Aı men Úrkerdiń qıy­ly­syp ótýin ej­elden beri qazaq jurty «Toǵys» dep ataǵan. Toǵysý degenimiz - toqaılasý, úılesý, túıisý degen maǵynany bildiredi. 

Qazaqtyń tanymal jazýshy­sy Muhtar Maǵaýınniń shyǵarma­syn­da: «Shý boıyndaǵy tópt halyqtyń toǵysynda jeńisine jol ashqan» degen sózder bar. Halyq seniminde toǵys - naýryz aıynyń 14-i men 15-i kúnderi keledi. Qazaqtyń yrymy boıynsha, toǵystyń aldyndaǵy qysta qoıdyń qumalaǵy qalyń qarǵa batsa, jaqsylyqqa joryp, yrysty jyldan dámetken.

Elimizdiń batys óńiri Mańǵystaý, Atyraý, Aqtóbe, Batys Qazaqstan oblystarynda, kórshiles Reseıdiń Astrahan, Saratov, Orynbor, Qara­qalpaqstannyń qazaqtar kóp qonystanǵan jerlerinde Naýryz merekesi aıdyń 14-i kúninen basta­lyp, «Kórisý» (ıaǵnı, qaýyshý) salty (keı jerlerde «Amal merekesi»dep te atalady) bastalady.

Qazaqtyń tanymal tabıǵat tamyr­shysy Máshhúr-Júsip Kópeı­uly óziniń jan-jaqty zertteý eńbeginde “segiz kúndik Naýryznama ótetinin” jazǵan eken (qazirgi kúntizbede 14-21 naýryz aralyǵy). Demek, ulty­myzdyń kóktemdi tanýy - qadym zamannan shyndyqqa tym jaqyn.

Ertede qazaq bul kúndi «Naýryz» demeı, «Amal» dep ataǵan. Amal merekesi nemese Kórisý dástúri - elimizdiń kóp óńirlerinde ejelden saqtalǵan. Shákárimniń uly Ahattyń jazbalarynda: «14 mart ákeı aıtty: «Búgin qazaqsha Jańa jyl, Ulystyń uly kúni deıdi. Al jańa jyldyń burynǵy aty - Naýryz, bul farsy tili. «Jańa kún» degen sóz. Qoja-moldalar «eski ádetti qaldyramyz» dep, qurban, oraza aıttaryn «Ulys kúni» degizip jibergen. Eski qazaqsha, eski túrikshe Jańa jyl kúniniń aty - Ulys. Jańa jyl basynyń ulys ekenine mynadaı dálel bar. «Ulys kúni qa­zan tolsa, ol jyly aq mol bolar. Uly kisiden bata alsa, sonda oljaly jol bolar» - dep jazady...

Ókinishke qaraı, halqymyzdyń kóne dástúrin umyttyrý úshin otar­shyl úkimet bar kúsh-qýaty men ádis-tásilderin aıaǵan joq. Dese de, qaısar qazaq óziniń kórisý kúnin báribir túbegeıli umytpady. Ulyq dástúr shejireli Kishi júzde myqty saqtaldy.

14 naýryz kúni kóktem kelip, japyraqtar búrshik atyp, kókek qusy quıqyljyta án salady. Kún men túnniń teńesýi toılanady. Shy­ǵý tórkini tereńde jatqan aı­tý­ly kún alash balasyna etene jaqyn. 

Amal merekesi - jańa ómir, jańa jyl, jańa kúnmen kórisý degen maǵynany bildiredi. Qystyń yzǵary ketip, shýaqty kóktem bastal­ǵan Amal tańynyń aldynda adamdar úı ishin jýyp, tazalap, aýlany retke keltirip qoıady. «Bul kúni basymyzdan Paıǵambar sıpaıdy» degen nanym-senim de bolǵandyqtan, bir kún buryn keshkisin adamdar mindetti túrde bastaryn jýyp, tazalanady. Jańa kıimderin ázirleıdi. Tań sibirlep atysymen ár oshaq erte turyp, eleń-alańnan esikterin ashyp qoıyp, Kórise kelgen adamdy qabaq shytpaı kóterińki kóńil-kúı­men qarsy alyp, úıindegi mol dastarhanǵa shaqy­rady. Bul kúni kún shyqqanda esigi ishinen qulyptaýly turǵan úı bolmaıdy, eshkim uıyqtap jatpaıdy.

Tarıhynda kóshpeli ǵumyr keship, sheti men shegi joq dalada tarydaı shashylyp, kıiz úıde turǵan qazaq halqy qar erip, jer jibı bastaǵanda týǵan-týys, jaqyn-juraǵatyn izdep, úskirik aıazdy alty aı qystan mal-janynyń aman-esen shyqqanyna shúkirshilik qylyp, bir-birimen kórisken. «Bir jasqa shyǵýyńmen!» degen tilektiń artynda «Qystan aman shyǵyp, jańa jylǵa qadam basýyńmen!» degen tilek-táýbá jatyr.

Eń bastysy, Kórisý - adamdardyń bir-birine amandasyp, jaqsylyq tileıtin qaýyshý merekesi ári jasy kishilerdiń úlkenderge izet kórsetip, iltıpat bildiretin dástúrli salty. Kórshi-qolań, dos-jaran, qurby-qurdas bir-birine «Qosqan jasyń qutty bolsyn!», «Ǵumyryń uzaq bolǵaı!» degen aqtaılaq nıetin aıtady.

Kórisý kúni – úlken men kishiniń arasynda syılastyq pen sypaıylyq ornatatyn, ımandylyqqa negiz salǵan mereke. Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) hadısterinde bir-birine sálem bergen eki adamǵa da saýap jazylatyny, sonyń ishinde, birinshi sálem bergen adamǵa kóbirek saýap tıetini aıtylady. Demek, osynaý orasan izgilikke toly kúni eski ókpe-renish keshirilip, tatýlasyp-tabysady, arazdyq umytylady.

Er adamdar qushaqtasyp, tós túıistiredi; áıelder betteri­nen súıip, kórisedi. Ózara mal-janynyń amandyǵyn sura­syp, qystan aman-esen shyqqan­dyq­taryna táýbe keltiredi. Qazaqtyń ádeptilik dástúri boıynsha, tek kelinderge atalarymen jáne qaıyn aǵalarymen kórisýge bol­maıdy. Aǵaıyn-týys, quda-jek­jat, dos-qurby syıly adamda­ryna jibek shapan, kóılek-jaýlyq syıǵa tartady. Jastar aqsaqaldardyń aq batasyn alýǵa asyǵady. Bul kúni eshkim eshkimge renjimeı, jaıdary júredi. Kórisken aǵaıyn bir-biriniń otbasyna, aǵaıyn-týys­taryna amandyq-saýlyq, qut-bereke tileıdi. Qaryzy bar kisi osy kúnge deıin boryshynan qutylsa, quba-qup.

«Kók qarǵa kelmeı kóktem shyq­paıdy» deıtin Amal kúni - súbe qabyrǵasymen tutas ishekke tyǵylǵan qazy, sonaý kúzdiń basynda shyjǵyryp shyny ydys­qa quıyp saqtaǵan, túsi sap-sary boıaýdaı qanyq sary maı - Kórisýge kelgenderdiń bir syba­ǵasy. Keıbir úıler qazanǵa maı qatyp kúrish, jarmasyn salyp, jeti túrli dám qosyp, naý­ryz kóje asyp qoıady. Tary qaına­tylyp, bıdaı qýyrylyp talqan men jent jasalady. Árbir otbasy jeti shelpegin pisirip, ıis shyǵa­ryp, baýyrsaǵyn pisiredi. Óıtkeni, Samarqannyń kóktasy erıtin Ulystyń uly kúni - kún men túnniń teńeletin bizdiń túrki jurtynyń ortaq meıramy - Jyl basy, Jańa jylymyz, ulttyq merekemiz.

«Tús bolyp qaldy, úsh úıdiń esigin ashýǵa úlgermeı qalasyń» (kishi júzdiń qazaqtary “40 úıdiń esigin ashý kerek” dep esepteıdi) - dep asyǵatyny da bar.

...Qasat qar erip, kóktemniń ıisi burqyrap, shy­byn-shirkeı, qurt-qumyrsqa, jan-janýar, tirshilik ataýly uıqylarynan oıanǵan sátte qys boıy uıqyda jatqan balpaq oıanyp, ininiń aýzynan dalaǵa qaraıdy. Balpaqtyń basyn qyltıtyp ininen shyqqanyn 14 naý­ryzda qazaqtyń keń dalasynyń qumdaýyt qyrattarynda kórýge bolady. Ata-balarymyz: «Pende­niń aýzy - aqqa, maldyń aýzy - kók­ke tıdi» dep, adamnyń - adammen, jyldyń - jylmen kórisetin kúni­niń erteńin, ıakı, 15 naýryzdy «Qys juldyzy bitip, jaz jul­dy­zy týdy» dep aıdarlaǵan. Son­dyq­tan, Kórisý kúni - qazaqty yn­tymaq-uıymshyldyqqa, bereke-birlikke bastaıtyn ǵıbratty dástúr.

Kórisý kúniniń negizgi sharttary - úlkendi syılaý, kishige qamqorlyq, álsizdi demeý, jarlyny jarylqaý - izgiliktiń bastaýy. Tós qaǵystyryp, qol alysý, úlkenderden bata alý, adamdar arasyndaǵy syılastyq, qaýyshý – Kórisý kúniniń keıingi urpaqqa sabaq bolarlyq qasıetteri.

Jyldyń basy - Áz-Naýryz - Amal kúninen keıin jylymyq sáýir kirgende bábisek shaqyrady. Sapala tústi, uzyn sıpaqty, aıdarly kókek tárizdes kishkene qustyń názik úni jylýlyq pen jaqsylyqtyń belgisindeı áýezdi estiledi. Al, dáp Amal kúni Naýryzdyń jumsaq aqshaqary jaýsa, ejelgi jurtymyz «Jańa jylda jaqsylyq kóp bolady», dep úmittengen. 

Iá, úmitimiz azaımasyn!

Qajymuqan Ǵabdolla