Qazaqstanda da sońǵy on jylda demografıalyq ahýal túzelip, memleket qurýshy ulttyń basymdyǵy anyq baıqala bastady. Bılik úshtuǵyrly saıasatty júrgizgenniń ózinde, báribir aldaǵy on jylda qazaq tilinde sóıleıtinderdiń qatary kóbeıedi. Biz muny barǵan saıyn aıqyn sezinip kelemiz. Memlekettik jáne atqarýshy bılik pen qoǵamdyq oryndarda qarakózderdiń basym bolýy bul zańdy qubylys. Buǵan elimizde turatyn basqa dıaspora ókilderiniń  de barǵan saıyn kózderi úırenip, memleket qurýshy ulttyń demografıalyq basymdyǵyn moıyndap keledi. Tipti ózge tilde sóıleıtin mamandardyń ózderi munyń anyq-qanyǵyna kóz jetkizip, aldaǵy ýaqytta demografıalyq tasqynnyń qazaq halqynyń úlesinde bolatynyn aıtýda. Mysaly, Sputniknews   aqparat agenttigine bergen suhbatynda qazaqstandyq demogrof – ǵalym Fedor Alekseenko taıaýdaǵy jyldarda qazaq ultynyń salmaǵy ósip, elde olar basym ultty quraıtynyn aıtty. Biraq onyń pikirinshe, «qazirgi qazaq áıelderi 2-3 balamen shektelip júr. Ótken ǵasyrdyń 60-jyldarynyń basynda bir otbasynda 6-7 baladan kem bolmaıtyn.

– Sol kezgi qarqyn men qazirgi qazaq otbasyndaǵy bala sanyn salystyrsaq týý kórsetkishi ájeptáýir tómendegenin kóremiz, – deıdi Aleekseenko. –

Degenmen de endi 10 jyldan keıin Qazaqstandaǵy halyqtyń ulttyq quramy ózgerip, qazaqtardyń úles salmaǵy 80 paıyzǵa jetedi. Ózge ulttar 20 paıyz, onyń ishinde orystar – 15 paıyz, ózgeleri – 5 paıyzdyń  tóńireginde turaqtaıdy. Aıtpaqshy, álgi 5 paıyzdyń ishinde ózbekter kóp, –deıdi ǵalym Alekseenko. 

 Demograf  tipti  20 jyldan keıingi Qazaqstandaǵy halyqtyń ulttyq quramy qalaı ózgeretinine boljam jasaǵan.

– Budan keıingi ózgerister jedel júredi. Qazaqstanda turatyn qazirgi jas shamasy 40-50-diń tóńiregindegi orys ultynyń aldy qartaıa bastaıdy. Eldegi halyq sanynyń ósýine, tutastaı alǵanda týý kórsetkishine qazaqtar yqpal etetin bolady. Endi 20 jyldan keıin qandaı da bir syrtqy faktordan saqtasa, qazaqtar Qazaqstandaǵy halyq sanynyń 90 paıyzyn quraıdy. Orystardyń úlesi 5-7 paıyzdyń shamasynda qalady. Mundaı memleketti monoultty dep aıtýǵa ábden negiz bar. Bylaısha aıtqanda, Qazaqstandaǵy orystar jedel  qartaıyp,  al  qazaq ultynda demografıalyq dúmpý bolady, – deıdi demogrof-ǵalym. 

Fedor Alekseenkonyń aıtýynsha, ótken ǵasyrdyń 80 - jyldarynda da qazaq arasynda týý kórsetkishi joǵary bolǵan. Ázir sol jyldary ómirge kelgen býynnyń balalary aıaqtanyp, týýdyń úshinshi tolqyny bastalyp ketti.  

– Qazaqstannyń monoultty memleketke aınala bastaǵany qazirden-aq ańǵarylady. Qazaqtar eshkimge tizesin batyryp jatqan joq. Bári óz retimen, tabıǵı túrde júrip jatyr. Bul úrdis 50-60 jyldary bastalyp ketken. Sol jyldar qazaq demografıasy úshin «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» ýaqyt boldy. 1960-1990 jyldardyń aralyǵyndaǵy aınalasy 30 jyldyń ishinde qazaqtyń sany 2,5 jarym esege ósken, – deıdi ol. 

Aıta ketelik, qazir Qazaqstanda 18 mıllıonnan az asatyn halyq turady. Ortasha eseppen alatyn bolsaq, jylyna elden 15 -20 myń aralyǵynda adam kóship jatyr. Kóshkenderdiń 90 paıyzy TMD elderinen turaq taýyp otyrǵany baıqalady. Demek, budan shyǵatyn qorytyndy ne? Aldaǵy on jylda demografıalyq salada qazaqtyń salmaǵy kúrt artady. Bul eldegi tildik qatynasqa da orasan zor yqpalyn tıgizedi. Ony sondaı-aq myna bir derekterden –aq ańǵarýǵa bolady.

Mysaly, jyl saıyn mektepti qazaq tilinde bitirýshilerdiń sany artyp keledi. 2018 jyly UBT-ǵa qatysýǵa ótinish bergen mektep bitirýshiler sany – 102 myń 442 nemese jalpy bitirýshiler sanynyń 70 paıyzyn qurady. Onyń ishinde UBT-ny oqýshylardyń 75 paıyzy qazaq tilinde, 25 paıyzy orys tilinde tapsyrdy. Demek, demografıalyq ósim men qazaq tilinde sóıleıtinderdiń sany barǵan saıyn artyp keledi.

Rasynda da «aldaǵy ýaqytta qazaq halqynyń sany qanshalyqty ósedi?» degen saýalǵa biz beker alańdap otyrǵan joqpyz. Bul eń aldymen tildik máselege qatysty. Qazaq ultynyń úlesi artqan saıyn saıyn, óz tilimizde sóıleıtin azamattardyń sany da kóbeıe túsedi. Bul qýanarlyq másele, árıne.

–Jalpy, halyqtyń ortasha jyldyq ósimi 1,2 paıyzdy qurap otyr. Oǵan sebep bolǵan elimizdegi jalpy halyqtyń tabıǵı ósimi, ıaǵnı 2001 jylmen salystyrǵanda sońǵy kezderi 3 esege deıin sanymyzdyń artýy bolyp otyr. Ekinshiden, aımaqtardaǵy halyqtyń ósý qarqyny ártúrli boldy. Mysaly, eń joǵary ósim – Astana qalasy men Mańǵystaý óńirinde. Bul jerlerde  halyqtyń sany 15 jylda 2 eseden joǵary kórsetkishti kórsetti. Osy boljamdardy negizge alsaq, 2030 jyly halyqtyń sany 20 mln 560 myńǵa jetýi múmkin. Bul turǵyda Soltústik Qazaqstan men Qostanaı oblystarynda bul kezeńde de halyqtyń azaıýy jalǵasa beredi. Munymen qosa, 2030 jylǵa deıingi merzimde Shymkent qalasy men Astana qalasynda halyqtyń qarqyndy ósýi baıqalmaq, – dedi parlamenttik tyńdaýda Jumyspen qamtý salasyndaǵy ulttyq sarapshy Jaqsybek Kúlekeev.

Aqıqatynda, Qazaqstanda qazaq ultynyń demografıalyq ósimine mán berýimiz beker emes. Óıtkeni bizdiń sanamyzda «kópultty memleketpiz» degen uǵym qalyptasqan. Bul túsinikti endi múlde joıý kerek. «Konstıtýsıada qazaq tili –memlekettik til» dep jazylsa ta, bılik te, basqa da orys tilinde sóıleıtini ras. Osydan kelip, týatyn bir nárse, demografıalyq salada qazaq ultynyń úlesi basym bolǵan saıyn, biz de óz tilimizde kóbirek sóıleıtin bolamyz. Bul oraıda mamandardyń pikiri men boljamy jaǵymdy. Onyń ústine keler jyly elimizde halyq sanaǵy ótedi. Bul másele aldaǵy ýaqytta bolatyn demografıalyq, demokratıalyq jáne strategıalyq múmkindikterdi tolyq aıqyndaıdy.  Bılik óz tilinde sóılemegenimen, halyq ana tilinde sóılep otyr. Sondyqtan bizge eń aldymen qoǵamdyq ortadaǵy tildik qajettilik  mańyzdy bolyp tur.

-Qajettilik bolmasa, eshkimge, eshbir tildi úırete almaısyz. Onyń qajeti joq… Qajetke jaramaıdy… Demek búgingi qoǵamnyń basty máselesiniń biri — «qazaq tiline degen qajettilikti qalaı jasaýǵa bolady?» degen suraq dep bilemin. Barlyq órkenıetti, quqyqtyq elderde Tilge degen qajettilik tek zańdyq jolmen jasalynady... Jańa zań ataýynan bastap, sońǵy núktesine deıin qaıta jazylǵan jańa zań kerek, – deıdi «Ult taǵdyry» qozǵalysynyń tóraǵasy Dos Kóshim. Ol úshin...

Mysaly, sońǵy 25 jyldyń ishinde Lıtva, Latvıa, Estonıa, tipti ózbekter men tájikterdiń ózi "Til týraly" zańyn 3-4 ret ózgertti. Óıtkeni bul – zaman talaby. Al biz bolsaq, 1989 jyldyń kúzinde qabyldanyp, 1997 jyly ózgerister men tolyqtyrýlar engizilgen «Tilder týraly» zańmen áli ómir súrip kelemiz. Zaman ózgerdi. Qazaq tilinde sóıleıtinderdiń úlesi  artty. Demek bizge de memleketqurýshy ulttyń múddesin kózdeıtin jańa zań qajet.

Berik BEISENULY