Kesheli beri birqatar shendiler oryntaǵymen qoshtasyp, endi biri jańa qyzmetpen qaýyshyp, taǵaıyndaýlar bolyp jatyr. Sonyń biri Qazaqstannyń Ulttyq bankin tórt  jylǵa jýyq basqarǵan Danıar Aqyshevtiń ornyna Erbolat Dosaev taǵaıyndaldy.  Buǵan deıin Ulttyq ekonomıka mınıstrligin basqarǵan Dosaev myrza aldaǵy ýaqytta Ulttyq banktiń jumysy Úkimetpen tyǵyz baılanysta bolatynyn aıtty. «Qarjy salasy ekonomıkanyń donory bolǵandyqtan osy saladaǵy jumysty Úkimetpen etene aralasyp isteımiz. Biz aı saıyn Úkimette bas qosyp máselelerdi birigip sheshemiz» - dedi Dosaev.

Al endi  Erbolat Dosaevtyń Ulttyq bankke kelýi eldegi ınflásıanyń deńgeıine jáne teńgeniń taǵdyryna qalaı áser etedi?! Bolashaqta Ulttyq bankke neni eskerý kerek?!

Mamandardyń paıymadýynsha, bıylǵy jyl Qazaqstan úshin kútpegen ekonomıkalyq senarılerge toly bolady. Aldaǵy ýaqytta Ulttyq bank úshin teńgeni tejep ustaýǵa kóptegen qarjy jumsaýǵa týra keledi.

Ekonomıs-ǵalymdardyń aıtýynsha, bıylǵy jyly ınflásıany tejeýdiń zamanǵa saı tásilderin meńgermesek, qymbatshylyq budan ári eselene beretin bolady. Mamandar alǵa tartyp otyrǵandaı, bıylǵy jyly kók qaǵazdyń quny sharyqtap odan ári sharyqtaı túsýi ábden múmkin. Oǵan sebep, birinshi kezekte AQSH-tyń ekonomıkalyq ahýaly.

AQSH-tan bastaý alǵan senarıge qarsy ádis kerek

AQSH qarjy mınıstrliginiń málimeti boıynsha, eldiń memlekettik qaryzynyń kólemi tarıhta alǵash ret 22 trıllıon dollardan asyp ketti. Donald Tramp AQSH prezıdenti qyzmetine kiriskennen beri memlekettik qaryz eki trıllıon dollarǵa kóbeıgen. «Mine, osy jaıttar aldaǵy ýaqytta biraz eldiń ekonomıkasyna keri áserin beredi» desedi mamandar.

«2017 jyly jeltoqsanda Tramptyń bastamasy boıynsha salyq reformasy júrgizilgennen keıin memlekettik qaryz kólemi tez ulǵaıa bastaǵan. Sonyń saldarynan federaldyq búdjet bir jarym trıllıon dollardan qaǵylǵan. Qaryzdyń kóbeıýine áskerı maqsatqa jáne ishki qajettilikterge jumsalatyn shyǵyndy kóbeıtý týraly zańdar da áser etken. AQSH kongresiniń búdjet basqarmasy 2019 jyly búdjet tapshylyǵy 897 mıllıard dollardy quraıdy degen boljam jasaǵan. Bul ótken jylǵydan 15 paıyzǵa kóp. Boljam boıynsha, búdjet tapshylyǵynyń kólemi jyl saıyn ulǵaıyp, 2022 jylǵa qaraı bir trıllıon dollarǵa jetpek. Búdjet tapshylyǵynyń ulǵaıýyna áleýmettik járdemaqylar men 65 jastan asqan azamattardy medısınalyq saqtandyrý júıesine jumsalatyn shyǵynnyń ósýi áser etip otyr. Aq úı jańa salyq reformasy ekonomıka serpin berip, ózin aqtaıdy dep sendiredi. Biraq ekonomıserdiń kóbi bul pikirmen kelispeıdi. Aldaǵy ýaqytta AQSH federaldyq rezerv júıesi syrtqa beretin qaryzynyń paıyzdyq stavkasyn eriksiz ósiredi. Buryn syrtqa beretin qaryz stavkasy 0,25 paıyz bolsa, qazir AQSH muny 0,5 paıyz qylyp ósirgen bolatyn. Osy sáttiń ózinde-aq kóptegen elderde djollar baǵasy sharyqtap, ulttyq valútalary tómendedi. Endi jazǵa qaraı AQSH federaldyq rezervi paıyzdyq stavkasyn taǵy ósirse, bul kók qaǵazdyń taǵy da quny ósip, ınflásıa arta túsetininin kórsetedi. AQSH osylaı ózinen shyqqan shyǵyndy toltyrýdy josparlaıdy. Sondyqtan Ulttyq bank pen Úkimetke birishi kezekte osy máseleni oılaný kerek»,- deıdi ekonomıs-ǵalym Jumadilda Baıahmetov.

Reseıdiń jaıy da bizdiń kóńil-kúıimizdi buzady

Sarapshylardyń paıymdaýynsha, endigi kezekte «teńge qadamyn nyqtaı túsedi» dep aıtý qıyn. Álemdik ekonomıkada qalyptasyp otyrǵan jaǵdaıdyń ózi muny aıqyndap tur. Máselen,  qazir Reseıde bir dollardyń quny 63,22 rúbl bolyp, Reseı valútasy barynsha álsireýde. Al rúbldiń quldyraýy ekonomıkasy Reseımen tyǵyz baınalysty el retinde Qazaqstanǵa da óz áserin tıgizbeı qomaıdy.

«Qazaqstan ekonomıkasy Reseımen tyǵyz baılanysty  bolǵannan keıin Reseı valútasynyń arzandaýy bizge óz áserin tıgizbeı qoımaıdy.  Reseıde qazir rúbldiń quny ǵana tómendep turǵan joq. Reseıdiń memlekttik oblıgasıalary da qunsyzdanyp bara jatyr. Memlekettik oblıgasıa degenimiz – búdjet shyǵynyn jabý úshin jáne túrli iri jobalardy qarjylandyrý úshin shyǵarylatyndyqtan  mundaı oblıgasıalardyń qunsyzdanýy Reseıge ońaı bolmaıdy. Atalmysh qundy qaǵazdardyń, aksıalardyń qunsyzdanýyn saqtap turý úshin Reseı bolashaqta altyn-valúta qorynan qosymsha qarjy ala bastaıdy. Al altyn-valúta qorynan qarjy alý ózinen-ózi rúbldiń qunyn túsiredi. Al rúbldiń qunsyzdanýy Qazaqstan úshin jaqsy nyshan emes.  Sebebi Qazaqstan men Reseı ekonomıkasy qatty uqsas. Eki el de munaı eksporttaıtyn el. Buǵan qosa Qazaqstan men Reseı eknomıkalyq seriktes el. Eger rúbl arzandasa Reseıdiń taýarlary da arzandaıdy. Bul jaǵdaımen kelispesten biz teńgeni tejep ustap tursaq, qazaqstandyq taýarlar qazirgi qymbattaǵannan da ári qymbattaı beredi. Budan shyǵatyn qorytyndy tutynýshylar arzan taýar alý úshin jappaı Reseıdiń ónimin satyp ala bastaıdy da, otandyq taýarǵa degen  suranys tómendeıdi. Mundaıda ózinen ózi teńgeniń qunyn kemitse ǵana otandyq ónim básekege qabiletti bolady. Sondyqtan bolashaqta teńgeniń álsireýi ábden múmkin. Bul otandyq óndiristi qoldaý úshin oryn alatyn senarı»,-deıdi Jumadilda Baıahmetov.

Iýán  ol oılandyryp tur...

Negizinen, maýsym aıy bastalǵaly beri ıýán baǵamy da 3,3 paıyzǵa tómendegen. Alpaýyt aspan asty eli valútasynyń qunsyzdanýyn da sarapshylar ońǵa balap otyrǵan joq. Qarjygerlerdiń baǵamdaýynsha, bul jaǵdaı da Qazaqstanǵa áser etýi ábden múmkin.

«Qytaıdyń ulttyq valútasy bıylǵy maýsym aıynda 3,3 paıyzǵa deıin qunyn joǵaltty. 2016 jyly ıýán baǵamy turaqty kóterilip turdy. Tipti bul jyldary ıýán dollardy yǵystyryp shyǵarady. Halyqaralyq valútaǵa aınalady degen pikirler de qaýlady. Biraq 2017 jyldan beri ıýán baǵamy kúrt tómendeı bastady. Buǵan árıne Qytaı men AQSH arasyndaǵy jaǵdaılar da óz áserin tıgizýde. Bilesizder, 2017 jyldan beri AQSH prezıdenti Tramp AQSH pen Qytaı arasyndaǵy saýda aınalymy teńgerimin qalyptastyrý úshin Amerıkaǵa enetin Qytaı taýarlaryna aýyr salyq salýdy  jón kóre bastady. Mine, osydan bastap ıýán álsireı bastady.  Al mundaı jaǵdaıda bul ekonomıkalyq soǵystyń bizge áseri tımeıdi  deýge taǵy bolmaıd»,-deıdi sarapshy Toǵjan Shaıahmetova.

Bolshaqta AQSH Qytaıǵa degen ekonomıkalyq kózqarasyn ózgerte qoımasa Qytaıdyń ulttyq valútasy ekonomıkalyq qysymnan qunsyzdana beredi. Al bul jaǵdaı bizdi oılantýy tıis. Óıtkeni, Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy ekonomıkalyq baılanys kúnnen kúnge nyǵaıyp keledi. Qytaı elinen Qazaqstanǵa kúndelikti qanshama taýar ımporttalady?! Qazaqstan da taýar eksporttap otyr. Bizdiń naryqtyń basym bóligin Qytaı taýarlary alyp jatyr. «Mundaı jaǵdaıda bul qarjylyq jaǵdaıdyń bizge tikeleı áseri bolady» deıdi qarjygerler.

Ne isteý kerek?

Osylaısha elimizdiń eń basty ekonomıkalyq seriktesteri sanalatyn Qytaı men Reseıdegi jaǵdaıdy tizbelesek, bolashaqta ne isteý kerek?  Onyń ústine burynǵydaı qymbat munaıdyń da joq ekenin eskerý kerek.

Mamandar mundaıda «devalvasıa ekonomıkaǵa ýaqytsha dem berý ǵana. Sondyqtan teńgeni qunsyzdandyrý biz úshin tyǵyryqtan shyǵatyn jol emes» deıdi.

Túıindesek, sala mamandarynyń naqtylaýynsha, kórshi elderde bolyp jatqan ekonomıkalyq jaǵdaı bizge óz áserin tıgizedi. Sebebi ekonomıkalyq turǵyda biz olarǵa baılaýlymyz. Demek, mundaıda úkimettik turǵyda saqtyq sharalaryn qaıta pysyqtaý kerek. Ózimizden shyǵatyn ónimniń azdyǵy, shıkizatqa táýeldilik, munaıdan túsetin túsimge kóbirek ıek artý bizdi oılandyrýy tıis. Bolashaqta otandyq óndiristi qoldaýǵa basymdyq arta túsýi kerek. Osy rette mamandar «qazir biz ishki naryqty syrttan aǵylyp jatqan sapasyz taýardan qorǵaı almaı otyrmyz. Ol úshin bizdiń ózimizdiń shyǵaratyn otandyq ónimderimiz basym bolýy kerek. Shıkizatqa táýeldilikten qutylyp, eń sońǵy daıyn ónimge deıin ónim shyǵarý qabiletimiz artýy kerek. Mine, sol kezde ǵana biz tyǵyryqtan shyǵamyz. Al Dosaevqa jáne Úkimetke artylar júk otandyq óndiriske barynsha bankter arqyly qoldaý kórsetýdi qolǵa alý kerek. Eger otandyq bıznesti damytýǵa elde barynsha jaıly jaǵdaı jasalsa biz bul tyǵyryqtan shyǵar edik» dep otyr...

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy