Dinı shetin kózqarastar men ustanymdarmen kúndelikti ómirde betpe-bet kelip, belsendi kúresip júrgen teolog-mamandardyń basym kópshiligi tájirıbede dinı radıkalızmniń túpki sebepterimen emes, kóbine kóp saldaryn enserýge kúsh jumsaıtynyn aıtady. Al, osy saladaǵy memlekettik tapsyrysty oryndaıtyn quzyrly organdardyń negizgi deni profılaktıkalyq maqsatta qurylǵandyǵy belgili. Biraq, bul mekemeler aldyn alý jumysynan kóri dinı shetin kózqarastar men ustanymdardan týyndaǵan zardaptardy qalpyna keltirýge basymdyq beredi. Shyntýaıtynda, osylaısha tek saldarymen kúresý jalǵastyryla beretin bolsa, onda taıaý arada dinı radıkalızm máselesi kún tártibinen túspeıdi degen sóz. Tipti, julynǵa túsken jegi-qurt ózekti kemirgen ústine kemire tússe, kúnderdiń kúni meńdegen derttiń aldyn almaq túgili, saldaryn da joıa almaı qalýymyz bek múmkin. Demek, dinı ekstremızmdi túbegeıli eńserý úshin eń aldymen onyń túp-tuqıanyndaǵy dertti emdeýimiz kerek. Atalmysh máselege qatysty tyń kózqaras, jańa ádisteme túzý – búgingi ýaqyt talabyna aınaldy desek asyra aıtqandyq emes.

Keshendi baǵdarlama túzýge tıistimiz  

Qazirgi ýaqyttaǵy dinı fanatızm men radıkalızmge uryndyratyn qoǵamdyq faktorlardy anyqtap, oǵan qarsy keshendi baǵdarlama qabyldaý asa mańyzdy bolyp otyr. Azamattardyń jat dinı aǵymdardyń jetegine erýine túrtki bolǵan sebepter men jaǵdaılardy saralaıtyn bolsaq, dinı sebepten ózge onyń saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik, psıhologıalyq jikteri bar ekenine kóz jetkizýge bolady. Mysaly, olardyń keıbirin naqty atap óter bolsaq:

• oı-óristiń durys jetilmeýi;

• psıhologıalyq aýytqýshylyqqa uryný;

• otbasy baqytyn sezine almaýshylyq;

• qylmys jasap, odan arylý úshin jıhadqa barý;

• ındıvıdtiń qoǵamda óz ornyn tappaýy;

• ómirden ádiletsizdik kórýi;

• taǵdyr taýqymetin tartyp, psıhologıalyq kúızeliske túsý;

• qıyn áleýmettik ahýaldyń (kedeıshildik) aýyrtpalyǵyn kótere almaý;

• dástúrli dinı qundylyqtar týraly jetkilikti málimettermen sýsyndamaý;

• ıslamdanýǵa elikteýshilik;

• teris dinı aǵymdardyń jalǵan ıdeologıasyna aldaný;

• belgili-bir sheıh nemese jalǵan ýaǵyzshyny soqyr sezimmen pir tutyp, rasıonalısik paıymnan aıyrylyp qalý;

• dindegi keıbir kóp áıel alý, ǵanımat (áskerı olja), hıjra, jıhad jáne t.b. qundylyqtardy nápsi men jalǵan namys turǵysynan baǵalaý nemese qate túsiný;

• din ustanýdy áleýmettik-ekonomıkalyq múddege aınaldyrý;

• dinı adam bolyp kóriný arqyly óz konúnktýrasyn kúsheıtý;

• ıslam dinin ata-babamyzdyń ustanǵan joly dep uǵyp, qatty ustanymǵa barý;

• óshtesken adamdarynan jıhadqa ótý arqyly kek alý;

• eldegi saıası júıemen kelispeý jáne t.b. áleýmettik-psıhologıalyq faktorlar.

Bul kórsetilgen faktorlardyń ár-alýandyǵyn eskerer bolsaq, biz dinı ekstremızmmen tutas qoǵam bolyp kúresýge tıistimiz. Iaǵnı, belgili memlekettik qurylymdar ǵana emes, ózge áleýmettik ınstıtýttar da dinı shetin kózqarastar men ustanymdardyń aldyn alý jumystaryna shama-sharqynsha at salysýy qajet. Sebebi, zaıyrly qoǵamda azamattardyń otbasyn baqytyn sezine almaýyna, qabilet-qarymyna qaraı qoǵamnan óz ornyn tappaýyna, tárbıe isterine, sondaı-aq, dinı teologıalyq aqparatpen qamtamasyz etý fýnksıasyn memleket emes, áleýmettik ınstıtýttar atqarady. Olaı bolsa, atalmysh áleýmettik ınstıtýttardyń fýnksıasy olqy túsip, ol dinı ekstremızmge ulaspasy úshin biz qajet kezde bir-birine demeý kórsetip, júıeli túrde jumys jasaıtyn keshendi baǵdarlamaǵa arqa súıeýimiz kerek. 

Dástúrli dinge negizdelgen aqparatty birinshi jetkizý –  asa mańyzdy

Shetin kózqarasty ustanýshy azamattardyń ǵumyr-tarıhyna kóz júgirstek, olardyń jańsaqtyqqa urynýyna kóbine-kóp din týraly alǵashqy aqparatty teris dinı aǵym ókilderinen alýy túrtki bolǵanyn ańǵaramyz. Jalpy, «kelinniń betin kim ashsa, sol ystyq kórinedi» demekshi, kim-kimge bolsa da, dinge ótý kezindegi alǵashqy sát óte áserli bolady. Osy kúı onyń ǵumyr boıy sanasynda óshpesteı bolyp tańbalanady. Ári bul tabıǵı-psıhıkalyq zańdylyq. Osy zańdylyqqa saı alǵash alǵan aqparattarǵa qaraı dinı ólshem qalyptasady. Ol aqparat durys bolsa, ındıvıdtiń kózqarasy oń baǵytta qalyptasady. Al, dinı aqparat teris bolsa, adamnyń dinı ustanymy teris baǵytta órbıtin bolady. Sonymen qatar, alǵash dinge shaqyrǵan ýaǵyzshy da ındıvıdtiń ómirine ekpindi yqpal jasaı alady. Eger, adamnyń rasıonalısik oılaý tarazysy qalyptasyp úlgermese, onda ol ýaǵyzshynyń aıtqanymen júrip turatyn qultemirge aınalady. Bul da tájirıbede jıi oryn alatyn jaǵdaı desek, sirá qatelespeımiz dep oılaımyn. Iaǵnı, adamnyń alǵashqy dinı aqparatty kimnen alýy jáne qandaı mazmunda alýy asa mańyzdy faktor sanalady. Demek, kóbine kóp buqara halyqtyń dinı ólshemi osy faktorǵa baılanysty qalyptasatyn bolsa, onda memleket ózi bas bolyp el aýmaǵynda dinı aqparat taratýdyń eń ozyq júıesin jasaýy qajet. 

Jalpy, búgingi tańda elimizde dinı bilim beretin 9 medrese-kolledj, 3 qarılar ortalyǵy, birneshe JOO, odan ózge QMDB meshitterinde saýat ashý kýrstary jumys jasaıdy. Sondaı-aq, turaqty túrde dinı aqparat taratatyn 20-dan astam ǵalamtor portaly, respýblıkalyq jáne óńirlik birneshe basylym, «Asyl arna» telearnasy jáne keıbir telearnalar men radıolarda dinı tanymdyq turǵyda aqparttar taratatyn baǵdarlamalar jumys isteıdi. Oǵan qosa, QR Qoǵamdyq damý mınıstrligi Din isteri komıteti tarapynan qurylǵan Respýblıkalyq aqparattyq túsindirý toby, QMDB tarapynan qurylǵan Respýblıkalyq aqparattyq-nasıhat toby, oblystyq ákimshilikter tarapynan qurylǵan Jergilikti aqparattyq-nasıhat toptary qyzmet etýde. Álbette, el aýmaǵynda dinı bilim men aqparat taratatyn bul júıeni azsynýǵa bolmaıdy. Tipti, bul qurylym dinı radıkalızmniń aldyn alý men zardaptaryn joıý isinde birshama jetistikterge de jetti dep aıta alamyz. Degenmen, biz toqmeıilsip qalmaı, budan aryqaraı máseleni túbegeıli eńserý úshin dástúrli dinge negizdelgen dinı aqparatty halyqqa birinshi bolyp jetkizýdi qolǵa alýymyz kerek. Ol úshin joǵaryda atalǵan qurylymnyń jumysyn jandandyryp, dinı aqparat taratý men bilim berýdiń zamanaýı mobılızasıalyq tetikterin ıgerýge tıistimiz.

Qoǵamnyń dinı ekstremızmge qarsy ımýnıtetin qalyptastyrý qajet

Biz dinı radıkalızm qubylysynyń el bolashaǵy úshin qanshalyqty qaýipti ekenin durys túsinip bilýimiz shart. Ol úshin surapyl qan maıdan, kúrkireýik soǵys júrip jatqan elderdegi ata-anasyz qalǵan jetimderdiń jylaǵan únin, jańbyrsha jaýǵan ajal oǵynan jaralanyp, qansyraǵan jurttyń aıanyshty kúnin, ash-jalańash eldiń muń-sheri men qaıǵy-qasiretin, úrikken qoıdaı bosqan halyqtyń tartqan taqsyretin dáıim dúıim elge áserli pýbılısıstıkalyq jáne kórkem shyǵarmalarmen, obektıvti shyndyqtarǵa negizdelgen vıdeo-rolık pen derekti fılmder arqyly beınelep jetkizip, beıbit kúnniń qadirin jan-jaqty sezindirýimiz qajet. Mysaly, ótken ǵasyrdaǵy qyrǵı-qabaq soǵysy jyldary Keńes úkimeti jappaı el turǵyndaryna atom bombasynyń adamzat bolashaǵy úshin asa qaýipti ekenin turaqty túrde jetkizip otyrdy. Sonyń áserinen de ıadrolyq oq-tumsyqtyń kúlli jahandy áp sátte joıyp jiberetin tajal ekenin túsingen jurt árdaıym beıbitshilikti jyrlap, tatýlyqty aıtyp, urandatatyn. Biz de dál qazirgi shaqta dinı radıkalızmniń áýselesi – atam bombasynan kem túspeıtin tajal ekenin azamattarǵa satyly túrde mektep qabyrǵasynan bastap, qoǵamnyń barlyq salalalaryna deıin dendeı enip, udaıy túsindirip otyrýymyz kerek. Onyń nátıjesi retinde buqara halyq bul indetti tolyq sezinip, ózdiginen oǵan qarsy ımýnıtetti qalyptastyra bilýi shart. Iaǵnı, bizdiń aldyn alý jumystarymyzdyń shegi osy mejege deıin ıek artýǵa tıisti.

Túıin

Qoǵamnyń belgili-bir salasynda týyndaǵan másele der shaǵynda aldy alynbasa, ol ýshyǵyp, birte-birte tutas áleýmetke keri áserin tıgize bastaıdy. Biz dinı shetin kózqarastar men ustanymdar qoǵamnyń damýyna zıanyn tıgizbes úshin onymen ymyrasyz kúresýimiz kerek. Ári onyń túpki sebepterin joıýdy kúndelikti fýnksıonaldy mindettemeniń negizi etip qoıýymyz shart. Eger, aldyn alý jumystary tıisti deńdeıge júrgizilmese, erteń aýrý asqynyp, qoǵamnyń damýyn tejep, memlekettiligimizge qaýip tóndirýi ábden múmkin. Sol sebepti de, dinı radıkalızmge ádettegi qubylys retinde múlde qaraýǵa bolmaıdy.

SHQO Din máselelerin zertteý ortalyǵynyń dırektory Ernat Qydyrmollaev