Fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor N.Kelimbetov kóptegen jyldar boıy Abaı atyndaǵy Almaty memlekettik ýnıversıtetiniń qazaq ádebıeti kafedrasynda, Q.Sátbaev atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń qazaq tili kafedrasynda ustazdyq etti. Qazaq ádebıetiniń ejelgi dáýiri jaıynda jazylǵan birqatar oqýlyqtar men oqý quraldarynyń avtory.

Orda buzar otyzynda omyrtqadan aýyr dertke ushyrap, uzaq jyldar boıy tósekke tańylǵan Nemat Kelimbetovtiń ómirge qushtarlyqtyń ónegesindeı, taǵdyrmen tartystyń taǵylymyndaı «Úmit úzgim kelmeıdi» atty monolog-hıkaıaty onyń qalamgerlik qýatyn da, kúreskerlik kúshin de kelisti kórsetti. Kitapty arqaý etip jazylǵan pesa boıynsha qoıylǵan spektákl M.Áýezov atyndaǵy akademıalyq teatrynda tabysty júrdi.

«Ulyma hat», «Qarıalar», «Kúnshildik» sıaqty esseleri Nemat Kelimbetovti oıshyl sýretker retinde de tanytty. «Úmit úzgim kelmeıdi» kitaby qazaq ádebıetiniń abyroıyn asyryp, IýNESKO aıasyndaǵy eń mereıli marapattardyń biri – Eýropanyń Frans Kafka qoǵamynyń marapatyn alyp berdi.

«Qazaq ádebıetiniń ejelgi dáýiri» (1986), «Ejelgi dáýir ádebıeti» (1991), «Ejelgi túrki poezıasy jáne qazaq ádebıetindegi dástúr jalǵastyǵy» (1998), «Qazaq ádebıeti bastaýlary» (1998), «Ejelgi ádebı jádigerlikter» (2005) sıaqty kóptegen kitaptary ulttyq sóz óneriniń túp-tamyry tereńde jatqandyǵyn daýsyz dáleldedi. Ǵalym bul baǵyttaǵy izdenisteri úshin Kúltegin atyndaǵy syılyqtyń laýreaty atandy.

Qamshy.kz aqparat agenttigi oqyrmandar nazaryna Nemat atanyń shyǵarmalarynan úzindi usynady.

«Óziniń áldeqashan qartaıyp qalǵanyn Allanyń aldynda da, adamnyń da aldynda moıyndaǵysy kelmeı, shal atanǵan búgingi bozbalasha álem-jálem kıinip, «el kezgen eser kezdegideı» jeńil minez kórsetip júrgen qarttardy kim dep bilemiz?

Tán men jannyń jasandy jastyq kórinisterin jasap, sahnada emes, ómirde ártis bop júrý – erlik pe álde eserlik de degim keledi.

Bizdiń jas shaǵymyzda egde tarta bastaǵan adamdar ózderiniń káriligine namystanbaıtyn. Qartaıyp qalǵanyn jasyrýǵa áreket jasamaıtyn. Qaıta qarıalyǵyn maqtanysh etip, jurtqa baısaldy jan bolyp kórinýge qushtar edi.

Bizge olar ǵasyrǵa jýyq ómir jolynda uzaq sapar shegip, qıametten qıyn bel-belesterden súrinbeı, márege abyroımen jetken sıqyrly jandar tárizdi kórinetin.

Áıteýir biz biletin qarıalar «qartaıyp qaldym» dep ókinbeıtin. Qaıta «Qudaıǵa shúkir, qarıalyqqa da aman-esen jettik-aý, buǵan da táýba» dep otyratyn. Mundaı qarttar qumanmen qolyna sý quıǵan balalarǵa: «ǵumyryń uzaq bolsyn, men sıaqty aq saqaldy, sary tisti shal bol» dep bata beretin».

(«Qarıalar» essesinen úzindi)

***

“Azap shekkiń kelmese, kúnshil bolma”

– Kóne zaman danyshpany Ýnsýrı osylaı depti ǵoı.

– Dese degen shyǵar. Biraq osy ǵıbrat sóz aıtylǵaly beri arada júzdegen jyldar ótse de, keıbir adamdar boıyndaǵy kúnshildik, birin-biri kórer kózge kúndeý bir mysqalǵa da azaıǵan joq, – dedi qasymda otyrǵan dosym. Dastarqan basynda kúnshildik jaıyndaǵy suhbat qyza tústi.

– Durys aıtasyń. Kúnshildik degen “qyzyl-kóz” bále kóbeımese, azaıatyn túri joq. Qaıta jeldi kúngi órtteı ózinen-ózi lapyldap, órship barady emes pe? Zaman jaqsaryp, eldiń dáýleti artqan sa­ıyn keıbireýlerdiń peıili tarylyp, birin-biri kún­deýi arta bere me dep qaldym. Sen qalaı oılaı­syń? – dedim dosyma qarap.

– Kúnshilder quddy kúndes qatyndar sıaqty ǵoı. Kúndes áıelderdiń ishtarlyǵyn túsinýge bola­dy. Jalǵyz erkek jamyraǵan kóp áıelge jetpeı ja­tyr deıik. Al kúnshil pendelerge ne jetpeıdi deseńshi?

– Iá, kúnshil jandarǵa bári jetpeıdi. Olardyń kúndemeıtin adamy joq.

– Sonda kúnshil adamdy ishi tar, qyzǵanshaq deýge bola ma?

– Joq. Kúnshil adam men qyzǵanshaq kisiniń arasynda jer men kókteı aıyrmashylyq bar.

– Qandaı aıyrmashylyq?

– Qyzǵanshaq adam óziniń qolynda bar nárseni basqalardan qyzǵanady. Bar bolǵany sol ǵana. Bári­miz de myna qara jerdi basyp júrgen pendemiz ǵoı. Qyzǵanshaq adamnyń mundaı pendeligin túsiný qıyn emes.

– Al kúnshil adam she?

– Kúnshildiń múldem jóni bólek. Kúnshil adam óz qolyndaǵy bar buıymdy emes, óz qolynda joq, biraq basqa bireýdiń qolynda bar nárseni qyzǵanady.

– Sonda qalaı? Ol basqa bireýdiń menshigindegi zatty sol adamnyń ózinen qyzǵana ma? Buǵan men túsinbeı qaldym. Mıym jetpeıtin shyǵar.

– Túsinbeıtin nesi bar. Máselen, sen sýdaı jańa “Mersedes” máshınesin satyp aldyń deıik. Al seniń kúnshil kórshińde ondaı máshıne joq dep shartty túrde keliseıik. Mine, sen sol máshıneni satyp alǵan kúnnen bastap, kúnshil kórshińnen kúndiz kúlki, túnde uıqy qashady.

– Nege? Jaǵdaıy kelgende kórshim de sondaı kólikti satyp alýy múmkin ǵoı.

– Sen meni taǵy da túsinbeı qaldyń. Seniń kúnshil kórshińe ondaı máshıneniń keregi joq. “Mersedes” máshınesin satyp alýdy ol armandaǵan da emes, josparlaǵan da joq.

– Onda nege meni kúndeıdi?

– Mine, kúnshildiń bar “qupıasy” osy bir ǵana saýalda jatyr.

– Ol qandaı qupıa?

– Men jańa ǵana saǵan: “kúnshil” kisi ózinde joq, biraq basqalarda bar nárseni, aıtalyq, má­shı­neni, mal-múlikti, úı-jaıdy, t.b. kúndeıdi dedim ǵoı.

– Iá, solaı dediń.

– Mine, “toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıi­ni­ne” endi keldik. Seniń álgi kúnshil kórshiń ózinde joq “Mersedestiń” ózgelerde de, ıaǵnı sende de bol­­maýyn qalaıdy. “Bolmasyn!” dep qudaıǵa kúni-túni jalbarynady. Sol úshin, ıaǵnı sende jaqsy máshı­ne­niń bolmaýy úshin qolynan kelgen ke­sapattyń bárin jasaıdy. Bul jolda ol eshnárseden taıy­n­baıdy. Kerek bolsa ózin qurbandyqqa shalyp jiberýge de ázir turady. Endi uqtyń ba? Kúnshildik degenimiz, mine, osyndaı bolady.

(«Kúnshildik» suhbat-dıalogynan úzindi)

Usynǵan: Maqpal Sembaı