldyq. Maqshar-Tańyn tanymaıtyn ólez-nemelerdiń ózeýregen ózeninde talyp-tunshyǵa jazdadyq. Kókke shapshyp, kún jegen jalańash quzarttyń ushar basynda búktetile-qulap, jaıraı jazdaǵan shynardaı shydam taýyp, japyraǵymyz diril qaqty. Oıyńdy on saqqa, qıalyńdy qyryq tarapqa tartqylaǵan haram nıet, qate qyjyl senimdi teńseltip, qabyrǵamyzdy qaıystyrdy. Qos qoldy kókke kóterip: «Biri – janym, biri – ımanym» degen áýpirimmen, syrttan shapqan daý men ishten shyqqan jaýdy ázer-áreń aýyzdyqtadyq.

Qasıetti Qurandy taldaı oqyp, tereń túısingen óskin ósip-jetildi. Ýaǵyzynan shoq shashyrap, ot lapyldaǵan qýatty qısynnyń yńǵaıyn baǵyp, yqtaı qaraýdy mashyq qyldyq. Qym-qýyt qańǵyma sóz, qaıaý salar iske keziksek te, ««Sóz aıyr shyqty» dep dushpansynba, aıyr sózde – aıyp joq»» deıtuǵyn asyl arqaýǵa arqa súıep, sabyrǵa salmaq qosyp, senim sergittik. «Biz – tegimiz túrik, dinimiz – Islam ekenin umytpaýymyz kerek» tujyrym-túıinine toqtadyq.

Dinsiz – memleket, memleketsiz – din bolmaıdy. Amerıkany «musylman memleketi» dep, eshkimdi ılandyrý múmkin emes. Qytaıdy «hrıstıan eli», ıran jurtyn «býddashylar» degenge naqurys ta senbeıdi. «Memleket pen din bir-birinen táýelsiz, bólek ómir súredi» degen dolbarmen adamdy, tipti, adamzatty aldaýǵa bolady. Biraq, Jaratýshyǵa jaltara almaısyń. Memlekettiń tiregi – adam, adamnyń tireýi – senim men sabyr. Senim men sabyrdyń altyn qazyǵy – din. Dinsiz adam – dymsyz adam. Halqynyń 80-85 paıyzyn musylmandar quraıtyn Qazaq Eline eshteńeden seziktenip, eshkimnen seskenýdiń qajeti joq. Musylman meshiti – Jaratqan Iemizge minajat úıi ǵana emes, asyl adamı qadir-qasıetti qorǵaıtyn baýyrmashyldyq pen birliktiń, bátýá men bitimniń abzal ordasy.

Arab tilin arnaýly pán, mindetti oqýǵa quzyrettemesek te, Quran tilin úırenip, Qasıetti kitapty túpnusqada oqýdyń nyǵmettigin nyqtap uǵynsaq, myqtap ustansaq, aqyretin oılaýǵa ımany jetken paqyr-pendeniń músápir kóńili Samarqannyń kók tasyndaı shúbásiz erip-eljiremek...

Ana súti

Esik egesi, úı ıesi – Qojaıyn qazaq qos aıryq, jalǵyz tańdaýdyń ortasynda qaldy. Qaı qıamettiń de kelte dáýren súrip, keskekti ǵumyr keshetinin tushynǵan túısiktiń dámesi zor edi: tarǵyl tańdaý tamaqtan qysyp, tynys taryltty. Ne Jaratqan Iemiz násip qylǵan Ana tilimiz – Qojaıyn Tilinde sóıleımiz; ne jerimizdi basyp, elimizdi shashyp, qorlyqpen tanylǵan orys tili – Qul tilinde saıraımyz...

«Sovettiń» zorlyq-zombylyǵynyń satqyndyq batpaǵyna bylǵanǵan kún eńkeıip, kúńirengen kezeńde aram ylaılap, ylas yndyn telegeı jaıyldy. Anasynyń adal sútin emgen birneshe býyn quldyqtyń quryq-shyrmaýyna batyp, týǵan tiline túkirdi.

Bózden tutylyp, sózden utyldyq. Asqaq abyroı, baıandy bedelimiz ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketti. ««Máńgúrtti» birinshi Ábish Kekilbaıuly jazdy, biraq, álemge Shyńǵys Aıtmatov tanytty. «Zymyraıdy poezdardy» birinshi Oralhan Bókeı jazdy, biraq, onyń da aldyna Aıtmatovtyń «Borandy beketi» túsip ketti» (Júsipbek QORǴASBEK). Jatqa ketken, jamanǵa jetken kesekti esede esep joq...

Eń ókinishtisi, irgetasy laǵyl sulý shahardyń tabanyn sý basyp, ylǵal kemirdi: baqandaı 27 jyl erkindikte ebin taýyp, Ana tilimizge esik asha almadyq. Qos palataly Parlament te, úrkerdeı úrpıisken Úkimet te, áıdik Ákimshilik te, áńgúdik ákimder men myljyń mınıstrler de 99 paıyz qazaqtar qurymymen QUL tilindegi mińgirden qutyla almady. Alqaly toptaǵy 99 qazaq 1 orysqa Ana Tilin jyǵyp berip, taban astyna tastady. Qazaq topyraǵynda týyp, táýelsizdiktiń otyz jylynda «et» degen eki árip sózdiń «máso» ekendigin túsinbeý – topastyqtyń tóbe-shyńy. «Mal bolmaıtyndy» malǵunǵa sanap, sanaqtan shyǵarýǵa dátimiz barmady.

Latyn álipbıi – ýaqyttyń daýsyz talaby, taǵdyrly sheshim, saıası jeńis. Jańashyldyq alalaýsyz da, jaǵalasýsyz da júrmeıdi. Jańa jazý, tyń talpynys tar jolda taıǵaq keshpeýi úshin Ata Zańymyzdaǵy «orys tili – ultaralyq qatynas tili» degen ustanymdy dereý alyp tastap, otarsyzdaný saıasaty bastalýy kerek. Otarlyq sanadan birjola ajyrap, taza qutylmaı, kókjıegimiz keńeımeıdi. Álipbıdiń ál-qýattanyp, áreketke jalǵasýy qatań tártip, qarymdy qadamdardy talap etedi.

Qazaq Eliniń resmı mártebeli Memlekettik tilin jetik bilý jáne erkin sóıleý – qazaqtyń nanyn jep, sýyn ishken ár adamnyń mindeti; Qazaq Eliniń «bir maqsat, bir múdde, bir bolashaq» jolyn tańdaǵan árbir turǵynynyń paryzy. Bes qarýyn belden sheshpeı, tebingisin tepkilegen tentek capbazdaı tepsingen Ana Tilimniń baǵlan dáýren, baraqat dáýiri Jastar jylynda jasampazdyqpen bastalsyn! Uly Dalanyń ýyzy jarylyp, qysylyp-qumyqqan dybys pen jasyp shyqqan daýys jasanyp-jańǵyrsyn! Memlekettik tiline qurmet – qazaq topyraǵyndaǵy ózge jurt, basqa ulttardyń jer qojasyna senim-túsinigin kúsheıtip, yqylas-yntymaǵyn arttyratyn bolady.

Osydan baqandaı onshaqty jyl buryn belgilengen beles, mindetti meje – «2020 jylǵa deıin el halqynyń 95 paıyzy memlekettik tildi ıgerýi» degen muratty maqsat, naqty nusqaýdyń quzyret-kúshin eshkim joıǵan joq. Bıyl úkimetbasy men Ákimshilik basshysynan bastap, halyqtyń aldynda jeke jaýapqa tartylyp, óz salasynda 95 paıyz qazaqsha sóıleýdi iske asyra almaǵan ár mınıstr men óz oblysyn 95 paıyzy qazaqsha sóıletýge qaýqary jetpegen árbir ákim qyzmetinen bosatylýǵa tıis. Memlekettiń múddesi men tiline nemquraıly sheneýnikterdiń ornyna qazaqsha oılaıtyn, qazaqsha sóıleıtin, qazaqsha armandaıtyn ult azamattary taǵaıyndalýy kerek. Ár laýazymdy sheneýnik árbir jyl esik qaqqanda, Qazaq tiliniń meńgerilip-qoldanylýy jaıynda halqyna esep bersin. Bul – qazaq tiliniń eńselenýimen qatar, memlekettiń qaýipsizdiginiń, eldiń irgesi myqtylyǵynyń kepili.

Aýyzdyǵa sóz, aıaqtyǵa jol bermegen seter jorǵaly atbeginiń ardaqty tuıaǵy «ashsa – alaqanynda, jumsa – judyryǵynda» ustaıtyn ulyqtyǵynyń ularsha ushyp ketpegendigin pash etsin! Arsy-gúrsi teńizdeı dáıim býyrqanyp-bursanyp, Jeti Atamyzdyń árýaǵyn oıatqan, tirige – tirek, ólige – shyraq bolǵan dana til, sara sózimiz darqan támsilmen týyn tigip, tuǵyryn bekitýi úshin «Qazaq qazaqpen – qazaqsha sóılessin!» 2019 jyldan bastap, «Qazaq pen qazaqtyń – qazaqsha sóılesýi!» – kúndelikti kórkem ádet, bedeldi brendke aınalyp, qıan túbekte qıal qýǵan qazaq uly atqa qonsyn! Jan móldirligine ylaı túsirmegen ulyqty ultymyz anasynyń tilimen eljireı ezilip, emeshegi quryp, saǵyna qaýyshsyn! Ótken ómir-qaıymnyń qamyryqty góı-góıine arzan kúlkimen emes, ashshy mysqylmen qaraıtyn jaraqty jurt shóldegen shójelerdeı taza-til, káýsar bulaqqa bas salsyn!

Esik egesi, úı ıesi, el men jerdiń Qojasynyń tili – Memlekettik til – topyraǵymyzda tolyq bılik etpese, at aınalyp, qazyǵyn tappasa, Rýhanı Jańǵyrý da, Uly Dalanyń Qyry da bos sóz, qur uranshyldyqtan aspaı, qańyrap-qańǵyryp, ańyrap-adasyp qalatyndyǵyn moıyndaýǵa tıispiz. Týǵan tilimizdiń telegeıin aǵyzyp, kemerin keńeıtetin – nashar nusqaý men byljyraq buıryq emes, sanaly oıdaǵy taza túısik pen tula boıdaǵy ulttyq namys. Iassynyń shań basqan eski gúlzary – estiniń qaýymdasqan sesti tulǵalysyna aınalýy kerek.

Qaraǵaıdaı qajyrly, shynardaı shymyr, tasjarǵan Tilim sáýirdiń neke túninen túlep oıanyp, býsanǵan bozbaladaı dúr silkinip, kemel qýat tapsyn! Jyl saıyn birinshi synyptyń esigin ashatyn búldirshinder qarasynyń 400 myńnan (80-90 paıyzy qarakózder) asatyn úrdis-ekpinin báseńdetpeı, Qazaq halqyn kóbeıtýdiń arnaıy Memlekettik demogafıalyq damý Baǵdarlamasyn jyldam júzege asyrý qajet. Úlpershekteı ul, qyzǵaldaqtaı qyz tomaǵasyn sypyrǵan qarshyǵadaı erkindik aýasyn qunyǵa jutyp, aq sút bergen Ana tiliniń móldir tumasyn simire ishsin! Aıaýly anamyzdyń asyl tili tórge shyǵyp, kókjıegi kókke kóterilsin! «Bar bol, bahadúr sóz!» (Ábish KEKİLBAI).

Qazirgi qazaqqa aǵylshyn, arab, orys t.b. jerjúzi tilderin bilýdiń zıany joq. Tek, daýsyz shyndyq: qazaq topyraǵyndaǵy qazaq tilin bilmegen adamnyń keleshegi kún sanap kúńgirttenip, barmaǵyn tisteıtin kóńilsiz kúni jaqyndap keledi...

Úshtaǵan-úmittiń shyraǵyn mazdatpaı, otyna muz salǵan taǵy bir taǵdyrly támsil, basty qaýip – tonnyń ishki baýyndaı baýyrlasqan sybaılas jemqorlyq. Beıbit kún, tynysh uıqymyzdy tórt bólgen dáý-dońyz ózekke túsken jegi qurttaı kemirip-kertip jep, ál-dúrmanymyzdy álsiretip barady. Quba túzde sor qapqan qazaqtyń qazirgi jan-dúnıesin – ólara ólekseleriniń óńmendi ólermendigi, bitýaja bekiter zıalynyń kemshindigi, eren til, eresen sózdiń eńkeıýi, jazýshynyń qadir-qasıetiniń kómeski tartýy zar ıletip, zapy shektirdi. Sherhan MURTAZAnyń: «Jarty álemdi jaýlaǵan jahanger Eskendir Zulqarnaıyn ólgende, tabyttan qoly shoshańdap shyǵa beripti. Bir danyshpan alaqanyna dereý bir shókim topyraq salsa qoly sylq etip, tabytqa túsipti. Sóıtse, bul – Eskendirdiń tirilerge: «Men dúnıeniń jartysyn jaýlap, altynnan taý turǵyzsam da, o dúnıege eshteńe alyp bara jatqan joqpyn. Mine, qarańdar!» – dep, alaqanyn ashyp kórsetkeni eken» degen jarqyn jazbasyn árbir ákimshilik pen ýázirlik ǵımarattarynyń mańdaıshasynan kún saıyn kórip, kóńilge toqysaq, bálkı, dilge qanaǵat qylyp, betke qyzyl tabarmyz...

*** *** ***

Ólara – eski aı men jańa aı aralyǵyndaǵy Aı kórinbeıtin ýaqyt. Ólara – eskiniń esik bosatyp, jańanyń tuǵyr tabatyn tebirenisti sáti. Ólara shaqtyń kúdigi qalyń, qaýpi qarańǵy. Eski aı bitip, jańa aı kórinip úlgermegen kezeń – «Aıdyń qarańǵysy».

Ólaradaǵy topalań daýyl, burqasyn borannyń astynda qara qazannyń qaqpaǵy bótenniń baǵyn ashpasyn! Esil eldiń bıligi jattyń taqymyna túspesin! Qazaq taǵdyrynyń eki tizgin, bir shylbyry óz qolyna tıip, alapat aldaspanymen qorǵalsyn! Qul-qutany qutyrǵan eldiń han-sultany jutylady.

Qanshyrdaı qatyp, qyryq buralyp bolǵanbyz. Kóp ıyq kóterip, kóp tómpesh kórgenbiz. Ár butasynyń túbine sháıit batyrdyń qany tamyp, ata dushpanynyń basy qýraǵan jaıdaq dala, jaǵaltaq sor jalǵan sóıletpeıdi. Batystyń bassyzdyǵy men aıarlyǵynyń, shyǵystyń zalymdyǵy men rahymsyzdyǵynyń sumdyq súleıin bastan keship, beli qaıysqan qazaq «at súringenshe, aqyl taýyp», bolashaǵynyń baıandylyǵy jolynda eshteńeden taıynbaýy kerek. «Jalańash baryp jaýǵa tı, Táńiri ózi biledi, ajalymyz qaıdan-dúr!» (Shalkıiz Jyraý).

Ólara jaýynsyz ótip, tike turyp, tolyq pisken Aı bultsyz túndi sútteı jarqyratyp, «Aı qarańǵy, tań jaryq» aıyqtyrady. El aman, jurt tynysh: irgemiz bútin, tútinimiz túzý. Táýbege tizgin salyp, shúkirdiń shylbyryn tarttyq. Óristi órenin «Aı kórdim, aman kórdim!» ónegesimen ósirgen qazaqtyń aqyly darıa, ımandy qarıasy qadirimen qartaıǵan. Qart bolý uıat emes, qyrt bolý – uıat. Sıyr sáskeden uzaǵan qatqaq tózim, shymyr shydam, qalyń qamaýter – ańshynyń keshikkenine súısingen meńzeri alys, máni tereń dáme-dárgeı.

Tebirengen júrektiń qalaýy da, tolǵanysty tilektiń alaýy da, osy!

Myńjan Baıjanın