Qazaq halqy tarıhy baı, batyr halyq. Ǵasyrlar kóshinde qazaq jerin qorǵaý úshin basyn báıgege tikken batyrlardyń sany sheksiz. Olar at qulaǵynda oınap, naıza men qylyshty saýsaǵymen sermegen, quralaıdy kózge atqan mergender edi... Shyn máninde Qazaq batyrlary jekpe jektiń sheberleri bolatyn. Onyń ishinde balýandyq ónerdiń jóni bólek, árıne. 

Balýandyqty  adamnyń qaıraty men eptiligi synalatyn oıyn dep te ataıdy.  Qazaqtyń dástúrli sporttyq qımylynyń eń keń taraǵan túri osy balýan kúresi. Halyqtyq merekeler, dabyrly oıyn-toılar onsyz ótpegen. Qazaqstandaǵy sıaqty Qytaı halyq Respýblıkasyna qaraıtyn Shyńjań uıǵyr avtonomıaly aımaǵynda (burynǵy Shyǵys Túrkistan) turatyn qazaqtar arasynda da ár rýly el mundaı sharalarǵa óz balýandaryn ákelip salyp otyrǵan. Jeńgen balýandarǵa túıe, at sıaqty iri qaradan júlde beretin. Al balýandar kúres alańyna kirgende ózderiniń erligin kórsetpek bolyp, býrasha býyrqanyp, buqasha ókiretin. Olar moıyndaryna shynjyr arqan baılap, birneshe azamat olardy arbaǵa salyp, maıdanǵa jetelep ákeletin. Osy arqyly balýan jurtqa ses kórsetetin. Keıde balýandar atqa minip, ony rýbasy ne sol rýdyń eń syıly adamdary jetelep alańdy bir aınalyp shyǵyp, óz rýynyń balýanyn jurtqa kórsetetin edi. Osydan soń bolýan attan sekirip túsip, qarsy jaǵynyń alańǵa shyǵýyn kútetin.

Osy oraıda, marqum ákem Qalı Zeınel Ǵabıden Birǵazyulynyń mynandaı bir esteligin keltire keteıin: "Ótken ǵasyrdyń bas kezinde, Shyǵys Túrkistannyń Altaı aımaǵynda úlken bir as ótedi. Ol asqa sol aımaqtaǵy qazaq bıleriniń biri Mamyrbek tóre de qatysady. At shaptyrylyp, báıge ótip kezek balýan kúresine keledi. Moınyna shynjyr arqan baılaǵan, aýzynan kóbik shashqan eńgezerdeı bireý alańǵa shyǵyp, tizerleı otyryp:  "Mamyrbek tóre jaqtan maǵan qarsy balýan shyqsyn!"  dep ezeýrep otyryp alady. Mamyrbek tóre jan-jaǵyna qaraı beredi. Alańdaǵy aýzynan kóbik shashqan dáýmen kúresýge eshkimniń batyly barmaıdy. Sonda ákemniń 18 jasqa endi tolǵan nemere aǵasy  Nurǵazy  Mamyrbek tóreniń aldyna kelip: "Ruhsatyńyz bolsa men kúreseıin!" deıdi. Mamyrbek tóre tal shybyqtaı jap-jas jigitke qarap: "Aý balam, óte jas ekensiń. Sonda da talabyńdy qaıtarmaıyn, kúresseń kúrese ǵoı!" dep batasyn beredi. Sheshinip alańǵa shyqqan jas Nurǵazy, aýzynan kóbik shashqan eńgezerdeı qarsylasymen ustasa ketedi. Lezde ony ishteı shalyp, alyp urady da, keýdesinen basyp qalady. Sonda qarsylasynyń bir dene súıegi úzilip, synyp ketedi. Alańǵa urandata shapqan Mamyrbek tóreniń syıly adamdary jeńiske jetken jas jigit Nurǵazyny atqa mingestirip ala jóneledi. Ony aq otaýǵa engizip, tórgi jaqqa shymyldyq kerip sýǵa túsirip jańa kıim kıgizip, shapan jabady. Sol kúnnen bastap, Nurǵazy Mamyrbek tóreniń bas balýany bolady. Nurǵazy kóp jyldar sharshy alańda talaı qarsylasyn tize búktirip, oısyrata jeńedi. Mamyrek tóre aýylynyń tasy órge domalap, abyroıy asqaqtaı beredi. Sóıtip júrgende Nurǵazy balýan taǵy bir beldesýinde bolmashy bir qarsylasynan jeńilip qalady. Mamyrbek tóre sonda: "Bul bas balýanym Nurǵazynyń jeńilgeni emes, meniń baǵymnyń qaıtqany" dep joryǵan eken.

    Aıtty,  aıtpady, sol oqıǵadan keıingi jyldar Mamyrbek tórege qaraǵan qazaq aýyldary, qazaq jerleri onyń qolynan shyǵyp, jaý qolyna kete bastaıdy. Aqyry elden, jerden aıyrylǵan sol qazaqtardyń bir taraýy Tıbet jonyn, Gımalaı taýlaryn asyp, aryp, sharshap Úndistan, Pákistan jerlerinen bir-aq shyǵady. Sol jerler arqyly Túrkıaǵa barǵan qazaqtardyń bir bóligi onda turaqtap qalsa, kelesi bir býyny Eýropa jáne Amerıka jerlerine tarydaı shashylyp ketedi. Demek, yrymshyl qazaq halqy balýan kúresin kóńil ashqan sporttyq oıyn ǵana emes, balýandardyń básekesine bolashaq baǵymen ushtastyra qarap, oǵan rýhanı astar bere baǵalaǵan.

      At shaptyrý, kókpar tartý jáne balýan kúresi sıaqty qımyly mol sporttyq ulttyq salt-dástúrlerdi Túrkıanyń aýyldy jerlerine qonystanǵan alǵashqy aǵa býyn qazaqtar biraz ýaqyt jalǵastyrǵan. Túrkıadaǵy "Altaı aýyly" dep atalatyn  qazaq aýylynda ótken balalyǵymyzdyń alǵashqy kezinde osylardyń birazyn óz kózimizben kórip qalǵanymyz da bar. At shaptyryp, kókpar tartylǵannan keıin sharshy alańǵa jınalǵan jurt balýandar kúresin, beldesken jigitterdi qyzyǵa tamashalap, máre-sáre bolyp jatatyn. Ókinishke oraı, qazir sheteldegi aǵa býyn ókilderi ábden taýsylyp boldy. Sonyń saldarynan atalǵan salt-dástúrler shetelderde turatyn qazaqtar arasynda umytylyp, esten shyǵa bastady.

    Al, jalpy, qazaq halqynda balýan kúresi, balalar oıynynyń da bir túrine aınalǵan. Shyǵys Túrkistan qazaqtary arasynda daǵar kıip kúresý - balalar oıynynyń keń taraǵan bir túri bolyp sanalady. Jarysqa qatysatyn bala eki aıaǵyn daǵarǵa ne tulypqa salyp keýdesine deıin kóteredi de belin jippen baılaıdy. Sodan eki jaq kúresýdi bastaıdy. Munda joǵary jaqtyń kúshi jumsalyp, eki aıaqtyń áreketi shektemege ushyraıdy. Jarysta qarsy jaqty jyǵý ári óz tepe-teńdigińdi saqtaý alǵy shart etiledi. Sondyqtan kúres barysynda ár adamnan ártúrli kúlkili áreketter shyǵyp, oıyndy kórgen jurt kúlip qaryq bolady.

Kúres – qazaq halqynynń qanyna sińgen  dástúrli sporttyń bir túri. Sondyqtan qazaq kúresi ǵasyrlar boıy jetilip, ózine tán ádis-tásili, ereksheligi mol kúrestiń qataryna qosyldy. Qazaq kúresi nebir myqtylardyń tusaýyn da kesti. Kúsh atasy Qajymuqan Muńaıtpasuly qazaq kúresiniń ataǵyn álemge jaıdy.

    Qazaq kúresine Eýropada turatyn qazaqtar da qyzyǵa qaraıdy. 2013 jyldyń mamyr aıynda Fransıanyń astanasy Parıjde ótken Eýropa qazaqtarynyń quryltaıy kezinde, qazaq kúresinen saıys ta ótti. Qazaqstan kúres federasıasynyń ókili Marat Jaqıt basqarǵan osy qazaqsha kúres saıysyna jurtshylyqtyń qyzyǵýshylyǵy joǵary deńgeıde boldy. Mákeńniń qazaq kúresin jastar arasynda taratyp, úıretýge baǵyttalǵan bul jumysy jurtshylyq jaǵynan asa rızashylyqpen qarsy alyndy. Óz tarapynan Eýropa qazaqtary qoǵamdary federasıasy da (FEKA), taıaýda Germanıanyń astanasy Berlınde ótken jınalysynda, qazaq kúresin Eýropadaǵy jastar arasynda nasıhattaý, taratý maqsatynda birqatar sheshimder qabyldady. Osy oraıda Eýropa qoǵamdary federasıasy (FEKA) quramynda qazaq kúresin nasıhattap, tanytatyn arnaıy bir bólimshe quryp,  ol bólimsheniń meńgerýshisi etip Hajy Akbar Aıýbı degen azamatty taǵaıyndady.  Jyl saıyn Eýropanyń bir qalasynda ótetin dástúrli Eývropa qazaq quryltaıynyń baǵdarlamalaryna qazaq kúresinen ótetin dástúrli jarysty engizýdi de uıǵardy. Eýropa qazaq qoǵamdary Federasıasy (FEKA) qazaq kúresin nasıhattaý arqyly Eýropada týyp - ósken sportqa beıim qazaq jastarynyń atajurtqa yntasyn oıatýdy kózdeıdi. Olrdyń atajurtpen baılanystaryn kúsheıtip, qazaq tili, mádenıeti jáne tarıhy týraly málimet berip, bilimin nyǵaıtýdy da nazardan tys qaldyrmaımyz.

Abdýlhaıým Kesıjı, Saıasattaný ǵylymdarynyń doktory,

Eýropa qazaq qoǵamdary federasıasynyń (FEKA) tóraǵasy

Ázirlegen Baǵdagúl Bıkenova