Reseıde keler kóktemnen bastap memleket aldynda boryshy bar depýtattar men mınıstrler jalaqydan qaǵylyp, tipti olardyń qaısybiri depýtattyq mandatynan aıyrylýy da múmkin. Reseı bul zańdy kóktemnen bastap qoldanysqa engizip, bank aldyndaǵy jáne memleket aldyndaǵy san myńdaǵan boryshyn ótemegen qaryzger depýtattaryna jazany osylaı qataıtpaq. Jalpy, derekterge júginsek, Reseıde naq qazir iri-iri kompanıalardyń aksıalaryna ıelik etetin sheneýnikterdiń basym bóliginiń qaryzyn ótemeı, salyqtan jaltarý faktileri kóbirek tirkelgen. Tipti VTB bank, «Rosneft», jáne iri avtosalondardyń aksıalaryna ıelik etetin Reseı depýtattarynyń qaryzy 335,8 mln rúblge deıin jetken.
Mine, osydan baryp Reseı Memlekettik dýmasy boryshker depýttardyń jalaqysyn tólemeı, mandatyn alý týraly zań shyǵarýǵa májbúr bolyp otyr. Reseıdiń mundaı qadamyna qatysty pikir bildirgen mamandarymyzdyń deni bizge de naq osyndaı qatań sharalardy qarastyrý qajettigin aıtyp otyr. Mamandardyń paıymdaýynsha, bizge qarapaıym halyqtan góri boryshy bar depýtat pen mınıstrlerdi jaýapqa tartý kerek. Sebebi qarapaıym halyqtyń bul arada qoǵamǵa zıany joq. Al memlekettik salyqtan jaltaryp, bankterden iri kólemdi nesıe alyp, tipti qyzmetimen qosa kásipkerlikti de qosa atqaryp memlekettik satyp alýǵa qatysyp, ondaǵy qarjyny da qosa
alyp júrgen shendiler elde barshylyq. «Mine, biz úshin bolashaqta osy máselelerge baqylaýdy kúsheıtý kerek. Memlekettik qyzmette júrip, jeke kásipkerlikpen aınalysyp júrgen, memleket aldynda boryshy bar sheneýnikterge talapty qatańdatý kerek»,-deıdi mamandar.
«Biz memleket aldyndaǵy qaryzy bar adamdardyń shetelge shyǵýyn ǵana shektep otyrmyz. Biraq memlekettik qarjysyn qaltasyna basyp alyp, syrtqa qashqandar qanshama?! Qazir Reseıdiń memlekettik qyzmetkerleriniń qaryzynan qoryqqan Batys bankteri Reseımen arada saýda-sattyq jasap, taýar tasymaldaıtyn óz kásipkerlerine qaryz nesıe bermeı jatyr. Ótkende Chehıanyń eksporttyq bankteri Reseımen arada eksport-ımport ara qatynasyn ornatqan kásipkerlerine jeńildikpen nesıe bermeıtinderin málim etti. Sebebi Reseıde qazir bıznesti júrgizý tıimsiz. Jaǵdaı qıyn. Reseı kásipkerleri qaryzǵa belshesinen batty. Ony qaıtara almaıtyn qaýipi basym. Reseıdiń memlekettik qyzmetkerleriniń árbiriniń qaryzy 335 mln rúblden asyp ketken. Bul degenińiz - óte qomaqty qarjy. Sondyqtan Reseı Memlettik dýmasy qaryzdanǵan depýtattardy memlekettik qyzmetten alastaýdy jón sanap otyr. Bul tek Reseıde ǵana bar tájirıbe emes. Mundaı ádis damyǵan elderdiń birazynda bar. Mysaly, Iordanıa, Japonıa, Ońtústik Koreıa elderinde bankterde nesıesi bar adam depýttattyq mandat ala almaıdy. Jalpy, halyq qalaýlylary halyq úshin qyzmet etetindikten, eń birinshi kezekte olardyń jaýapkershiligi basym bolýy kerek. Al bizdegi sheneýnikterdiń ózi zańdy belden basyp, qyrýar boryshty moıyndaryna ilip alyp, memleket qarjysyn talan-tarajǵa
salyp, tipti memleket qarjysyn syrtqa alyp qashatyndary da bar. Sondyqtan bizge de mundaı sharalardy qarastyryp, qaryzy bar adamdy memlekettik sheneýniktik qyzmetke jibermeý kerek dep esepteımin. Bul arada qarapaıym memlekettik qyzmetkerler týraly aıtyp otyrǵan joqpyn. Bizde 60 - 70 myń teńge alatyn memlekettik qyzmetkerler bar. Olardyń jalaqysy mardymsyz. Men bul arada jalaqylary 900 myń teńgeni quraıtyn depýtattar, mınıstrler jaly aıtyp otyrmyn. Olardyń basym bóliginde bıznes bary daýsyz. Óz atyna jazbasa da, týysynyń atyna jazyp talaı nárseni jasap otyrǵandardy bilemiz. Mine osy jaıttar erekshe baqylaýda bolýy tıis», - dedi ekonomıka ǵylymynyń doktory, profesor Jumadilda Baıahmetov.
Ekonomıs-ǵalymnyń paıymdaýynsha, bizde shetelden vılla satyp alatyn, záýlim úı satyp alatyn sheneýnikter bar. Olar ol aqshany qaıdan alypty?
«Tek jalaqymen ǵana kún kórse, bes aıdyń ishinde shetelden vılla satyp ala almas edi. Biraq bizde osyndaı sheneýnikter de bar. Buryn Keńes Odaǵynyń tusynda bir memlekettik qyzmetker artyq jıhaz alsa, sol naqty teksereletin. Osydan baryp ol kezde qarjyny syrtqa shyǵarý, ofshorǵa salý degen bolmady. Mine, bizge de osylaı baqylaýdy qataıtpasaq, erteń qıyn bolady», - dedi ekonomıs-ǵalym.
Sondaı-aq buǵan qatysty áleýmettanýshy maman Merýert Moldabaevanyń da aıtar oıy bar. Mamannyń paıymdaýynsha, rasymen de naq qazir memlekettiń qarjysyn únemdi jumsap, uqsatý mańyzdy.
«Memlekettik qyzmette júrgender, ásirese oblys, aýdan deńgeıinde ákim bolyp, depýtattyq mandatty alyp júrgender ulttyń jaǵdaıy, el bolashaǵy týraly az aıtpaıdy. Biraq endigi jerde olardyń sózi men isi bir jerden shyqsa deımiz. Qazir olardyń arasynda minbede eldiń, memlekettiń máselesin kóterip, minbeden túskennen keıin óziniń jeke bıznesimen aınalysyp ketetinderi bary jıi baıqalady. Osydan baryp keıbir memlekettik qyzmetkerlerdiń halyqtyń ushan-teńiz qarjysyn talan-tarajǵa salyp, shetelge qashyp ketýi, bolmasa para alýy, nemese óziniń para berýi tárizdi yńǵaısyz jaǵdaılar kórinis beredi. Bolashaqta mundaı jalǵan kúreskerlerdiń qatary azaısyn desek biz «Memlekettik
qyzmetter» týraly Zańnyń oryndalaýyn qatań baqylaýǵa alýymyz kerek.
Eger memlekettiń aldynda qaryzy bolsa memlekettik qyzmetkerge tıisti shara qoldaný kerek. Muny zańmen talap etý qajet. Olaı etpesek erteń halyqtyń qarjysy jeke bireýlerdiń múddesi úshin ǵana qyzmet etýge jarap qalady. Sondyqtan bizge qatań zań qajet», - dedi Merýet Moldabaeva.
Qarlyǵash Zaryqqanqyzy
