Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym,

Ustarasyz aýzyńa tústi murtyń.

Jaqsy menen jamandy aıyrmadyń,

Biri qan, biri maı bop endi eki urtyń.

Qazaqtyń uly oıshyly, bas aqyny Abaı osy óleń jolynda «murt» týraly toqtalady,  musylman adam syrtymen de ishimen de kórikti bolýy kerek.

Ár sózine qatty mán beretin sóz zergeri Abaı «murtty» bekerge tilge alǵan joq, murt qoıýdyń óz ádebi, tártibi bar. Murtty aýyzǵa qaraı sáleńdetip ósirý jaman ádet. Murtty aýyzǵa jetkizbeı, astyńǵy jaǵyn jaqsylap qyryp, bet álpetine, qasynyń uzyn-qysqa, jýan-jińishkeligine sáıkestire ádemi, jarasymdy etip qoıyp, óte taza ustady, aýyzǵa tússe ol mákýrh, aýyz aınalysy ashyq turatyn, kerek bolsa tumaý tıgende aǵyp ketsin dep murt ortasyn az ashyp qoıatyn bolǵan. Dáret alǵanda murt-saqaldyń túbine sý tımese dáret tolyq bolmaıtyny jaqsy bilgen, sondyqtan da murtty qatty qalyń ári qatty uzyn ósirmeıtin. Musylmanshylyqtyń jartysy tazalyq.

«Jaqsy menen jamandy aıyrmadyń,

Biri qan, biri maı bop endi eki urtyń.» Osy eki jol jalpy óleńniń ózegi sanalady. Onda aqyn «saldaryn aldymen, sebebin artynan» jazǵan. Nege aqyn qan men maıdy eki urtqa saldy, aýyzǵa salatyn basqa nárse joq pa?  Talqanǵa-aq, qaqaldyra salar edi. Jaqsy men jamandy aıyrmaýdyń basty sebebi adal men aramdy aıyrmaýda ekenin osy «qan men maı» arqyly óte tamasha jetkizgen. Qan aram, ony aýyzǵa salýǵa bolmaıdy. Baýyzdaý qan denege tıse dáretti buzady. Al maı tolyǵymen adal. Áıtse, alystan shalyp, keń pishetin dana aqyn, sony meńzep, adal men aramǵa mán birmeseń istiń bári bos deıdi. Sol kezden bastap sende jaqsy men jamandy aıyrý qabileti joǵalady degendi qadap aıtady.

Adam ne jese sol, qandaı maldyń etin jese soǵan bara-bara uqsaıdy. Adam bir gram aram as jese qyryq kún boıy isi ónbeıdi, namazy, duǵasy qabyl bolmaıdy. Búginde adal men aram qatty aralasyp ketken, sondyqtan da barynsha sergektikpen, talǵampazdyqpen adal as jeýge tyryssaq ózimiz úshin paıdaly. Ǵalamtordan «E-qospalaryn»daǵy halal jáne haramnyń tizimin shyǵaryp alyp, as bólmesine japsyryp qoısa urpaq taza ósedi. Sondyqtan Abaı bar kúnányń basy sol qan  men maıda dep topshylaıdy. Tipti, qazaq erkek qoıdy kóp jesek, erkek bala kóp bolady dep urǵashy toqtysyn maldyń analyq basyn kóbeıtýge qaldyryp, erkegin jegen.

  Bet bergende shyraıyń sondaı jaqsy,

  Qaıdan ǵana buzyldy sartsha syrtyń?

 Qazaq dúnıe tanymynda sart sózi saýdamen aınalysatyn adamdy aıtady, sondyqtan da Abaı ýádege turmaıtyn arsyzdyqqa ketip bara jatqan, bolmys, bitimi buzylǵan qazaqqa ashynady, kúıinedi. Túrińe qarasa qazaqsyń, al isiń sarttiki degendi osy eki jolda tolǵaıdy.

Uqpaısyń óz sózińnen basqa sózdi,

Aýzymen oraq orǵan óńkeı qyrtyń.

Bul eki joldy dál qazirgi ǵalamtordaǵy top-topqa bólinip alyp aıtysyp, tartysyp jatatyn qazaqtarǵa aıtqan sıaqty Abaı atamyz. Adal men aramdy paryqtamaǵan adam osyndaı sóz uqpas, toǵyshar bolady dep kúıinedi. Burynda qazaq sózge toqtaǵan, Tóle bı, Áıteke, Qazybek  kókelerimiz bir aýyz sózben úıdeı daýdy sheshken.

 Ózimdiki deı almaı óz malyńdy,

 Kúndiz kúlkiń buzyldy, túnde - uıqyń.

Bul joldarda aqyn qazaqtaǵy urlyqtyń asqynyp, tynyshtyqtyń el arasynan ketkenin aıtady. Urlyq maldyń naǵyz aram ekenin eskertedi, aram tabıǵı( haram lı anıhı) aram jáne adamı faktordan bolatyn qaqysy ótelmegen(haram lı ǵaırıhı) aram bolyp ekige bólinedi. Barlyq el aram jep bitti dep ashynady. Kezinde atalarymyz aıdaǵan bıdaıy qatar turǵan egistikke jel men tozańdanyp bir-birine ótedi, sodan jegen nanym aram bolady dep, elden bólek jotanyń ne toǵaıdyń mańyna baryp bıdaı aıdap nan jegen. Taza dalada júrgen taýyqty bir jeti aıaǵynan baılap qoıyp taza bıdaı berip, taza sý ishkizip, zári(nájisi) ishine ótip ketedi dep júnin ystyq sýǵa jıditpeı, qolmen julyp tazartyp, syrtynan qaldyqtaryn úıitip tastaıtyn. Keshegi Aqan seri barǵan úıinde bir tal qyl-qoqys kórse dám tatpaǵan eken. Mine bul qazaqy taqýalyq.

Kórseqyzar keledi baılaýy joq,

 Bir kún tyrtyń etedi, bir kún - burtyń.

Aram as jegen adam «baılaýsyz, turaqsyz, kórseqyzar» dep sógedi aqyn.

    Bas-basyna bı bolǵan óńkeı qıqym,

Minekı buzǵan joq pa eldiń sıqyn?

Eki aldam birikse biriń basshy bolyńdar, bir-birińdi tyńdańdar, bolmasa, eki aıryq jolǵa kelgende ursysyp ekige bólinip ketesińder degen ustanymdy jaqsy bilgen qazaq sózge qoryǵan. Osy jaqsy qasıettiń elden ketkenine qatty nalıdy.

Ózderińdi túzeler deı almaımyn,

Óz qolyńnan ketken soń endi óz yrqyń.

Eldi orystyń bılep otyrǵanyn meńzeıdi.

 Aǵaıyn joq nárseden eter burtyń,

Onyń da alǵan joq pa qudaı qulqyn?

Jaqyn týystar tez ókpelegish keledi, sebei ol bir týǵanyn mindetsinip, týysynda joq nárseni suraıdy, sony ber dep dámetedi, onyń qolynan kelmeıtin isti istep ber dep qolqa salady, solaı ol baıqustyń qolynan ol is kelmese, kóshke bergen taıyn surap, ókpelesip ketedi, bolmashy bir tal súıekke de ókpeleıdi, bul jambas meniń jolym edi ony ananyń aldyna qoıdy dep burtyńdaıtyny taǵy bar. Mine osy joldarda qazaqtyń aǵaıyn arazdyǵyn dál basyp aıtady.

Birlik joq, bereke joq, shyn peıil joq,

Sapyryldy baılyǵyń, baqqan jylqyń.

Qurǵaq maqtandy, jalǵan ataqty synaıdy, adamdardyń nıeti tarylyp ketkenin de osy shýmaqta tilge alady.

Basta mı, qolda malǵa talas qylǵan,

Kúsh synasqan kúndestik buzdy-aý shyrqyn.

Ońalmaı boıda júrse osy qyrtyń,

 Ár jerde-aq jazylmaı ma, janym, tyrqyń?

İshinde bilimi, qolynda óneri joq, tek bar bolǵany tórt aıaqty malǵa (baılyqqa) sengen qur keýdelik, eges, malǵa talas, baqastyq, kúndestik, bóspeliktiń eldi qurtatyn dert ekenin jetkizedi.

Qaı jerińnen kóńilge qýat qyldyq,

Qyr artylmas bolǵan soń, minse qyrqyń?

Tıanaqsyz, baılaýsyz baıǵus qylpyń,

Ne túser qur kúlkiden jyrtyń-jyrtyń.

«Basynda mı joq, ózinde oı joq, kúlkishil kerdeń nadannyń» dep ózi jyrlaǵandaı maǵanasyz bos kúlki, turaqsyzdyqty sóz etken Abaı adal men aramdy bilmegen, jaqsy men jamandy, jaý men dosty aıyrmaǵan elde kóńilge qýanysh syılar ne bar dep ashynady.

 Uǵyndyrar kisige kez kelgende,

Pysh-pysh demeı qala ma ol da astyrtyn?

Aqyl aıtsań, sóz tyńdamaı, kúbir- kúbir sypsyńdap ózinshe aqyldy kisi bola qalady dep aqyn óleńin aıaqtaıdy. Demek, kúná men nadandyqtyń basy adal men aramdy aıyrmaýda ekenin aıtady, oǵan mán bermgen adam jaqsy men jamandy bilmeıdi. Osy óleńde órnektegen jamandyqtyń barlyǵy sodan shyǵady dep ıshara beredi. Sebebi ımanı tereń bilimdi Abaı mynany biledi.  Alla Taǵala adam tánin jaratyp, adamnyń sadryna(keýdesine) rýh(jan) salady, sodan soń eki qastyń ortasyna nápsini ornalastyrdy. Adamǵa tańdaý erkin berdi. Mine áńgime osy jerden bastalady. Solaı adam synalady.

Alla tıym salǵan is­ter­diń bá­rin náp­si qalamaıdy, Allaǵa qarsy ke­le­tin is­ter tú­gel­deı náp­si­niń qalaýy. Aqyldan bu­ryn náp­si­­men ( erik­iń­men) kú­re­sý paryz etilgen.

 Náp­si tórtke bó­li­ne­di. 1. Ámra nápsi, ol únemi jamandyqqa shaqyrady. 2. Láýámma nápsi, ol bir kú­ná jasasa, de­reý óki­ne­di. 3. Múlqama nápsi, ol taqýalyqpen júrsede kúnádan aryla almaǵan nápsi. 4. Mutmaıyn nápsi, ol kúnádan múlde alys, taqýalyqtyń shyńyndaǵy nápsi. Naǵyz mú­min ná­pi­sin umytmaıyn etip tár­bıe­lep alady. Adal jegen adamnyń rýhy shattanady, aram jegen adamnyń nápsisi kúsheıedi, solaı jamandyqqa tartady da turady, al adal jegen taqýa jaqsy iske moıyn burady. Adamdy adam etetin adal as, sondyqtan Quran Kárim de bul taqyrypqqa arnaýdy toqtalady.

Óz ultyn ózinen artyq jaqsy kórgen aqyn eli úshin kúıip janady. Abaıdyń erligi de osynda.

Nurhalyq Abdyraqyn