Adam eńbegin saýdaǵa salyp, taǵdyryn oıynshyq qylatyndar jetip artylady aramyzda. Kúndelikti ómirde jasaǵan tirligimizdiń ózinen adam eńbegin saýdaǵa salyp elimizdiń zańdylyǵyna qarsy áreket etip jatatyndyǵymyz ashshy da bolsa shyndyq. Máselen, úı salý úshin arnaıy mamandardy emes, syrttan kelgen ózge ult ókilderin jaldaımyz. Ásirese Qaraqalpaqstan, Ózbekstan elderinen aqsha tabý maqsatynda kelgen adamdar mundaı jaǵdaıǵa kóbirek tap bolyp jatady. Syrttan kelgendigin biletin elimizdiń turǵyndary Qazaqstan Respýblıkasynyń Eńbek kodeksinde kórsetilgen sharttarǵa saı eńbekaqysyn tólemeıdi. Ne az berip, ne bolmasa tipten tólemeı qoıýlary ǵajap emes. Qarapaıym qurylysshylardy jaldap úı qalaýǵa aqy kóp ketetindiginiń saldarynan, «ońaı joldy» izdep adam quqyqtaryn taptap jatady. Ókinishke oraı, bizdiń elimizde mundaı jaǵdaı kóptep kezdesedi. Bul týraly Almaty qalasynda Qazaqstandaǵy mıgrasıa jónindegi halyqaralyq uıym ókildigi men MediaNet halyqaralyq jýrnalısıka ortalyǵy uıymdastyrǵan «Qazaqstandaǵy adam saýdasy. BAQ-tyń múmkindikteri men ún qatýy» taqyrybynda jýrnalıserge uıymdastyrylǵan semınar trenıńte aıtyldy.
Qazaqstandaǵy mıgrasıa jónindegi halyqaralyq uıym ókildiginiń usynǵan málimetteri boıynsha 2012 jyly Qazaqstanda adam saýdasynan zardap shekken 147 oqıǵa tirkelipti. Al 2011 jyly bul kórsetkish 137-ni quraǵan eken. 2012 jyly 10 istiń artyq tirkelýi elimizde adam saýdasynyń «damyp» kele jatqandyǵyn kórsetedi. Respýblıkanyń túkpir-túkpirinen jınalǵan jýrnalıser qaýymy eki kún boıy adam saýdasy jaıly aqparat taratý barysynda eskeretin jaıttar týraly qulaqtandyryldy. Jýrnalıserge uıymdastyrylǵan trenıńte statısıkalyq aqparattar men BAQ ókilderiniń aqparat berý barysynda halyqaralyq etıkalyq normalardy buzý faktory keńinen qozǵaldy. Sensasıa qýyp, adamnyń abyroıyna nuqsan keltirip, zardap shegýshilerdiń attaryn jarıalap, kameraǵa túsirip qalýdy kózdeıtin kóptegen jýrnalıserdiń aqparattyń obektıvtiligi úshin júgirip júrip, zardap shegýshiniń bolashaǵy týraly umytyp ketetindigi, teledıdardan kórsetilgen sújet erteńgi kúnge áser etetindigi baıandaldy.
Semınar barysynda Qazaqstandaǵy Mıgrasıa jónindegi ókildiginiń músheleri ózderiniń basynan ótkizgen oqıǵalardy tizbekteı otyryp, jýrnalıserge adam saýdasynan zardap shekkender týraly materıal daıyndaǵanda olardyń psıhologıasyna basa mán berýin ótindi. Adam saýdasyna qarsy turý jónindegi jobanyń úılestirýshisi Álıa Alıkova:
- «... adam saýdasynan zardap shegýshiler ózderi týraly aqparat taralǵan sátte, psıhıkalyq turǵydan zardap shegýi yqtımal» dep atap ótti.
Trenıń barysynda jýrnalıser tarapynan «Eńbekaqylaryn ala almaǵan azamattar nege birneshe jyldar boıy óz quqyqtaryn taptatyp júrgen? Nege qashyp ketpegen? Nege kómek suramaǵan?» degen saýaldar kóbirek qoıyldy. Bul saýalǵa ókildiktiń músheleri taıaq soqqydan zardap shegip, qorqyp qalýynan olar tózýge májbúr bolatyndyǵyn, al minezdi jáne qoryqpaıtyndaryn aldaý-arbaý arqyly, ne bolmasa, nasha paıdalanyp, mılaryn «ýlap» tastaý jaǵdaılary da bolatyndyǵyn eskertip ótti. Aıdyń aman kúninde mundaı jaǵdaıǵa tap bolmaǵan soń, syrttan sóge berýge bolmaıtyndyǵyn sonymen qosa, shet jaqtardan kelgen azamattardyń nápaqa tabý maqsatynda kelgenderdiń deni saýaty tómen bolǵandyqtan óz quqyǵyn qorǵaı almaıtyndyqtaryn da taǵy bir sebep retinde kórsetti. Mıgrasıa jónindegi halyqaralyq uıym óz jumysyn 2004 jyly bastaǵannan beri adam saýdasynan zardap shekken 806 azamatqa kómek kórsetipti. Ókildiktiń usynǵan ótken jylǵy qorytyndy aqparattaryna súıensek, adam eńbeginiń taptalýynan zardap shekkenderdiń deni (94) názik jandylar eken. Bul derekten eki boljam jasaýǵa bolady. Alǵashqysy, kúnde qaqsaıtyn jezókshelik problemasyndaǵy basty fıgýralarymyz («túngi kóbelekterdiń») deni syrttan kelgender bolýy múmkin. Al ekinshi boljam, adam eńbegin asyra paıdalanýshylar, jezókshelikpen aınalysýǵa májbúreıtinder bizdiń elimizde de kóp ekendigi. Atalǵan problema joıylmaıdy, búgin bireýin tutqyndaǵanmen, erteń ekinshi bireý, dál sondaı qylmys jasaıtyndyǵy anyq. Degenmen, jezóksheliktiń kúnnen kúnge artýy syrttan kelgen ımıgranttardyń kóbeıýinen de arta túsetindigi belgili.
Trenıń barysynda adam saýdasynan zardap shekkenderge kórsetiler kómekter jaıynda da áńgime qozǵaldy. Atalmysh problemanyń aldyn alý, boldyrmaý, zardap shekkenderdi qorǵaý maqsatynda elimizdiń keıbir qalalarynda arnaıy sheltorlar jumys isteıtindigi aıtyldy. Almaty qalasynda 2006 jyly ashylǵan sheltor búginde zardap shekenderdiń qorǵanyna aınalǵan. Ortalyqtyń ornalasqan jeri ómirlerin qalypqa keltiretin turǵyndardyń qaýipsizdigi úshin asa qupıa saqtalady eken. Ókinishke oraı, japa shegýshilerdiń qorǵanyna aınalǵan sheltorlar jabylyp qalýy múmkindigi de aıtyldy. Sebebi, sheltorda ózin qalypqa keltiretin adamdarǵa qarajat kóptep jumsalady. Olardyń júıkesin qalypqa keltirý úshin psıhologıalyq keńester, olardy saýattandyrý úshin ártúrli kýrstar uıymdastyrýdyń ózi qomaqty qarjyny talap etedi.
Adam saýdasynyń óse túsýi elimizdiń ekonomıkalyq jaǵdaıynyń óz turǵyndarymyzǵa qolaısyzdyǵyn, al ınflásıadan zardap shegip otyrǵan ózge elderdiń turǵyndaryna nápaqa tabýda «altyn kópir» ispetti ekendigin kórsetedi. Eshkim erikkennen shetelden kelgen ımıgranttardyń eńbegin paıdalanbaıdy. Kóbi ımıgranttardyń jaýapsyz isinen zardap shegip jatatyndyǵyn eskersek, «arzannyń sýy tatymas» degen naqyldy eske alýymyz qajet. Óz elimizdiń zańnamasyndaǵy erejelerdi de buzbaıtyndyǵymyz taǵy bar.
Trenıń jýrnalıserge kóp nárseni túsinýge jáne sensasıa qýyp adamgershilikti umytýǵa bolmaıtyndyǵyn, qandaı jaǵdaı bolsa da ózgeniń sezimin taptamaýǵa septigin tıgizdi degen oıdamyz.
Semınarda bolyp qaıtqan:
Rysgúl Ramazanova
Pikir qaldyrý