Islam dini kelgenge deıin, álemde áıel balasynyń kemsitilip, kóp qaǵajý kórgenin baıqaımyz. Áıel zatyn qorlyqta ustaý, adam qatarynda sanamaý, aryn aıaqqa taptaý, týǵan áke-sheshesiniń murasynan qaǵý syndy, t.b. jaman ádetter arab qoǵamynda da bar edi.

Islam dini alǵashqy ýaqyttardan bastap-aq áıel zatynyń januıadaǵy ári qoǵamdaǵy ornyn belgiledi. Ózine tıesili mindetin naqtylap, ar-uıaty men abyroıyn qorǵady. Súıkimdi qyz, súıikti jar, aıaýly ana retinde bedelin ósirdi. Dinimizdiń áıelderge zor qamqorlyq jasaýy – bar­sha áıel za­ty úshin adam­zat tarıhyndaǵy teńdessiz oqıǵa boldy. Óıtkeni, ózge elderde de áıeldiń jaǵdaıy tym aıanyshty kúıde edi. Quran Kárimde 176 aıattan turatyn «Nısa» («Áıelder»), 98 aıattan turatyn «Márıam» dep atalatyn súreler tikeleı áıelderge arnalǵan. Budan basqa, «Nur», «Ahzab», «Mumtahına», «Tahrım», «Talaq» súrelerinde de dinimizdegi áıel adamnyń orny týraly keńinen aıtylǵan. Bul – Islam dininiń áıelderge qanshalyqty kóńil bólgenine dálel.

Arab qoǵamynda qyz balany asyraýdan qashatyn, uldy artyq kórip, qyzdy bolǵanyna kúıinip, qatty yzalanatyndar da bar edi. Bundaı jaýyz minezdiń asqynǵany sonsha – jańa týǵan názik jandy sharanany shimirikpesten tirideı ólimge qıyp, aýlaqqa aparyp kómip tastaıtyndary da kezdesetin. Qyz balany betke shirkeý, súıekke tańba sanaıtyn nadandyq áreket Quranda ashshy synǵa alynǵan: «Keıbireýleri qyzdy bolǵanyn estigende, ashýdan júzderi tútigip, túnerip ketedi. Bundaı «jaman» habardyń saldarynan el kózinen tasalanady. Bul qorlyqqa shydap, ony asyrap-baǵý kerek pe, joq álde topyraqqa kómip tastaǵan durys pa? Qarańdarshy, bergen úkimderi qandaı jaman?!» («Nahl» súresi, 58-59-aıattar).

Sol kezde Jaratýshy Ie nadandyq dáýirindegi osy bir taǵylyqqa tosqaýyl qoıyp, qyz balany óltirmeýge shaqyrdy: «Jar­ly kúı keship, turmys-tirshilikteriń na­shar bolǵandyǵy úshin balalaryńdy óltirmeńder! Senderdiń de, olardyń da rızyǵyn Biz beremiz» («Ánǵam» súresi, 151-aıat).

Sondaı-aq, qıamet kúninde beıkúná sábılerge kórsetilgen jaýyzdyqtyń esebi suraqqa alynyp, ja­za­syz ketpeıtindigi eskertiledi: «Tirideı kómilgen balalaryńa «Qandaı kiná-laryń bar edi, nen­deı kúná úshin óltirildińder?», – dep suralǵanda…» («Takýır» súresi, 8-9 aıattar).

Birde úlken sahabalardyń biri ótkenin eske alǵanda, keıde qatty jylaǵysy, keıde kúlgisi keletinin aıtqan edi. Qasyndaǵylar munyń sebebin suraǵanda: «Jylaǵym keletin sebebi – Islamǵa deıingi kezde bir qyzym bar edi. Tórt jasqa tolǵanda, kózin qurtpaq pıǵylmen shólge ertip apardym. Shuńqyr qazyp jatqanymda, qyzym eshteńeden beıhabar kúıde meniń ústime juqqan qum-topyraqty tazalaýmen boldy. Qazyp bolǵannan keıin, qyzymdy shyńǵyryp jylaǵanyna qaramas-tan tirideı kómip ketip edim. Sol bir qatigezdigim esime túsken saıyn, eriksiz kózimniń sorasy aǵady. Al kúlgim keletini – jahıl kezimizde unnan ártúrli músin jasap, soǵan tabynatyn edik. Keıde sony otqa pisirip jep te qoıatynbyz. Sol kezgi nadandyǵymyzǵa qazir kúlkim keledi», − dep jaýap bergen eken.

Demek, Islam dini alǵashqy ýaqyttardan bastap-aq qyz ba-lalarǵa meıirimmen, aıaýshylyq-pen qaraýǵa shaqyrǵan. Tipti bir januıadaǵy balalardy da ul-qyz dep alalamaýǵa tárbıeleýiniń ózi qyz balalarǵa dinimizdiń zor kóńil bólgenin baıqatady.

Adamzattyń asyly súıikti paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) dindi na-sıhattaı bastaǵanda, áıelder qaýymy da oǵan óte kóp qoldaý kórsetken. Aıtalyq, Hadısha anamyzdyń (r.a.) Islamdy alǵash bolyp qabyldap, búkil baılyǵyn din jolynda sarp etkeni belgili. Osy sebepti paı-ǵambarymyz (s.ǵ.s.): «El menen teris aınalǵan kezde, Hadısha maǵan sendi. Aıtqandarymdy eshkim qabyldamaǵanda, meni alǵashqy bolyp rastaǵan sol edi», – dep, ony ómir boıy umytpaı, jaqsylyqtaryn árdaıym eske alyp otyrǵan. Hadısha anamyz (r.a.) musylman bolǵan soń, keıin qyzdary Rýqıa, Zeınep, Úmmú Kúlsim jáne Fatıma da Islam dinin qabyldaǵan. Qyzdary paıǵambarymyzdy (s.ǵ.s.) qatty jaqsy kóretin. Aıaýly ákelerin qorǵaý úshin ójet minezge de baratyn. Bir kúni paıǵamba-rymyz (s.ǵ.s.) Qaǵbada namaz oqyp turǵan kezde, Ábý Jáhıl bastaǵan bir top múshrik buqpantaılap kelip, múbárak basyna túıeniń ishek-qarnyn tastap jiberip, aıyzdary qana syrtynan ájýalap kúlip jatty. Olardyń mazaqtaǵan dóreki daýystaryn estigende, Fatıma (r.a.) jan ushyra júgirip kelip, múshrikterge jer-jebirine jete urysty. Jylap turyp ákesiniń ústinen aqqan maldyń qan-jynyn tazalady. Álgilerdiń aýzyna qum quıylyp, dereý kúlkisin tyıdy (Haısamı Alı ıbn Ábý Bákr, Májmaýz-zaýaıd, VI,13, Kaır, h.1407 j.).

Din jolyndaǵy osyndaı tabandy erlikteri men qajyrly eńbekterin baǵalap paıǵam-barymyz (s.ǵ.s.) birde: «Osy dúnıede de, aqyrette de qurmetke ıe bolatyn tórt áıel bar: Imrannyń qyzy – Márıam, perǵaýynnyń jary – Ásıa, Hýaılıdtiń qyzy – Hadısha, Muhammedtiń qyzy – Fatıma», – degen edi (Ibn Isqaq Mýhammed, Sıra, red: M. Hamıdýllah, Konıa, 1981. B. 228.).

Islam tarıhynda alǵashqy sheıittiń de áıel kisi bolǵany barshamyzǵa málim. Islamdy jarysa qabyldap jatqandardyń kópshiligin áıelder quraǵan. Aıtalyq, Ábý Bákirdiń (r.a.) úıiniń qasyna kelip, ishten daýystap oqylǵan Quranǵa qulaq túretinderdiń de birazy áıelder edi. Óıtkeni, múshrikter: «Ábý Bákir áıel, bala-shaǵamyzdy joldan taıdyratyn boldy», – dep ýaıymdaǵan (Ryza Savash, Haz. Mýhammed (s.a.v.) devrınde kadyn, B. 81. Stambýl, 1991). Tarıhshylar sahaba Omardyń (r.a.) Islam dinin qabyldaǵan qyrqynshy er kisi ekenin, oǵan deıin 39 er kisi, 10 áıeldiń musylman bolǵanyn aıtady. Alaıda, keıbir zertteýshiler Omar (r.a.) Islam dinin qabyldaǵan kezdegi musylman áıelderdiń sany er kisilerden de kóp bolǵanyn alǵa tartady (Bul da sonda. B. 82.). Áıgili Uhud soǵysyna 14 áıel qatysqany aıtylady (Ibn Saǵyd Mýhammed Ábý Abdıllah, át-Tabaqatýl-kýbra, VIII, B. 241. Báırýt, 1968.).

Er kisilermen qatar áıelder de paıǵambarymyzǵa (s.ǵ.s.) kelip sert beretin. «…Mundaı sertterin bildirý úshin keıde top-tobymen kelip jatsa, keıde 2-3 áıel birge keletin edi. Olar sert berýge kelgenderin aıtqanda, paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bergen sertterin qabyldap, olarǵa kerekti úgit-nasıhat aıtatyn. Osyndaı sert berý oqıǵasyn Sálma bınt Qaıs bylaı baıandaıdy: «Ansarly áıeldermen birge top bolyp kelip, paıǵambarymyzǵa sert berdik. Rasýlýlla (s.ǵ.s.) bizge Allaǵa serik qospaýdy, urlyq jasamaýdy, zınaǵa janaspaýdy, balalarymyzdy óltirmeýdi, bireý-ge jala jappaýdy, ózine qarsy kelmeýdi nasıhat etti jáne «Kúıeý-lerińdi aldamańdar» dedi. Biz osy aıtylǵandardy oryndaýǵa ýáde berdik. Úıge qaıtyp bara jatqanda, bir áıelge paıǵambarymyzǵa qaıta baryp álgi «Kúıeýlerińdi aldamańdar» degeniniń mánisi ne ekenin suraýyn ótindim. Alla elshisi (s.ǵ.s.) munyń «Kúıeýiniń ruqsatynsyz onyń dúnıe-múlki-nen eshkimge eshteńe bermeý» eken-digin túsindiripti» (Sh. Ádilbaeva, «Alǵashqy musylman qoǵamyn-daǵy áıelder». Konferensıa materıaly.).

Mádına kezeńiniń alǵashqy jyldarynda musylmandar qatty qınalǵanda, áıelder altyn, kúmisten jasalǵan júzik, syrǵalaryn, alqalaryn paıǵambarymyzǵa (s.ǵ.s.) ákep tabystap, musylmandarǵa kóp kómek kórsetken (Bul da sonda). Bul da áıelderdiń din úshin barlyq janqıarlyqqa bara bilgen yqylastylyqtaryn dáleldeýde.

Islam tarıhshylarynyń sózine súıensek, áıelder din úshin Islamdaǵy soǵystarda aıtarlyqtaı belsendilik tanytqan. Tikeleı qarý alyp shaıqasýmen qatar, kerek kezderinde túrli qyzmetter de atqarǵan. Aıtalyq, Islamnyń alǵashqy kezeńinde musylman bolǵan áıelderdiń keıbireýleri jasyryn tyńshy-lyq qyzmet jasady. Olar musyl-mandarǵa múshrikterdiń qıturqy josparlaryn astyrtyn jetkizip turdy. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) Mádınaǵa irge kóterip, qonys aýdarmaq bolǵanda, oǵan tań alageýimde qastandyq jasamaq bolǵan múshrikterdiń aram pıǵy-lyn musylmandarǵa aldyn-ala habarlaǵan Rýkáıka bınt Ábý Saıfı edi. Sol túni Alla elshisiniń (s.ǵ.s.) tósegine Álı (r.a.) kelip jatyp, úı toryǵan dushpandar paıǵambarymyzdyń qaı ýaqytta úıden shyǵyp ketkenin sezbeı, aılalary iske aspaı, san soǵyp qalyp edi (Ibn Saǵyd Mýhammed Ábý Abdıllah, át-Tabaqatýl-kýbra, VIII, Báırýt, 1968. B. 52.).

Sol joly Mádınaǵa hıjret etip bara jatyp múshrikterden jasyrynyp, úńgirdi panalaǵan kezderinde paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) ben qasyndaǵy Ábý Bákirge onyń qyzy Ásmanyń tamaq tasyp, basqa da kerek-jaraqtaryn jetkizip turǵany tarıhtan belgili (Býharı Ábý Abdıllah Mýhammed ıbn Ismaıl, Sahıh, IV, Stanbýl, 1981. B. 13.).

Islam úkimderin áıelder de er kisilerden kem meńgermegen. Bir ǵana Aısha anamyzdyń (r.a.) ózi dinge kóp eńbek sińirgen. Sonymen qatar, ol kópshiliktiń syı-qurmetine bólengen din ǵa-lymy bolǵan, pátýa beretin bıik deńgeıden kóringen. Jastarynyń ulǵaıǵanyna qaramastan keı sahabalar bilmegen nárselerin kelip Aıshadan (r.a.) suraıtyn. Keltirgen aıqyn dálelderi Aıshanyń (r.a.) pikirin olarǵa eriksiz moıyndatatyn. Tipti, hazreti Omardyń (r.a.) ózi bilmegen nársesin hazreti Aısha anamyzdan (r.a.) úırenetin. Onyń ásirese súnnetke qatysty máselelerdi jıi suraıtyn birden-bir adamy osy Aısha anamyz (r.a.) edi. Haıra bınt Ábı Hadra ál-Áslámı, Ýmáıma bınt Abd ıbn Bıjad, Rýkaıka bınt Hýáılıdtiń qyzy Ýmáıma, Zeınep bınt Qaıs (r.a.) sekildi esimderdi de ustazdyq jasap, Islam dininiń keńirek taraýyna úles qosqan áıel kisilerdiń qatarynda aıta ketýge bolady.

Aısha anamyzdan (r.a.) ta-bıýndardan Saıd ıbn Mýsáııb, Álqama ıbn Qaıs jáne Másrýk ıbn ál-Ájda sıaqty hadıs alyptary hadıs rıýaıat etken. Sahıh hadıs kitaptarynda Aısha anamyzdyń (r.a.) bergen pátýalary óte kóp kezdesedi. Hazreti Aısha (r.a.) paıǵam-barymyzdyń (s.ǵ.s.) ómir boıy eshqandaı qyzmetshini renjit-pegenin, eshqandaı áıeline qol kótermegenin aıtady.

Alla taǵala: «Sondaı-aq, olarmen (áıeldermen) jaqsy shyǵysyńdar. Eger olardy jek kórseńder, senderdiń jaqtyrmaǵan nárselerińde Allanyń kóptegen jaqsylyǵy bolýy múmkin» («Nısa» súresi, 19-aıat), – dep, otbasynda ydys-aıaq syldyrlaǵan jaǵdaıda sabyrǵa kelýge, áıeldiń bir qylyǵy jaısyz kóringen jaǵdaıda qatty ashýlanyp, qatelikterge urynbaýǵa shaqyrady. Jaratýshy Iemizdiń qaı isinde de biz bilmeıtin talaı hıkmet, jaqsylyq jatatynyn eske salady.

Áıeldi urý bylaı tursyn, kúıeýiniń oǵan renjýin de durys sanamaǵan Alla elshisi (s.ǵ.s.): «Múmin er kisi múmin bir áıelge ashýlanyp renjimesin. Adam áıeliniń bir minezin unatpasa, basqa minezine rıza bolady», – degen (Múslim, t.II, B. 1091.).

Taǵy bir hadıste: «Múminderdiń ıman jaǵynan eń kámili – kórkem minezde eń jaqsysy, al senderdiń eń jaqsylaryń – jubaılaryńmen jaqsy qarym-qatynasta bolǵandaryń», – degen paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) áıeldi qaı kezde de syılaýǵa, oǵan dórekilik kórsetpeýge, olarmen jaqsy til tabysýǵa shaqyrǵan. Osy turǵyda: «Aqyrette kúıeýi urǵan áıeldiń joqtaýshysy men bolamyn», «Kúıeýine qıyndyq týdyrmaı, balasyn baǵyp, namazyn oqyǵan áıelder sóz joq jumaqqa barady», − degen hadısteri de barshaǵa oı salarlyq.

Bir shańyraqtaǵy balalardyń arasyn alalaǵandy qup kórmegen paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Kimde-kimniń úsh (eki ıa bir) qyzy bolsa, solarǵa jaqsy qarasa, aqyrette jumaqqa barady», – dep, qyz balaǵa meıirimmen qarap, uldan kem kórmeýdi ósıet etken.

Islam dini áıel balasyn ana retinde asa qadir tutqan. «Jumaq – analardyń tabanynyń astynda», «Kimge jaqsylyq jasaıyn?» – degen sahabaǵa úsh ret «Anańa» dep jaýap bergen hadısteri osyǵan dálel.

Quran Kárim áıel men erkektiń izgi amaldarda, aqyrettegi syıda bir-birine teń ekenin eskertýmen qatar, «Erlerdiń áıelderdegi haqtary sıaqty, áıelderdiń de erlerde belgili haqtary bar» («Baqara» súresi, 228-aıat), – deıdi. Shapaǵat pen meıirimniń úlgisi bolǵan, barlyq isi jaqsylyq pen túsinistikke negizdelgen paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Áıel-derdiń quqyqtaryn aıaqasty etpeńder, Alladan qorqyńdar. Óıtkeni, sender olardy Allanyń amanaty retinde aldyńdar» (ál-Ájlýnı, t. I, 36), «Senderdiń eń ardaqtylaryń − jarlary men balalaryna jaqsy qaraǵandaryń. Aralaryńda januıasyna eń jaqsy qaraıtyn menmin» (Múnáýı, t. III, B. 495.), – dep áıelge jaı emes, Allanyń er-azamattarǵa tapsyrǵan amanaty retinde qaraýǵa shaqyrdy. Hazreti Omar (r.a.) bul jaıynda: «Biz áıel balasynyń da jeke quqyqtary bolatynyn Islam kelgende baryp bile bastadyq», – dep eske alǵan (Ibn Isqaq Mýhammed, Sıra, red: M. Hamıdýllah, Konıa, 1981. B. 46.).

Eshqandaı dinı iste áıelge shekteý qoıylmady. Olar da er kisilermen qatar bir meshitte ǵıbadat jasady. Barlyq dinı mindetter erge de, áıelge de ortaq júkteldi (namaz, oraza, zeket, qajylyq, sadaqa berý, t.b.). Alla taǵaladan túsken ámirlerdi áıelder de qal-qadyrynsha oryndaýǵa tyrysty (hıjret, jıhad, ilim úırený, ǵylymǵa úles qosý, urpaq tárbıeleý, duǵa, t.b.). Áıel balasy qaıta keı ýaqyttarda er kisilerge qaraǵanda artyq quqyqtarǵa ıe boldy. Haıyz ýaqyttarynda, bosanǵannan keıingi ýaqyttarda keıbir dinı paryzdardy oryndaýdan bosatylady. Kúıeýge uzatylarda qyzdyń razylyǵy mindetti túrde eskerildi. Ol tipti týǵan nárestesin emizbeı, ol úshin jeke qyzmetshi jaldaýǵa da quqyly boldy.

Sonaý VII ǵasyrdan bastap qalyptasqan ádet boıynsha musylman áıel qashan da óziniń ar-ıbasymen, aqyl-parasat, sypaıy minez, tómen etektige tán ádeptiligi, jan sulýlyǵy, bıazy júris-turys, Allanyń buıryǵyna saı áýret jerlerin jaýyp kıinýimen, qaı kezde de uıatyn saqtaǵan ımandylyǵymen erekshelengen.

Áıel balasynyń kıimi jaıynda Quranda bylaı delingen: «Múmin áıelderge de aıt: ózderine haram etilgen nárselerge qaramasyn, uıatty jerlerin zınadan, kúná ataýlydan qorǵasyn, májbúr kóringen jerlerinen (bet, eki qol, tobyqtan tómen eki aıaq) tys ádemilikterin kórsetpesin. Jáne búrkenshikterin omyraýlaryna túsirsin. Kórkin kórsetpesin» («Nur» súresi, 31-aıat).

Áıel balasyna tán áýret jerin jabyq kıý úlgisi kemsitýden emes, qaıta ony óte baǵaly kózdiń qarashyǵyndaı kórýden, syrt kózden, sondaı-aq, túrli arsyzdyqtar men kesiri qoǵamǵa tıetin (zınaqorlyq, tastandy bala, túsik tastaý sekil-di) jamandyqtardan saqtaý úshin bekitilgenin eskergen jón. Buǵan qosa, Islamda áıelge kúıeýiniń rızashylyǵyn kózdeý, eriniń dúnıe-múlkine uqyppen qaraý, tek óz kúıeýi úshin sándený, neke qıdyrǵanǵa deıin jigitpen ońasha qalmaý, óziniń jaratylysyndaǵy náziktigin saq-taý, alys saparǵa jalǵyz shyqpaý mindetteldi. Buǵan qosa, qalyńdyq syıyn ıemdený, muragerlikten óz úlesin ıemdený, saýda-sattyqpen, tabys kózimen, ǵylym-bilimmen aınalysý, ke-lisim-sharttarǵa otyrý, menshik ıesi bolý quqyqtary da áıelge ortaq. Al otbasyn asyraý isi kúıeýdiń moınyna júkteledi. Áıeliniń materıaldyq jáne rýhanı qajettilikterine kúıeýi sharıǵattyń sheńberine saı kóńil bólýi qajet.

Qoryta kelgende, Islam dininde áıeldiń orny erekshe. Sondyqtan áıelge degen qurmet zor bolýy tıis. Islam dini áıelge Allanyń amanaty retinde qaraýǵa shaqyrǵan. Eshbir quqyn shektemegen. Qaıta óz jaratylysyna saı súıikti jar, aıaýly ana retinde qashan da onyń ornyn joǵary baǵalaǵan. Qoǵam tárbıesin qyz balanyń uıattylyǵymen ush-tastyra qarastyrǵan. Áıel zatyn jat pıǵyldylardyń buzyq áreketterinen qorǵaýǵa tyrysqan. Osyndaı qurmetke laıyq bola bilý úshin áıelden de belgili bir mindetterdi talap etken. Áıelder qaýymynyń dárejesin eshbir din dál Islamdaǵydaı bıiktete alǵan emes.

Shaıkenova Razıa,

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ

Islamtaný mamandyǵynyń

2 kýrs magıstranty,

Islam dinindegi áıeldiń orny men quqyǵy

Ǵylymı jetekshi: Baǵasharov Qudaıberdi PhD