Eýropa qazaq qoǵamdarynyń ókilderi: Iýnýsbek Toraman (Berlın), Shuǵaıyp Erol (Keln), A.Aıýbı (Danıa), Álıa (Amerıka), Bekır Zengın (Golandıa), Selchýh Chakrah (Norvegıa), Altynaı (Reseı), Besherhan Malabahan (Berlın), Aqmaral Ámirqulova (Belgıa), Qurbanálı Gýlen (Fransıa), Sadıa Sýrer (Germanıa),  Ismaıyl Kesıjı (Uly Brıtanıa),  Nýraman Aıýbı (Danıa), Mahmut Bashtash, t.b.

abai.kz portaly uıymdastyrǵan arnaıy dóńgelek ústelde Eýropadaǵy qazaq qoǵamdarynyń basshylarymen tómendegi úsh suraq tóńireginde oı bólistik.

1. Qazaqstannyń qazirgi jaǵdaıyna, baǵyt-baǵdaryna baılanysty ne aıtasyzdar?
2. Ózderińizdiń qazirgi jaǵdaılaryńyzǵa kóńilderińiz tola ma?
3. Eýropa qazaqtary men atajurt arasyndaǵy baılanys, sheteldegi dıaspora máselesi.

Abdýlhaıým Kesıjı, Eýropa qazaqtary qaýymdastyǵy federasıasynyń tóraǵasy:

– Qazaqstan qaı-qashanda bar qazaqtyń atajurty. Osylaı basqosýymyzdyń ózi Qazaqstannyń táýelsizdiginiń arqasy. Qazaqstannyń Orta Azıanyń kóshbasshysy bolýǵa umytylǵan qadamy bizdi qýantady. Halyqaralyq is-sharalar men bedeldi uıymdarǵa tóraǵalyq etýi de úlken jetistik.

Aıta keterligi, Eýropa qazaq qoǵamdary federasıasy jyl saıyn irgesin keńeıtip kele jatyr. Iaǵnı ár eldegi qazaq qoǵamdary bizben birlesip, bir maqsat tóńireginde jumys jasaýǵa nıet baılap otyrmyz. Alla qalasa aldaǵy kúnde tek Eýropadaǵy ǵana emes álemdegi qazaq dıasporasynyń basyn qossaq degen oıymyz bar. Dúnıejúzindegi bar qazaq bir shańyraqtyń, bir uıymnyń tóńireginde toptassaq, alatyn asýymyz áldeqaıda bıik bolady dep senemiz. Eger Qazaqstan tarapynan laıyqty qoldaý bolsa Dúnıejúzilik qazaq dıasporasy İ jastar konferensıasyn ótkizý josparymyzda bar. Bul búkil álemdegi qazaq dıasporasyn biriktirýdiń alǵashqy qadamy bolar edi.

Biz dúnıejúziniń qaı túkpirindegi qazaq bolsa da, onyń menshikti mekeni Qazaqstan degen deklarasıa qabyldadyq. Qazaq eli úshin, Alash múddesi úshin birigem degen kez kelgen qarakózdi ózekke teppeımiz. Bizdiń qolymyzda turǵan úlken múmkindigimiz, úlken qarajatymyz joq. Osyndaǵy jigitterdiń Alla rızashylyǵy úshin elim dep, jerim dep erikti túrde jasap jatqan jumystary.

Ismaıyl Kesıjı(Uly brıtanıa):

– Dúnıeniń qaı túkpirinde júrsek te, Qazaqstan egemendik alǵan soń eńsemiz kóterildi. Biz Qazaqstannyń ishki saıasatyna aralaspaıtyn, syrtqy saıasattaǵy jetistikterine qýanatyn qazaqtarmyz.

Mahmut Bashtash(Túrkıa):

– Eń úlken máselelerdiń biri Qazaqstannan Eýropaǵa kelgen ini-qaryndastarymyzdyń oryssha sóıleıtindigi der edim. Tipti qazaq eliniń ózinde jastardyń kóbinde oryssha sóıleıtinine kýá bolyp júrmiz. Basqa ulttarǵa kúıeýge shyǵyp jatqan qarakóz qaryndastarymyzdy kórgendede júregimiz aýyrady. Ásirese, qazaq qyzdarynyń qytaılarmen úı bolýy bizdi alańdatady. Endi 50 jylda Qazaqstandaǵy keıbir oblystarda qazaqtar sany qytaılardan az bolyp qalmasa bolǵany...

A.Aıýbı(Danıa):

– Qazaqstannyń jalpy jaǵdaıy jaqsy. Óıtkeni egemendik alǵan kezdegi Qazaqstan men qazirgi Qazaqstannyń arasy jer men kókteı. Degenmen biz Qazaq eli týraly pikir aıtqanda únemi shaǵyn memlekettermen salystyrmaı damyǵan jurtpen qatar qoıyp kórýimiz kerek. Dos jylatyp aıtady. Shynyn aıtsam men turatyn Danıanyń deńgeıine jetý úshin qazirgi Qazaqstanǵa 500 jyl qajet sıaqty. Bir ǵana mysal aıtaıyn, burynǵydaı emes biz qazir otanymyz Qazaqstan dep maqtana almaıtyn boldyq. Qazaqstan degen sóz shyǵa qalsa jat jurttyqtar «Korrýpsıany, Kedendik odaqty» ataıtyn boldy. Iaǵnı bul máseleler qazaq eliniń ımıjin jyl saıyn tómendetip barady. Shyǵys Qazaqstanda bir tanysym «Danıa aýyl-sharýashylyǵy damyǵan el, sen maǵan kómektes, men mal sharýashylyǵyn órkendeteıin» dep janymdy qoımaı júretin. Jaqynda habarlassam, «Biz et satpaq túgili, Belorýssıanyń etin satyp alýǵa kóshtik» dep qynjylyp otyr. Sóıtse, Reseı Belorýssıanyń et ónimderin eksporttaýǵa sýbsıdıa beretin kórinedi. Sonyń saldarynan Qazaqstannyń et ónimderi baǵa tıimdiliginen aıyrylyp qalypty. Munyń ózi Qazaqstan ekonomıkasynyń keri ketkenin kórsetedi.

Aqmaral Ámirqulova(Belgıa):

– Qazaqstan jetim balalardy shetelge berýdi toqtatý kerek. Bir ǵana Belgıanyń ózinde 500-ge jýyq Qazaqstannan asyrap alǵan jetim balalar bar.

– Bizdiń bilýimizshe, osynda otyrǵan kópshilikterińizdiń ata-babalaryńyz kezinde orystyń, qytaıdyń qýǵyn-súrginine ushyrap, ulttyq bolmysty joǵaltpaý úshin, urpaǵyn aman saqtap qalý úshin shetel asqandar. Al sol babalarymyzdyń armany, maqsat-muraty oryndaldy ma? Sizderdiń urpaqtaryńyzdyń búgingi jaıy alańdatpaı ma?

Mahmut Bashtash(Túrkıa):

– Jasyratyny joq, Eýropadaǵy búgingi qazaq urpaǵynyń til máselesi óte kúrdeli bolyp otyr. Óziniń qazaq ekendikterin bilip, óz ultyn qansha jerden maqtan etsede, kóbi ana tilinen maqurym qalýda. Osy quryltaıdyń basty maqsattarynyń biri de osy jastar úshin.

Qyzyrqan Sholpan(Vena):

– Qazirgi tilin joǵaltyp bara jatqan urpaǵymyzdyń jaıyna qarap, biz tas basyp, tý asqan ata-babalarymyzdyń amanatyn tolyqtaı júzege asyryp jatyrmyz dep aıta almaımyz. Mine osyndaǵy qazaq qoǵamdarynyń basshylary ózderiniń ulttyq namysy, qazaqshyldyǵynyń arqasynda jyl saıyn quryltaı ótkizýge atsalysyp keledi. Olar Qazaqstandaǵy sıaqty memleketten qarjy alyp, qol astyndaǵy qyzmetkerlerin jumsap otyrǵan joq. Bári de óz kúshimen, óz qalaýymen qyzmet etip otyr. Al til máselesine kelsek, menińshe eń aldymen árkim óz otbasynan bastaý kerek. «Esikti jap, terezni ash» degen sıaqty eki aýyz sóz bolsada jas balanyń qulaǵynda qalady. Ekinshiden, Qazaq eli «Bal dáýren» baǵdarlamasy boıynsha Eýropadaǵy qazaq balalaryn da atajurtyna aparyp tursa nur ústine nur bolar edi... Jalpy, qarym-qatynasymyz kúsheıip, qazaq elimen qyz alyp, qyz berisetin jaǵdaıǵa jetsek tipten quba-qup.

Ábdýlhaıým Kesıjı:

– Qazaq tili eń aldymenen óz elinde, óz jerinde, óz ortasynda tıisti mártebesin alýy kerek. Eger qazaq tili Qazaqstanda syılansa, shyn mánindegi memlekettik til bolsa, atajaurtymyzdaǵy ár azamat qazaq tilinde sóılese bul búkil álemdegi qazaq tiliniń mártebesin kóterer edi.

Bizdiń balalarda atajurtqa degen saǵynysh, sezim asa joǵary. Tipti keıbireýi qazaqsha sóıleı almasa da, «qazaqpyz» aıtqandy maqtanysh etedi. Jastarymyz ártúrli mamandyqtardy óte jaqsy meńgerip jatyr. Eýropadaǵy qaı-qaısy memlekette bolsa da qoǵamnyń ár salasynda tabysty qyzmet etip jatqan Alash urpaqtary az emes. Sóz ustaǵan aqyn-jazýshylardyń da qatary kóbeıdi. Qaı tilde jazsada, bir qýantarlyǵy - olardyń jalǵyz taqyryby bar. Ol – atameken, otan, Qazaqstan.

Safıe Súrer (Berlın):

– Qazaq eli ózi muryndyq bolyp Eýropadaǵy qazaq qoǵamdaryna tıisti orynjaı alyp berse, jyl saıyn qazaq tili muǵalimderi kelip osyndaǵy qazaq balalaryna sabaq berse bul úlken jetistik bolar edi.

Ábdirahman (Múnhen):

– Qazaqstandaǵy telearnalardyń til shubarlyǵy shetelde qarap otyrǵan bizder úshin eń qıyn jaǵdaı. Al meniń usynysym – Qazaqstandaǵy «Balapan» arnasyn shetel qazaqtarynyń kórýine múmkindik jasaýy kerek. Meniń eki balam ósip kele jatyr. Solar «Balapan» arnasyn kórse tilin de, dástúrin de umytpaıdy dep oılaımyn.

– Qazaqstan jas memleket. Endeshe, álemniń qaı túkpirinde júrsede 18 jasqa tolǵan árbir qazaq azamaty óz Otanynyń gúldenip-kórkeıýi úshin qyzmet etýge mindetti, qaryzdar. Sizder osy pikirmen kelisesizder me?

Ábdirahman (Múnhen):

– Aıtqanyńyz durys. Biraq Qazaqstanǵa baryp, kásiporyn ashamyz dep barǵandar neshe túrli kedergilerge tap bolyp, kóp qıynshylyq kórip, eń sońynda qaıtyp kelgenderi de bar. Onda korrýpsıa máselesi múldem sheshilmegen. Bul másele sheshilmeı Qazaqstan Qazaqstan bola almaıdy.

Qyzyrqan Sholpan (Vena):

– Eýropadaǵy 10 myń qazaq Qazaqstanǵa baryp, jan sanyn arttyrmasada óz álderinshe úles qosyp keledi. Bir ǵana mysal, Eýropada Qazaqstan týraly qandaı da bir jaǵymsyz aqparat tarasa, biz qazaq qoǵamdary atynan óz pikirimizdi bildirip, atajurtymyzdyń abyroıy úshin shyr-pyr bolamyz. Iaǵnı biz Qazaq eliniń Eýropadaǵy qalqanymyz, oqqaǵarymyz.

Meniń oıymsha, Eýropada júrgen ár qazaq ózine jaýap berip, Qazaqstannyń atyna kir keltirmeı júrse onyń ózi úlken máretebe. Al, az-kem jasalynǵan jumystardy biz úlken úles dep aıtpaımyz. Mysaly, ótken jyly biz Avstrıadaǵy túrik federasıasymen qosylyp, Qazaqstanda qurban aksıasyn jasadyq. 15 sıyr, 50 qoı qurban shalyp, ártúrli toptaǵy azamattarǵa taratyp berdik. Bul endi bizdiń azamattyq boryshymyz.

Iýnýsbek Toraman (Berlın):

– Túrkıadan baryp, Qazaqstanǵa eńbek etemiz degen qazaqtyń biri biz edik. Alǵash baryp jer satyp alyp, kirpish zavotyn saldyq. Qalaı jumys bastaldy, solaı jemeńqorlyq bastaldy. Árbir kamaz kirpish sanaýda turdy. Jumysshylardy ustap áketip, aqsha talap etti. Aınalyp kelgende jumys isteýimizge múldem múmkindik bermedi. At basyn artqa burdyq.

Ismaıyl Kesıjı (Uly brıtanıa):

–  Eýropadaǵy qazaqtyń basty mısıasy osy jaqta ósip-óný, bolashaqta qazaqtyń bir otaýy bolyp otyrý. Ol úshin Qazaqstan dıaspora saıasatyn damytý kerek.

Ábdýlhaıým Kesıjı:

–  Ózge halyqtar sıaqty Qazaqstannyń da Eýropada lobbısteri bolý kerek. Onyń negizi bizder. Jalpy, Qazaqstan tarapy qazir Eýropada ártúrli salada qyzmet jasap júrgen qazaq jastarynyń múmkindigin paıdalanýǵa kúsh salǵany jón.

Dóńgelek ústeldi júrgizgen - Bilál Qýanysh