Ekonomıkalyq áleýeti bizden birneshe ese joǵary odaqtasymyz hám qudaıy kórshimiz Reseı naryǵyndaǵy baǵa parqyna baılanysty óz ónimderimizdi satý  qıyndyǵy týyndaǵany týraly kópten beri jazyp kelemiz.

EAEO-ǵa múshe bolǵanymyzda áriptes memleketter arasynda erkin saýda-sattyq ornaıdy degen úmittiń bolǵany da jasyryn emes.

Alaıda odaqtasymyz orta joldan aınyp, 350 tonnaǵa jýyq «sanksıalanǵan» ónimderdi joıǵanda, qazaqstandyq kókónister men et ónimderi de birge Pýtın myrzanyń embargosyna ilikken edi. Bul óz kezeginde EAEO-na múshe áriptes elder arasynda erkin saýda-sattyq ornaıdy degen úmitttiń  aqtalmaıtynynan syr bergendeı boldy.

Ortaq ekonomıkalyq odaq qurylǵanda qazaqstandyq ónim 170 mıllıondyq naryqqa saýdalanatyn boldy dep bórkimizdi aspanǵa atqanymyz esimizde. Alaıda qudaıy qosqan kórshimiz hám qos birdeı (KO jáne EAEO) odaqtasymyz orta joldan aınydy. Qazaqstannan jetkizilgen kókónis jáne et ónimderin búldozermen taptap,  sanksıalyq ónimder qataryna qosty. Lám-mım degen bılik, máseleniń mán jaıyna úńilgen úkimet joq.

Reseıde sanksıalanǵan ónimder traktordyń astynda taptalyp jatqanda, kedendik odaqtaǵy Qazaqstannyń aýyl sharýashylyq ónimderin jóneltý kórsetkishi de kúrt tómendep ketpesi taǵy bar ma? Odaqqa kirdik. Qazaqstandyq kásipkerlerdi jarylqamaq boldyq.  Alǵashqy nátıjeler kózge kórine bastady. Sonda utqan kim? Utylǵan kim?

Qazaqstan Dúnıejúzilik saýda uıymyna múshelikke ótkeni belgili. Sol kezde reseılik saıasatkerler men ekonomıser «Qazaqstannyń DSU-ǵa ótýi EAEO úshin biraz qıyndyqtar týǵyzady» degen bolatyn. Osyny eskeretin bolsaq, Reseı óziniń senimdi serigi sanalatyn Qazaqstannyń taýarlaryn embargolanǵan taýarlar tizimine qosýy – Qazaqstannyń DSU-ǵa múshelikke ótýine kórsetken qarsylyǵy emes pe?

Akademık ári prezıdentshil «Aýyl» partıasy jetekshisi Ǵanı Qalıev «Azattyqqa» bergen túsiniktemesinde «Qazaqstannyń EAEO men DSU-na bir mezette múshe bolýy orys, belorýs, armán jáne endi qyrǵyz ónimderimen básekelesýge qabiletti bolý úshin qazaqstandyq aýyl sharýashylyǵy ónimderine degen talap kúsheıte túsetinin aıtqan». Ǵanı myrzanyń pikirinshe, bizge dál qazirgi jaǵdaıda agrarlyq saıasatty ózgertpeı bolmaıdy. Kómirsýtegi shıkizatyn óndirýden túsken kól-kósir kiristi agroónerkásip keshenine salý kerek.

Osy bir odaq kimge paıdaly? Kimderdiń múddesine jumys istep otyr? Kóbimizdiń kókeıimizdi tesip bara jatqan suraq osy bolsa kerek-ti.

Mysaly, odaqqa múshe Armenıanyń Reseıge eksporty 30 esege qysqarǵan. Al reseılik aqparattarda eki esege dep kórsetilgen. Sonymen qatar, armenıalyq konáktiń 80 paıyzy Reseıge eksportqa shyǵarylatyndyqtan – bul salada da turalaý basym.

Ótkende ǵana Qyrǵyzstannyń EAEO-ǵa kirýine baılanysty eki el prezıdentteri qazaq-qyrǵyz shekarasyn ashyp bergendigi esińizde bolar. Sol kezde EEK múshesi, makroekonomıka mınıstri Tatána Valovaıa hanym, odaqqa múshe memleketterde Qyrǵyzstannyń aýylsharýashylyq ónimderi suranysqa ıe dep edi. Ol kezde Atambaev myrza qyrǵyz kásipkerleri úshin Qazaqstan men Reseı sıaqty iri naryq kózderi ashylady dep bórkin aspanǵa atqan da.  Qazirge Reseı men Qyrǵyzstan úshin odaqtyń kóleńkesinde bınesti ıirip áketý tıimdirek bolyp turǵany sózsiz. Al Qazaqstan, Belorýs, Armenıa sıaqty odaqqa múshe memleketterdiń eksporty tómendep, taýarlary embargolanyp jatyqanyna alańdap otyrǵan bireýi tabylmaǵany ókinishti.  Odaqtasymyz oıyna kelgenin istep jatqanda, opynyp qarap otyrǵanymyz qalaı bolǵany,á?  Joǵarydaǵy traktorǵa taptalǵan Qazaqstannan jetkizilgen «bolgar buryshynan» ózge, et ónimderi de kúdikke ilingeni málim. Alaıda naqty ekspertızalyq qujattar daıyn bolmaı jatyp, taýarlardy joıyp jiberýdi qalaı túsinýge bolady?

Negizin Reseı, Qazaqstan jáne Belorýsıa qalaǵan ekonomıkalyq odaqqa – Armenıa  men Qyrǵyzstan qosyldy. Eski hám jańa odaqtastardyń qataryna qosylýdy qalap júrgender de joq emes eken.

Qazirgi kezde Tájikstanda eldiń EAEO-na múshelikke ótý tıimdiligine qatysty másele talqylanyp jatyr. Bireýler «mınýsynan góri plúsi kóp» dep sanasa, endi bireýler munymen kelispeıdi. Sebebi, odaqqa múshe elderdiń ekonomıkalyq áleýetin kórip-bilip otyrǵany sózsiz, árıne.

Nurgeldi Ábdiǵanıuly