Fransýz konsýly, memlekettik til jáne uıǵyrlar

Asyly, qazaq saıttarynyń birinshi mindeti – bar túrkiniń basyn qosa almasa da, álemniń ár túkpirindegi Alash balasynyń pikirin bir arnaǵa toǵystyrý bolsa kerek. Óıtkeni ǵalamtor shekarasyz. Sol uly maqsatymyzdy paıymdasa kerek, Eýropadaǵy qazaq qaýymdastyǵy bizderge Parıjde ótetin kishi quryltaıǵa arnaıy shaqyrý jiberýdi nazardan tys qaldyrmapty.

Tıisti qujattarymyzdy daıyndap, Fransıa konsýlyna tapsyrdyq. Vızaǵa jaýapty qyzmetker Nıkolá Eldaroff degen er eken. Bir kúnniń ishinde vızany qolymyzǵa tıgizdi. Sonda qyzmet etetin eki qarakóz qazaqtyń qyzy da qyryn qaraǵan joq. Áttegen-aıy, bul mekeme basynan aıaǵyna deıin tek fransýz ben orystyń tilinde ǵana qyzmet kórsetedi. Máskeýde turyp, Parıjge bara jatqandaı kúı keshesiz... Árıne, munyń sebebin Eldarofftan emes, elimizdiń Syrtqy ister mınıstrliginen suraý kerek.

Fransýz eline tek qazaqtar ǵana emes, ózge ulttar men jat jurttyqtardyń da  Almatydan vıza alatynyn baıqadyq. Bir tańǵalarlyǵy, Qytaıdyń qyzyl pasportyn ustaǵan órimdeı uıǵyr jastary óz tilderinde shúıirkelesip, osynda júr. Áldebir toptyń qatarynda Shengen vızasyn alyp, Eýropanyń esigin qaqqaly júrgeni baıqalady. Soǵan qaraǵanda Qytaı úkimetiniń sheńgeli Eýropanyń Shengenine sharasyz sıaqty. Biz Alashtyń tórinde turyp, óz tilimizde vıza suraı almaı turǵanda, basqalar qazaq elin «prohodnoı dvorǵa» aınaldyryp úlgergenine ish jımasqa sharań joq. Eýropa elin túrki balasynan qyzǵanyp turǵan joqpyz! Biraq esik aldynan ótip bara jatqan jolaýshydan da qaıda, qalaı bara jatqanyn suraıtyn qazaq emespiz be? Bilsek kerek edi...

Almaty-Máskeý-Parıj

Sóıtip, «Qamshyny» qolǵa alyp, «Abaıdyń» amanatyn arqalap, Ahańnyń «Masasyn» bastap, Parıjge tarttyq. Demeýshim qazaq ǵalamtorynyń janashyry, kásipker Gúlnar Asanova esimdi apaıymyz edi...  Jasyratyny joq, ushaqqa mingende sońǵy kezderi elimizde oryn alǵan áýe apattarynyń úreıi boıdy bıledi. Sol aqparattardyń birazyn eń aldymen ózimiz jarıalap, Alash balasynyń qaıǵysyna ortaqtasyp edik. «Air Astana» qaýipsiz dep qansha jerden ózimizdi ılandyrǵymyz kelse de, baıaǵy senimsizdik. Imanymyzdy úıirip, bárine daıyn otyrýǵa týra keldi. Bir sátke qaǵaz qarap, kúndelikti jańalyqtardan qur qalmaıyq dep edik... Bosaǵada turǵan sanaýly qazaq gazetterinen basqa oqýǵa laıyqtalǵan birde-bir memlekettik tildegi basylymdy kóre almadyq. Týra qarsy aldymyzdaǵy kitapsha men jýrnal salynǵan shaǵyn qaltashadan qazaqtyń bir jýrnalyn kórsek kózimiz shyqsyn! Esesine ózge tildegi «ólekse» basylymdar. Ondaı basylymdardy Máskeýdiń kez kelgen ushaǵynan oqıtynymyzǵa kúmánimiz joq. Qasıetti qazaq tili qara jer túgil, kók aspanda da qaǵajý kóripti...

Alqaly jıynǵa Astana men Almatydan shyqqan qonaqtar  Máskeýdiń áýejaıynda kezdestik. Senator Ǵarıfolla Esim bastaǵan toptyń quramynda «Egemen Qazaqstan» gazetiniń bas redaktory Janbolat Aýpbaev, Til komıtetiniń tóraǵasy Maqsat Sqaqovtar boldy. Al Almaty «quramasynda» Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy tarapynan bara jatqan «Qazaqfılm» AQ-nyń bas redaktory Dıdar Amantaı, satırık Sábıt Ábdihalyqov, kúıshi Erkin Ergender bastaǵan óner adamdary bar edi.

Orys aǵaıyndardyń on san tekserýinen ótip, Máskeýdiń «Aeroflotyna» mindik. Bári de «ózderinshe». Oqıtynyń – orys basylymy, tyńdaıtynyń –  oryssha habarlandyrý, qyzmetkerler de orys tilinde qyzmet kórsetedi. Iá, óıtkeni biz Reseıdiń ushaǵynda ketip baramyz.

Eýropanyń aspanyn endeı tilip bara jatqanymyz jer betiniń quraq kórpedeı kestelenip turǵan kórinisinen-aq baıqaldy. Týra taqtanyń betinde tártippen syzylǵan sýretteı... Qyzyly – qyzyl, jasyly – jasyl, bári óz ornynda. Adam qolymen aıshyqtalǵany kórinip-aq tur.

Qaı belgińnen tanıyn?

Fransýz jerine aıaq basqandaǵy sanamyzǵa oralǵan alǵashqy suraq osy boldy. Eýropada qazaq bar ekenin bilemiz. Onyń ishinde Parıjde de biraz qazaqtyń qonys tepkeninen habarymyz bar. Degenmen myń san ulys mekendegen osynaý elden qara qazaqty qalaı tanımyn?

Et jaqyn baýyrlarym-aı!

Kókirek tolyp, qushaqtaǵanda,

Sary apam ózi syqpalap bergen

Sary maı ıisin seze alar ma ekem?

Ózińe qaraı úsh attaǵanda,

San jyldar boıy joq qarap kelgen

Saǵynyshyma tóze alar ma ekem?

Qıylǵan qas pen kózińe qarap,

Qara ala syrmaq oıyma keler...

Bilermin, ıá, sózińe qarap,

Jat jurttan sińdi boıyńa neler?

Alashty kórsek «armysyń!» deıtin,

Eı, Alla, bizden shyn tilek osy.

«Baýyrlarym-aı, barmysyń» deıdi-aý

Mustafanyń da múmkin elesi...

Et jaqyn baýyrlarym-aı!

Rýhymyz dalany kezip,

Alashtan amanat qalǵan

Bir qushaq biriktirse eken...

Qaýyshqan bizderdi sezip

Kók aspan, kók týǵa qarap

Kók bóri ulyp tursa eken!..

Bóriler aldymnan shyqsyn!

Kókirekte kóp suraq... Alty Alashtyń ótkenin kóz aldymyzǵa elestetken belgisiz muń....

Parıjdiń tabaldyryǵynan osylaı attadyq...

Ǵabıt Syzdyqbekov - Qazaqstannyń Fransıadaǵy elshisiniń keńesshisi.

Alǵashqy kún

Qudaıǵa shúkir! «Assalaýmaǵaleıkým» deıtin Alash uldary aman eken. Fransıadaǵy Qazaq elshiliginiń azamattary men quryltaıdy uıymdastyrýshylar Atajurttan kelgen qonaqtardy qushaq jaıyp qarsy aldy. Aıta keterlik bir jaıt, qazaq elinen Eýropadaǵy qazaq quryltaıyna tek Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy ujymy ǵana emes, «Abaı-aqparat», «Kazakh tv» jáne «Qazkontent» jýrnalıseri de qatysty. Aeroporttan qala ortalyǵyna bettegen arnaıy avtobýstaǵy sózdiń tizginin Parıjde turatyn Murat myrza ustady. Óziniń aıtýynsha, ol transport kásibimen aınalysady. Uzaq jyldar boıy fransýz tórinde turǵan qandasymyz jol-jónekeı Parıj qalasyn tanystyrýdy, Eýropa qazaqtarynyń qazirgi jaıyn aıta otyrýdy nazarynan tys qaldyrǵan joq.

 «lipec 29» mekenjaıyna ornalasqan qonaqúı qyzmetkerleri qazaq jerinen kelgen onshaqty qonaqty jyly júzben qarsy aldy. Frnasıadaǵy qazaq elshiliginde qyzmet etetin Ǵabıt Syzdyqbekov pen Azat Absattarovtyń arqasynda jaıly ornymyzǵa jaıǵasa qaldyq. Elden keldi dep eleńdep otyrǵan Eýropa qazaqtary aǵaıyndaryna túrik asqanasynda arnaıy keshki qonaqasy berdi. Qazaq elinen barǵan tanymal kúıshi Erkin Ergen, belgili ánshi Ýatqan Zahanqyzy sıaqty óner maıtalmandary Parıjdiń keshin qazaq áýenimen terbetti. Bir tańǵalarlyǵy, qonaqtarǵa qyzmet etip júrgen 25-35 jas aralyǵyndaǵy qazaq jastary qalaı degenmen de óz tilderinen sonshalyqty qur jaıaý qalmapty. Eń bastysy, óziniń qazaq ekenin maqtanysh etip, ana tilinde shorqaq sóıleıtinine namystana biledi. Esesine aǵylshyn tilin, fransýz tilin, nemis tilin jetik meńgerip, túrik tilinde kósilip sóıleıdi.

Fýtbol. Jastar. Dıskoteka

18 mamyrda Eýropa qazaq jastarynyń "Stad de pýassonıers" stadıonyndaǵy fýtbol básekesi bastaldy. Komandalardy túgendep qaıteıin? Alań tolǵan Alash uldary. Ala dopty áýeletip, sharshy alańdy shańdatyp júr... Jurt bolyp jumylyp, shańyraǵyn kóterip, ýyǵyn qadap, aqboz úı tikti. Qasıetińnen aınalaıyn aqboz úı, qazaqtyń eldigin, órligin pash etip, anadaıdan menmundalap turdy. 

Oıýly taqıa kıgen qartty, shúıirkelesip turǵan aǵaıyndardy, aqjaýlyq salǵan analar men qara kózi móldiregen arýlarymyzdy kórip, qazaqty izdegen qam kóńilimiz serpilip qaldy.

Keshke qaraı jastarǵa arnalǵan dıskoteka boldy. Ashylyp-shashylyp júrgen boıjetken men qalaı bolsa solaı siltegen jastardy kórgemiz joq.

Fýtbol básekesiniń de, saýyq keshtiń de, jalpy Eýropa qazaq quryltaıynyń da basty maqsattarynyń biri – ár elde ómir súrip jatqan qazaq jastaryn bir-birimen tanystyryp, sonyń arqasynda qazaq pen qazaq quda bolatyn, qazaq pen qazaq dos bolatyn jaǵdaıǵa jetkizý ekendigin keıinnen ańǵardyq. Quptarlyq is. Tipti Qytaı elinen Eýropany aralap júrgen Tańat esimdi baýyrymyz da «Parıjde qazaq jınalyp jatyr» degendi estip, qatarǵa qosyldy.

abai.kz uıymdastyrǵan dóńgelek ústel

Qazaqstan-Abai.kz-Eýropa qazaqtary

19 mamyrda alys-jaqynnan kelgen aǵaıyn Parıj mańyndaǵy Il-Sen-Denı qalasyndaǵy "Sport ortalyǵynyń" arnaıy zalynda dóńgelek ústeldiń basyna jınaldy. Alqaly jıyndy  Eýropa qazaq qoǵamdary federasıasynyń tóraǵasy Ábdýlhaıým Kesıjı men Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy tóraǵasynyń orynbasary Talǵat Mamashev basqardy.

Talǵat myrza bul dóńgelek ústeldiń basty taqyryby – Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Qazaqstan-2050 strategıasy – Qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty» atty Joldaýyn sheteldegi aǵaıyndarymyzǵa tanystyrý ekendigin jetkizdi.

Elbasynyń bıylǵy Joldaýyna aıryqsha toqtalǵan senator Ǵarıfolla Esim Eýropa qazaqtaryna ózekti bolyp otyrǵan máselelerdi, qajet bolsa,  Senat tórinde ortaǵa salatynyn aıtyp, alystaǵy aǵaıynnyń atajurtqa degen senimine tyń serpin berdi. 

«Egemen Qazaqstan» gazetiniń bas redaktory Janbolat Aýpbaev:

- Bizdiń gazette sheteldegi otandastarǵa arnalǵan «Alystaǵy aǵaıyn», «Otan dep oralǵandar», «Atameken», «Barmasań-kelmeseń jat bolasyń», «Kóbeımesek kósegemiz kógermes» sıaqty toptamalarymyz bar. Bular óz retimen der ýaqytynda oqyrmandarmen qaýyshyp otyrady. Jalpy, Sizder qaı jerde júrseńizder de, qandaı tirlik keshseńizder de, bizdiń otandastarymyzsyzdar. Biz Sizderdi et baýyr jaqynymyz dep jaqsy kóremiz, – dedi aǵynan aqtarylyp.

Aıtpaı ketýge bolmaıtyn bir jaıt, Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi Til komıtetiniń tóraǵasy Maqsat Sqaqovtyń sózine ana tiliniń káýsar bulaǵyna shóldep júrgen týystarymyz tańdaı qaǵyp, rızashylyqtaryn bildirdi.

- Qazaq aıtady: «Dosymnan qoryqpaımyn, kóp bolsa satar, dushpanymnan qoryqpaımyn, kóp bolsa atar, jaqsylyqqa qýanbaıtyn, jamandyqqa renjimeıtin beıtarap adamdardan qorqam» dep. Sondyqtan búgingi quryltaıǵa álemniń ár túkpirinen kelgen qazaqtyń qýanbaı jatqany joq. Qýanyshymyz uzaǵynan súıindirsin. Taǵy da babalarymyz aıtady: «Oshaqtyń buty úsheý bolǵanymen, oty bireý» dep. Endeshe, alty Alashtyń armany – qazaqtyń qazanyn qaınatý. Sondyqtan álemniń qaı túkpirinde júrsek te, atajurtymyz Qazaqstannyń bolashaǵyna qyzmet etýge tıispiz, – dedi ol.

Jınalys sońynda abai.kz portaly uıymdastyrǵan arnaıy dóńgelek ústelge tek qana Eýropa qazaqtary qaýymdastyǵynyń ókilderi qatysty. Eýropa qazaqtarynyń búgingi hal-jaıy men olardyń Qazaqstan týraly oı-pikirleri, ótinish-talaptary, ártúrli kózqarastary ortaǵa salynǵan bul jıyn týraly arnaıy maqaladan oqı alasyzdar.

Jınalys sońy Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń Qazaq eli jaıyndaǵy kórmesine jalǵasyp, Qazaqstannan barǵan óner juldyzdarynyń konsertine ulasty. Saltanatty keshke Qazaqstannyń Fransıadaǵy Tótenshe jáne ókiletti elshisi Nurlan Dánenov qatysty. Belgili syqaqshy Sábıt Ábdihalyqov júrgizgen konsertte Altynaı Jorabaeva, Erkin Ergen, Ýathan Zahanqyzy, «Kesh You» toby óner kórsetti.

Mustafanyń daýysy

Parıj qalasynyń Nojan aýdanynda Mustafa Shoqaıdyń bas músini qoıylǵanyn bilmeıtin qazaq joq shyǵar.  Túrki birliginiń týyn kótergen birtýar Mustafanyń Eýropa tórindegi eskertkishin kórmeı,  turǵan úıine barmaı ketý ózin qazaqpyn dep sezinetin kez kelgen azamatqa syn bolary sózsiz. Babamyzdyń basy turǵanda Parıjdiń Eıfelin kórýdi ekinshi josparǵa qaldyrdyq. Elden kelgen qonaqtaryna kúni-túni jatpaı-turmaı qyzmet jasap júrgen Fransıadaǵy Qazaqstan elshiliginiń Ǵabıt Syzdyqbekov bastaǵan azamattary bul joly da qaırat kórsetti. Biraz jol basyp, túrki dúnıesiniń mańdaıyna bitken jaryq juldyzdarynyń biri, táýelsizdik kúreskeri Mustafa Shoqaı turǵan úıdi kórip,  Quran baǵyshtadyq.

Qyzylordalyq músinshi Amangeldi Kenenbaı somdaǵan músinde fransýz tilinde « Mustafa Shoqaı, 1890-1941. Táýelsizdik kúreskeri» dep jazǵylǵan.

Parıj saparynyń eń mándi de maǵynaly kúni osy bolǵan shyǵar... Alty Alashtyń basy qosylǵan quryltaıǵa kelip, túgel túrkiniń qamyn oılaǵan Mustafanyń rýhyna taǵzym etkende áldebir daýys jańǵyryp jatqandaı sezildi.

«Halqynyń qany bir, tili bir, dini bir, maksaty bir. Túrkistannyń maqsaty: óziniń qutylýy, ulttyq úkimetin quryp, táýelsiz bolyp, óz aldyna bir úkimet bolyp turýy. Halqy kópten bul jumysqa jantalasyp jumys istep, qan tógip soǵysyp keledi. Úmitimiz zor, memleketimizdiń keleshegine senemiz.

Túrkistan jastary ásirese bul maqsatymyzǵa jetkizýge talasyp, tyrmysyp jatyr. Bizdiń maqsatymyz tek Túrkistannyń ǵana emes, búkil túrik ólkeleriniń, búkil túrik halyqtarynyń dos bolyp, ózara birlik baýyrlastyqpen jasap syrtqy dushpandarǵa qarsy óziniń kúshin, úkimetiniń kúshin bildirip qoıý. Oıymyzǵa jetemiz, talabymyzdy ornyna keltiremiz degen ımanymyz zor jáne kúshti».

Iá, búgingi táýelsizdik kókten túsken joq, Mustafadaı uldarymyzdyń tókken qany men shyqqan janynyń bodaýyna kelgen. Jetken jetistik, shyqqan bıik – sol bozdaqtardyń asyl armanynyń jemisi.

Fransýzsyz Fransıa

Fransıanyń 65 mıllıonnan astam halqy bar. Senbeıtin bolarsyz, sonyń 3 mıllıondaıy ǵana – taza fransýzdar. Iaǵnı 20 adamnyń bireýi ǵana memleket qurýshy ulttyń ókili. Sonda osynshama halyqty shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı qalaı ustap otyr? Onyń eshqandaı qupıasy joq eken. Búkil memleketti fransýzdyń ulttyq ıdeıasy men fransýz tili biriktirip otyr. Meıli, buryn qandaı ult bolsa da, qazirgi tólqujatynda «fransýz» dep kórsetilgen Fransıanyń kez kelgen turǵyny – óz eliniń patrıoty.

Sonda turatyn qandastarymyzdyń da tólqujatyna «fransýz» dep jazylǵan. Kóp sandysy Túrkıanyń da, Fransıanyń da azamaty bolyp sanalady. Bir baıqaǵanymyz, Eýropany mekendegen bizdiń qandastarymyzdyń qazaq qanyn joǵaltpaýyna eń úlken áser etip otyrǵan túrik aǵaıyndar eken. Ártúrli memleketke shashyrap ketken baýyrlarymyz Túrkıa jurtynyń arqasynda bir-birin izdep turady. Úlkenderi qazaq tilinde sóıleıdi demesek, keıingi jastardyń barlyǵy da túrik tilinde shúıirkelesetinin kózimiz kórdi. Shúkir demeske ne shara?

Jalpy, Qazaqstan tarapynan jasalatyn jumystar shash-etekten ekeni kózge kórinip-aq tur. Ásirese keıingi jastardyń ulttyq bolmysyn joǵaltyp almaýyna, olardyń ana tilinde erkin sóıleýine qazaq eliniń kómegi kóp kerek. Bul týrasynda Til komıtetiniń tóraǵasy Maqsat Sqaqov jaqsy ıdeıany ortaǵa saldy. «Kez kelgen ýaqytta 7 jastan 17 jasqa deıingi balalaryńyzdy Qazaqstandaǵy qazaq otbasylaryna jiberip, sonda turýyna, bilim alýyna muryndyq bolsańyzdar eken. Qazirdiń ózinde 100-deı otbasy Sizderdiń balalardy qabyldaýǵa daıyn otyr. Esesine Qazaqstannyń jas urpaǵy da Sizderdiń otbasylaryńyzǵa qonaq bolyp, Eýropa mádenıetin, shet tilin úırenýine qolaılylyq týar edi», – dedi ol.

Iá, joǵarydaǵy bir sózimizde Eýropa qazaq quryltaıynyń basty maqsattarynyń biri – jastardy ózara tanystyryp, bir qazaqtyń balasy ekenin esterine salyp otyrý ekendigin aıttyq. Atajurttan kelgen baýyrlary retinde biz de Eýropadaǵy qazaq jastaryna Qazaqstannyń jarqyn bolashaǵy úshin álemdegi bar qazaqtyń atsalysýy kerektigin, ol úshin ózderiniń ulttyq bolmysyn joǵaltyp almaýy kerektigin qadaǵalap tapsyrdyq. Baıqaǵanymyz, ǵasyr buryn Túrkistan jastaryna aıtqan Mustafa Shoqaıdyń sózi áli kúnge ózektiligin joımapty. Asyryp aıtpaspyz. «Sony oqyńdar» dedik.

«Halqymyz ben jas úkimettiń júgi qansha aýyr bolsa, bizdin shyǵysymyz sonsha qatty, sonsha kúshti bolmaq. Alysta júrip el qaıǵysyn oılap, alysta júrip el qamyn oılap, Eýropanyń ár tarapynda júrgen, búgingi Túrkıada turǵan Túrkistan jastary, birlesinder!

Senderdiń birlikteriń, senderdiń bir-birlerińe kúsh qosýlaryń elimizdiń baqytyna qyzmet etpek. Muny umytpańdar! Bárimizdin qubylamyz – ózimizdiń atajurtymyz, ólkemiz – Túrkistan bolmaq. Túrkistan úshin ólý, Túrkistan úshin jan berý bárimizge bir maqsat, bir kıeli mindet bolmaq. Muny umytpaý kerek.

Túrik halqy – batyr halyk, túrik halqy – arystan, er halyq.

Kimnen taıaq jegendeı, bizdiń túriktiń balasy,

Aldyryp júrgen dushpanǵa aýzynyń alasy.

Bul naqyl sózdi umytpaýymyz kerek. Bárimiz bir bolsaq, bizdiń jeńbeıtin jaýymyz bolmaıdy.

Maqsatymyzǵa jetemiz, onsyz bizdiń kúnimiz joq. Quryp ketemiz. Bosyp ketemiz. Qur