Qazir Qytaıda myńdaǵan, keı derekter boıynsha mıllıonnan asa musylman saıası úırený lagerlerinde «saýatyn ashýda». Olardy mundaı lagerlerge ákelgen qylmystary ne bireýge jasaǵan qastandyǵy emes. Qytaı úkimeti zań aldynda jaýapqa tartatyn, qamaýǵa alýǵa naqty sebebi joq jandardy nege úıretpek? Neni úıretpek? Osy suraqtarǵa jaýap izdep kórelik.

Buǵan deıin lagerlerdiń baryn joqqa shyǵarǵan úkimet endi «ekstremızmmen kúres» degen uranmen elde lagerlerdiń baryn moıyndady. Qyzyǵy, tutqyndar lagerge óz erkimen kelgenin aıtqan. Alaıda, osyndaı birneshe jerde bolyp, «saýatyn ashqan» qazaq qyz BBC arnasyna bergen suhbatynda shymyldyqtyń arǵy jaǵyndaǵy shyndyqty jaıyp saldy. Onyń aıtýynsha, lagerge syrttan adamdar kelmes buryn artyq aıtylǵan sóz úshin budan da soraqy mekenge jiberetinderin aıtyp qorqytyp qoıady. Al tutqyndar kúnin bı, ánmen jáne qytaı tilin úırenýmen ótkizetin kórinedi. Iá, bul da – jýrnalıser men sheneýnikterge kórsetiler syrtqy kórinis. Qytaı úkimeti tutqyndardyń keleshek qylmystarynyń aldyn alý maqsatynda osyndaı saıası lagerlerde ustap otyrǵanyn jetkizdi. Olardyń aıtýynsha, adamdardyń qınalǵany mańyzdy emes, mańyzdysy – qylmys jasaýdyń aldynda turǵan adamdardyń túzelýi. Úkimettiń qylmyspen úsh qaınasa sorpasy qosylmaǵan adamdardy túzetýiniń syry nede?

Resmı málimetterge súıensek, Qytaı halqynyń 52,2%-y – ateıs. Al ondaǵy musylmandardyń paıyzdyq úlesi bar bolǵany 1,8%-dy quraıdy. Biraq, bul 1,8% Qytaıdyń qyz alyp, qyz berý arqyly jaýlaý saıasatyna kereǵar is jasaıdy. Sebebi, Islam negizinde musylman qyz balanyń ózge din ókiline, kápirge shyǵýyna tyıym salynǵan. Osyndaı shekaradan soń olar «myń jyldyq quda» bolyp, sýdaı sińip, sútteı aralasa almaıdy. Tipti, bul qytaılandyrý saıasatynyń tamaǵyna turyp qalǵan, ary qaraı ótpeıtin súıek syndy. Muny syndyryp, qazaqty hanzý etetin tóte jol – qazaqtar shekarasyn aspaǵan musylmandyqtan aıyrý. Óıtkeni, din turǵanda qazaq eshqashan qyzyn qytaıǵa bermek emes.

Halyqtyń tili men aıaǵyna «tusaý salǵan», ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda ustaǵan Qudaısyz qoǵam eshqashan uzaq jasamaǵan. Búginde jer betinde jurnaǵy qalmaǵan elderdiń de kezinde osyndaı qateliktiń kesirinen joıylǵanyna qart tarıh kýá. Tek adamzattyń tarıh deıtin uly ustazdan tálim almaıtyny ókinishti. Tipti, totalıtarlyq saıasat tórge shyqqan Keńes úkimeti 70 jyl ǵana saltanat qura aldy. Al shynaıy demokratıanyń jarqyn mysaly sanalatyn AQSH-tyń 1787 jyly qabyldanǵan alǵashqy ári qazirge deıingi sońǵy Konstıtýsıasynyń úsh ǵasyrǵa jýyq tarıhy bar. Demek, ádildikke negizdelgen qoǵam ǵana tarıh sahnasynda jasamaq. Al ádildik adyram qalǵan, shyndyq búrkelgen júıe túptiń túbinde quldyraıdy.

Saltanat Shynádil