Ǵylym men tehnologıa qaryshtap damyp jatqan zamanda biz de óz qadamymyzdy jasap kelemiz dep aıtýdan sharshamaımyz. Degenmen, kez-kelgen iste bir nátıje bolýy shart qoı?! Ǵylym men tehnologıanyń, ónerdiń, sporttyń, barlyq salanyń óz aldyna halyqaralyq dárejedegi syılyqtary, ataq-dárejeleri, marapattary bar. El sportynyń, óneriniń sańlaqtary birqatar altynmen aptalyp, kúmispen qaptalǵan kýboktarty ýystaryna qysyp júr. Biraq elimizde áli kúnge deıin birde-bir Nobel syılyǵynyń laýreaty joq. Sonda bizdiń topyraqta danyshpan týmaǵanynyń belgisi me bul?

Nobel syılyǵyna qumarlyq dárejesi nege tym joǵary?

Nobel syılyǵy – jer-jahannyń betindegi eń qundy ári ataq-abyroıy úlken syılyq. Árbir jyldyń kúzinde álem elderiniń basshylary men ádebıetshilerdiń, ǵalymdardyń nazary Norvegıa men Shvesıaǵa aýysady. Stokgolm jáne Oslo qalalarynda ótetin Nobel syılyǵyn tapsyrý saltanatynyń qudireti – bul.

Nobeldi kim kóringen qanjyǵasyna baılaı bermeıdi. Fızıka salasynan ataqty syılyqty alǵash bolyp alǵan ǵalym – rentgen sáýlesin oılap tapqan Vılgelm Konrad Rentgen. Ádebıetten laýreat atanǵan alǵashqy adam – avstrıalyq áıel jazýshy Berta fon Zýtner.

117 jyldyq tarıhy bar syılyqtyń quny ýaqyt ótken saıyn artyp kele jatyr. Ol jyl saıyn ǵylym, tehnologıa, medısına, beıbitshilikti saqtaý baǵyttary boıynsha berilip kele jatyr.

Laýreattardyń qatarynda Nelson Mandella, Barak Obama, Ernest Hemıngýeı syndy alyptar bar. Sondyqtan, básekelestiktiń joǵary bolý sebebin túsindirýdiń de qajeti shamaly bolar.

Qazaq uly nege Nobel syılyǵyn ıemdene almaı júr?

"Qazaq dalasy – danyshpandar týǵyzatyn topyraq" dep atan salǵanda, aldymyzǵa qara salmaımyz-aý, shirkin! Desek te, ǵasyrlar boıy jalǵasyp kele jatqan qazaq erliginiń, qazaqtyń jasampazdyǵynyń, qazaqtyń danyshpandyǵynyń, aldaǵy dáýirin ǵasyrlar aldyn boljaǵan kóripkeldiginiń, óneriniń, ár paraǵynda zil batpan tarıh jatqan ádebıetiniń álemge pash etilmeýi – kóńil túsirerlik jaıt.

"Qazaqstan degen memleket bar ma?", "Qazaq degen kim?" deıtin eýropalyqtar men amerıkalyqtardyń tań qalysy ulttyq hám memlekettik dárejemizge nuqsan keltireri anyq.

Kem-ketigimiz túzelmeıtin tusymyz emesi anyq. Bul sózderdiń Nobel týrasyndaǵy jazbaǵa ne qatysy bar dep otyrǵan bolarsyz, bálkim?! Endeshe, nazar salyńyz.

Jyl saıyn Nobel syılyǵynyń laýreaty atalar tusta álem halqynyń nazary Stokgolm men Osloǵa aýatynyn aıtyp óttik. Sol ýaqytta ataqty syıdyń laýreaty bolyp, sahnaǵa qazaq uly kóterilse, tótrkúl dúnıe dúr silkinbeı me?

Álde tartysatyn jónimiz joq pa?

"Biz, mal baqqan elmiz,

Eshkimge soqtyqpaı jaı jatqan elmiz", - dep Qazybek tolǵaǵandaı, jaz jaılaýyn, qys qystaýyn jaǵalap júrgen qazaq emespiz búginde. Jahandyq ózgerister men ǵylymnyń damýymen qatar tynystap kele jatyrmyz. Osy baǵyttardyń básekege qabilettiligin arttyrý úshin jylyna mıllıardtaǵan qarajattar da bólinýde. Qanshama zerthana, qanshama ınstıtýt bekerge jumys jasap tur ma sonda?

Árıne, joq. Demek, "Qazaqstandyqtar nege Nobel syılyǵy jarysynda báıgesiz qalyp júr?" dep suraq qoıýymyzdyń jóni bar.

Nobeldi qanjyǵalaǵandardyń bári osy dárejege saı ma?

Ataqty syıdy jekelegen tulǵalar men uıymdarǵa beretini týraly joǵaryda aıtyp óttik. Beıbitshilikti saqtaý maqsatyndaǵy qyzmetke de Nobel beriletinin eskerttik.

2017 jyly ataqty syılyq ICAN-ǵa (Iadrorlyq qarýǵa qarsy halyqaralyq uıym) buıyrdy. Onyń bul syılyqty ıelený úshin jasaǵan eń úlken qyzmeti – "Iadrolyq qarýdy joıý týraly kelisim". Biraq bul kelisim uıymnyń syılyq ıelengen tusynda áli kúshine enbegen edi.

Sol ýaqytta bul uıymnyń laýreat atanǵanyna qarsy daýly pikir bildirgenderdiń qarasy kóp boldy. Óıtkeni, dál osy baǵytta birneshe onjyldyqtar boıy qarqyndy jumys jasap kele jatqan uıymdar men jeke tulǵalar bar edi.

SSRO kezeńinde-aq ıadrolyq qarýdy joıyp, beıbit tirshilik etýdi kóksegen kóshbasshylardyń biri ári biregeıi – QR Tuńǵysh prezıdenti Nursultan Nazarbaev. Iadrolyq qarýdy joıý isine 30 jyl boıy atsalysqan Elbasy jeti ret Nobel syılyǵyn alýǵa umtylys jasady. Biraq áli kúnge kóshbasshymyzdyń bul armany oryndalmaı keledi.

Syılyq týrasynda týǵan daýlar

2016 jylǵy Nobel syılyǵy elý jylǵa jýyq ýaqyt boıy jalǵasyp kele jatqan azamattyq soǵysty toqtatqany úshin Kolýmbıa prezıdenti Hýan Manýel Santosqa berildi. Ras, ol osy aralyqta 220 myńnan asa adamnyń janyn jalmaǵan qaqtyǵystarǵa núkte qoıyp, beıbitshilik jolyn nasıhattady. Degenmen, álemdik basylymdar men belsendiler Santostyń syılyq alýyna qarsy pikirler bildirip, qoǵamda birshama tolqýlar týdyryp jatty.

Barak Obamanyń da jeńimpazdar minberine kóterilýi kóptiń jáne syılyq ıesiniń tańdanysyn týǵyzdy. Amerıkalyq kóshbasshyǵa ol ýaqytta Nobel syılyǵy "halyqqa jaqsy úmit syılaǵany úshin" degen jeleýmen berilgen edi. Bul týraly da ataǵy aıǵa jetip turǵan basylymdar synap jazdy.

Ádebıet salasynda júrip, Nobel syılyǵyn alǵan, biraq sol syılyq sharadaı basyn shaqashadaı etip, daý týdyrǵan jazýshylardyń biri – ulty túrik Orhan Pamýk. Onyń ádebıet álemine qosqan úlesinen góri saıasatpen oınap, aıqaı-shý tóńireginde qalam terbep, qoldan jasaǵan ataǵy bir qarys alda júredi. Shyǵys pen Batys elderiniń qarym-qatynasy, Túrkıanyń kúrdter men armándarǵa qatysty saıasatyna ashyqtan-ashyq qarsy shyqqan adam bolsa, ol - Orhan Pamýk. Sondyqtan, ádebıettiń múıizi qaraǵaıdaı ókilderi bul sheshimge túbegeıli qarsy boldy. Al Orhannyń upaıy túgel. Nobel – murajaıda, 1,1 mıllıon dollar – qaltada.

Nobeldiń aty Nobel ǵoı, shirkin, qashan da...

"Qazaqstannyń damýy Nobelge túıindelip turǵan joq. Bylaı da kóshten keıin júrgen joqpyz" dep qoldy bir-aq silteýge ábden bolady. Biraq, biraq...

Nobeldiń aty, Nobel ǵoı...

Nobel syılyǵy – eldiń, uıymnyń, jeke tulǵanyń mereıin ústem etetin, dárejeńdi kúlli álemge jarq etkizetin qudiretke ıe dúnıe. Ol úshin qanshama talas, qanshama daý týýy múmkin. biraq qazaq eshkimniń tabanynda taptalyp jatqan joq. Demek, kúresýge, básekede beldesýge túsýge, jeńiske jetýge múmkindik bar.

Kez-kelgen saladan Nobel syılyǵynyń laýreatyn shyǵarýǵa bolady. Álde bizge ıek burmaı júrgen Shvesıa men Norvegıadaǵy Nobel komıtetiniń surqıa saıasaty ma? Ol jaǵy bizge beımálim.

Nobel tarıhynan bir úzik...

Bes til bilip, alty elde jumys jasap, ónertabystaryn bes elde patenttep ketken Alfred Nobelden baqytty adam joq shyǵar, sirá?!

1833 jyly Stokgolm qalasynda týyp, 63 jyl ómir súrgen Alfred sanaly ǵumyryn jarylǵysh zattar jasap shyǵarýǵa arnaǵan. Kapsúl-detonator, dınamıt, tútinsiz dári jarylǵyshtardan bólek 355 ónertabysty dúnıege ákelgen ǵalymnyń atyndaǵy syılyq – qazir álemniń eń qudiretti syılyǵy. Nobel kim? Nobel – ınjener-hımık, ónertapqysh ǵalym, iri ónerkásip ıesi.

Ol óziniń barlyq baılyǵyn osy syılyqty jasaý úshin amanattap ketken.

Syılyqty taratýǵa jaýapty kim?

Alfredtiń amanatyna sáıkes, syılyq tabystaýǵa Shvesıa men Norvegıa elindegi tórt uıym quqyly hám jaýapty. Olar: Shved ǵylym akademıasy, Stokgolmdegi Karolın ınstıtýty, Stokgolm akademıasy, sondaı-aq, bes músheden turatyn Norvegıa parlamenti saılaǵan komıtet.

Mine, Nobel jyry osylaı áli jalǵasýda. Biz ataqty syıdan úmit úzbeımiz. Qazaq topyraǵynda týǵa qaradomalaq ta bir kúni Nobel syılyǵyn tabystaý rásimindegi sahnadan boı kórseter.