Meni jas aqyn-jazýshylardyń respýblıkalyq jıynyna shaqyrdy. Jas prozaıkterdiń seksıasyn Táken Álimqulov pen Oralhan Bókeev basqardy. Ekeýi bárimizdiń jazyp ákelgen shyǵarmalarymyzdy jınap, qoltyqtap alyp ketti. Ertesine Táken Álimqulov aǵa: – Naǵashybek, «Kóńil» degen áńgimeń ádemi eken! Sen jazýshy bolasyń. Dýlat Isabekovke tapsyrdym. «Jalyn» jýrnalyna jaryq kóretin boldy! – dedi. Áli bir dúnıesi respýblıkada jaryq kórmegen aýyldaǵy maǵan bul ǵajap jańalyq boldy! Sodan keıin Táken aǵamen jıi habarlasyp, qalaǵa kelgen saıyn jolyǵyp, úıinde de bolyp, sháı iship, keńinen áńgimelesip, pikirlesip júrdik. Ol kisi myna turǵan Uzynaǵashtaǵy maǵan hat jazatyn. Ádebıet jaıly, ádebıettiń qyry-syry, jazý óneri týraly jazǵan hattary qandaı!.. Ýnıversıtetti bitirgende synshy Tólegen Toqbergenov shyǵarmalary negizinde Táken Álimqulovtyń prozasy jaıly óz pikir-paıymymdy bildirip, dıplomymdy beske qorǵadym.

Tákeńdeı klasık jazýshy zertteýshisin jete taba almaı júr-aý deýshi edim. Osy kezeńde Qanseıit Ábdezuly tákentaný álemine den qoıdy, tereń zerttep, zerdelep, kestelep jazdy. T.Álimqulov B.Maılınnen keıingi qazaqtyń qara sózin qulpyrtyp, máıegin usynǵan asa talantty prozaık ekenin aıqyndap berdi. Táken shyǵarmalary ǵasyrdan ǵasyrǵa jasaı beretin kórkemdigi joǵary, qazaq prozasyna etalon bolatynyn, ádebıet álemindegi ornyn qadap kórsetti. Mine, Qanseıit Ábdezuly – tákentaný ǵylymyn keńeıtip, jańa arnaǵa buryp, bıikke kótergen talantty ádebıettanýshy. Qanseıit qaı taqyrypta jazsa da tereńnen zertteıdi, búgingi álem, zamanaýı ádebı orta, tarıh jáne keleshek baǵdar bárin saralap, jańasha oı túıedi. Bul ǵalymnyń bilgirligi men talǵam bıigi. Sodan beri Q.Ábdezuly qalamynan shyqqan dúnıelerdi úzbeı izdep oqıtyn, oqyǵandy zerdelep, ózimen pikir bólisetin syrlas dosyma aınaldy. Qanseıit Ábdezuly Táken Álimqulovtaı talǵampaz qalamgerdiń shyǵarmalaryn, kórkemdik ereksheligin, tildik qunaryn tereń taldady. Táken shyǵarmashylyǵy jaıynda buryn da, keıin de jazǵandar az bolǵan joq. Qazaq synynyń ataqty ókilderi Asqar Súleımenov, Tólegen Toqbergenov, Saılaýbek Jumabek tógilte taldaǵan. Qanekeń de Táken álemine tyńnan jol salyp, talant kýatyn tanyta bildi. Ol jalǵyz Táken emes, qazaq ádebıetindegi talaı shyǵarmalardy taldap, talaı qalamgerlerdiń ádebı portretterin somdady. Kórkem proza taldaýynda Muhtar Áýezovten bastap, shyǵarmalaryn atamaǵannyń ózinde avtorlardyń esimderiniń ózi birazǵa sozylary anyq. Qashanda qarapaıym qalpynan tanbaıtyn Qanekeń óziniń synshylyq, ádebıettanýshylyq joly otyz jyldan asty. Táken týraly eki monografıa, jekelegen bes kitap jazypty. Fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, Qazaqstan Respýblıkasy Joǵary  mektebi Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi Qanseıit Ábdezuly birneshe jyldan beri ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde fılologıa, ádebıettaný jáne álem tilderi fakúltetiniń dekany. Qazaq ádebıetiniń tarıhyna arnalǵan birneshe oqýlyqtar men oqý kuraldarynyń avtory. T.Álimqulov  shyǵarmashylyǵy jaıynda «El men jer» atty tuńǵysh zertteý eńbegin jarıalady.1995 jyly «Raýan» baspasynan «Keıipker jáne tartys», «Sanat» baspasynan «T.Álimqulov jáne qazaq prozasy», 2001 jyly «Ǵylym» baspasynan «T.Álimqulov jáne 60-80 jj. qazaq ádebıeti» atty kitaptary, 2002-2003 jj. «Qazaq ýnıversıteti» baspasynan «Ádebıet jáne óner» atty zertteýi, «Jazýshy jáne zaman shyndyǵy» atty syn maqalalar jınaǵy jaryq kórdi. 2004-2008 jyldary «Qazyǵurt» baspasynan «Tarıh jáne taǵdyr» atty kitaby, «Arys» bas­pasynan «T.Álimqulov jáne qazaq prozasy» atty zertteýi, «Qazyǵurt» baspasynan «Tanym kókjıegi» atty pýblısısıkalyq jáne syn maqalalarynyń tańdamalysy shyqty. «Eń shákirti kóp ustaz» atanǵan aǵadan dáris alǵan keshegi ul-qyzdardyń ózderi búgin elge syıly, ǵylymǵa, bilimge, ádebıetke, jalpy rýhanı keńistikke óz úlesterin qosyp júrgen tanymal talant ıelerine aınalǵan. «Beınettiń zeıneti» degen osy shyǵar, bálkim. Qazaq ádebıetiniń tarıhyn, qazaq prozasyn, onyń ishinde qazaqtyń sýretker qalamgerleriniń kórnektisi Táken Álimqulov shyǵarmashylyǵyn úzbeı zerttep keledi. «Táken Álimqulov shyǵarmashylyǵy jáne 60-80 jyldardaǵy qazaq prozasy» atty monografıalyq zertteýlerinde ozyq oıly T.Álimqulov týyndylarynyń tulpar tynysy jan-jaqty zerdelegen. Tákeńdeı talǵampaz qalamgerdiń sýretkerlik fenomenin oı eleginen ótkizsek artyq emes. Týǵan ádebıetine tup-týra jarty ǵasyr adal qyzmet etken, qalamy qolynan túskenshe tek qana jaqsy shyǵarmalar jazǵan Táken Álimqulov shyn máninde sońyna qymbat mura qaldyrdy. Al qazirde Q.Ábdezulynyń qazaqtyń synshylary jaıly serıaly maqalalary jaryq kórip jatyr. Olardyń ishinde Asqar Súleımenov, Tólegen Toqbergenov, Saǵat Áshimbaev, Zeınolla Serikqalıev, Rymǵalı Nurǵalı taǵy basqalardyń shyǵarmalaryn jan-jaqty taldap jazǵan zertteýleriniń quny joǵary. Qazaq ádebıetinde, ádebıettaný ǵylymynda óziniń qaıtalanbas qoltańbasyn qaldyrǵan nar tulǵa Zeınolla Qabdolov jaıly onyń shákirti Q.Ábdezuly bylaı deıdi: «Jalpy Z.Qabdolovtyń qalamynan shyqqan kórkem týyndylardyń (roman, poves, áńgime, pýblısısıka, esseleri, t.b. ) altyn arqaýy, temirqazyq ıdeıasy – bireý. Ol – adamnyń ar-ojdany, ımandylyǵy, kisiligi, keıipkerdiń ishki jan dúnıesiniń tazalyǵy, rýhanı bolmysy». Qanseıit Ábdezulynyń «Semser» atty zertteý eńbeginde qazaq ádebıettaný ǵylymynyń, ádebı synnyń ósip-órkendeýine aıryqsha úles qosqan iri-iri qaıratkerlerdiń rýhanı murasy jaıly maqalalary toptastyrylǵan. «Ǵarıfolla Esim jáne qazaq fılosofıasy» taraýynda óz eliniń rýhanı qazynasyna degen Ǵarekeńniń súıispenshiligi, perzenttik mahabbaty árbir sózinen samaldaı esip, sezilip turǵanyn aıtady. Ǵarekeńmen alǵash suhbattasýynan alǵan áseri, sezim-kúıi qanshama jyldar ótse de júreginde tereń iz qaldyrǵanyn eske alady. «Mádenı mura» baǵdarlamasymen shyqqan 10 tomdyqqa qatysyp, onynshy tomyn jazýǵa atsalysyp, «Qazaq ádebı syny» degen eńbegi jaryqqa shyǵypty. Úlken aqyndarymyz, danalarymyz, óner ıeleriniń obrazdary somdalǵan «Qazaq ádebıeti jáne qazaq ádebıetindegi óner taqyrybyn» zerttedi. «Qazaq prozasynyń tarıhy» atty eńbegi jaryq kórdi. Qazaq ádebı synyn jańa bıikke kótergen álemdik ádebıettiń jańalyqtaryn ıgergen, jan-jaqty kóp qyrly synshylar jaıly maqalalary oıshyldyǵymen tamsantady. «Abaıtanýdyń jáne Shákárimtanýdyń» jańa ǵylymı baǵyttary» degen taqyrypta úlken ǵylymı joba boıynsha zertteý jumystaryn júrgizýde. Qazaq prozasynyń tarıhyn tolyqqandy zertteý­de Qanekeń de, shákirtteri de únemi izdenis ústinde. Qanseıit negizinen qazaq prozasynyń zertteýshisi retinde tanyldy. Q.Ábdezulynyń 2009 jyly Almatyda «Arys» baspasynan basylǵan «Tanym kókjıegi» atty ǵylymı eńbeginde ǵasyrlar boıynda jasap kele jatqan kıeli ádebıetimiz ben qasıetti ónerimizdiń máńgilik qunyn joımaıtyn kórkemdik bolmysy, álemdik rýhanıattyń qazynasyna olja salǵan ultymyzdyń sańlaq ónerpazdary men olardyń qalamynan qalǵan óner týyndylary, tarıhı tulǵalar taǵylymy, tarıhı shyndyq, búgingi ádebıetimizdiń tynys-tirshiligi áńgime arqaýyna aınalǵan. Ǵalymnyń iriktep, tańdap, talǵaǵan tulǵalar, sol tulǵalar týraly aıtylǵan-jazylǵan oı-pikirler, eńbekter laıyqty saralanyp baǵalanǵan. Ádebıetimizdiń búgingi tynys-tirshiligin, taqyryptyq-ıdeıalyq izdenisterin osy kitaptan tabasyz. Tarıhı tulǵalar taǵdyryn arqaý etken týyndylar qazaq ádebıetiniń kórkemdik damýyn­da aıryqsha oryn alady. Qazaq eliniń táýelsizdik jolyndaǵy kúreske toly kúrdeli tarıhynyń eleýli belesteri de «Tarıh jáne taǵdyr» atty shyǵarmasynda kórkem beınelenedi. Kórkemdik qundylyqtar bul eńbekte tarıhı kezeń jáne tarıhı taǵdyr, sonymen birge qalamgerlerdiń sýretkerlik sheberligi men psıhologıalyq taldaý máneri turǵysynan sóz bolady. Osy týyndylardaǵy qazaq tarıhynda, qazaq qo­ǵamynda eleýli oryn alǵan, ár ǵasyrda ómir súrip, ár qıly taǵdyr keshken tarıhı tulǵalar beınesi oqyrman nazaryn ózine aýdarady. Olar: batyrlar men bıler, kósemder men sheshender, qoǵam qaıratkerleri, aqyn-jazýshylar, óner adamdary, bir sózben aıtqanda, isimen de, ónerimen de qazaq rýhanıatyna aıtýly úles qosqan qaıtalanbas, birtýar tulǵalar shoǵyry. «Ádebıet tarıhy – ult taǵdyry» atty kólemdi maqalasynda sońǵy on bes jyl kóleminde jaryq kórgen ádebı-syn, zertteý eńbekterine tanymdyq turǵydan tolymdy sholý jasaǵan. Onyń qalamynan týǵan dúnıeler halyqtyń rýhanı qazynasyna aınaldy. Qanekeń ýnıversıtette ustazdyq bilim berip qana qoımaı, ǵylymı-zertteý salasyndaǵy eńbegi de orasan zor. Ǵalymdyqtyń ózi – ómirlik júk. Ǵalymnyń kıeli ádebıetimiz ben qasıetti ónerimiz­diń kórkemdik bolmysyn tarazylaǵan tartymdy eńbekteriniń quny ýaqyt ozǵan saıyn bıikteı beredi. Adam boıyndaǵy jaqsy qasıetter kóp qoı. Qanseıittiń boıynan qarapaıymdylyq pen qaıyrymdylyq, kisilik pen kishipeıildilikti kóremin. Qalam qarymy qadirlenip, óneri baǵalanyp, 2006 jyly Reseı Ǵylym Akademıasynyń ádebıettaný ǵylymy salasyndaǵy M.Sholohov atyndaǵy Altyn medaliniń ıegeri atandy, 2008 jyly «Qazaqstan Res­pýblıkasy Bilim berý isiniń Qurmetti qyzmetkeri» ataǵyn ıelendi. Ońtústik Qazaqstan oblysy, Tóle bı aýdanynyń Qurmetti azamaty, Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń «Bilim berý isiniń Qurmetti qyzmetkeri» tósbelgisiniń ıegeri.Osynsha bıikke adal eńbegimen, tynymsyz eńbekqorlyǵymen jetken Qanseıit Ábdezulynyń uzaq jylǵy eńbek jolyn sholyp shyqqanymyzda, onyń ǵalym-zertteýshiligi, synshylyǵy, jemisti shyǵarmashylyq joly, ekinshisi –ustazdyǵy, qaıratkerligi, basshylyq qyzmeti. Osyndaı san-salaly basshylyq, uıymdastyrýshylyq qyzmette júrip Qanseıit Ábdezulynyń bul kúnge deıin júzge jýyq ádebı-syn, ǵylymı-zertteý maqalalary men ádebıettanýǵa arnalǵan jeti kitaby jaryqqa shyqty. Buǵan qanshama mektep oqýshylary men stýdentterge arnalǵan oqýlyqtar men oqý quraldaryn qosyńyz. Sanaly ǵumyryn shákirt tárbıeleýmen ótkizip kele jatqan ulaǵatty ustazdyń ádebıetshi mamandar daıyndaýdaǵy eńbegi ushan-teńiz. Q.Ábdezulynyń jetekshiligimen 17 ǵylym kandıdaty, 3 ǵylym doktory daıarlanypty. Qanshama qoǵamdyq jumystardyń basy-qasynda júretin, respýblıkalyq baspasóz arqyly pýblısısıkalyq maqalalar jazyp turatyn Qanekeńniń sonyń bárine qalaı ýaqyt tabatynyna, úlgeretinine tańǵalasyz. Halqymyzda «Jaqsy adam – eldiń yrysy» degen tamasha maqal bar. Men óziniń ónegeli ómirimen, qazaq prozasynyń zertteýshisi, talantty shyǵarmalarymen tanylǵan qarymdy qalamger Qanseıit Ábdezulyn eldiń yrysyna aınalǵan el aǵasy dep baǵalaı alamyn. Ol bul qurmetke sózimen emes, isimen laıyqty azamat. Belgili fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqar­masynyń múshesi, Qazaqstan Respýblıkasy Jo­ǵary mektebi Ulttyq ǵylym akademıasynyń aka­demıgi, Halyqaralyq Sh.Aıtmatov akademıasynyń aka­demıgi  búginde qasıetti qara shańyraq – ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde fılologıa, ádebıettaný jáne álem tilderi fakúltetiniń dekany Qanseıit Ábdezuly alpys atty asqaraly asýǵa osyndaı jetistikterimen jetip otyr.

Naǵashybek QAPALBEKULY, jazýshy, halyqaralyq Alash ádebı syılyǵynyń laýreaty

 "Ana tili"