«Abaı aqparat» qazaq ınternet keńistigin damytý qory» Qoǵamdyq qory    qarasha aıynyń 25-i kúni Abai.kz aqparattyq portalynyń redaksıasynda tarıhshy Jumajan Baıjýmınniń «Turan» adamzat qoǵamynyń tarıhyna kózqaras» atty kitaptyń tusaýkeserin jasap, «Azamat» ıntellektýaldyq klýbynyń otyrysyn ótkizdi

Atalǵan jıynǵa qatysqan sheshender áńgime barysynda tómendegi jaıttardy áńgime qyldy.

Tarıhshy Jumajan Baıjýmınniń «Turan» adamzat qoǵamynyń tarıhyna kózqaras» atty kitaptyń tusaýkeserine oraı«Azamat» ıntellektýaldyq  klýby ótkizgen otyrysqa oraı sóılengen sózder.

Rasýl Jumaly, saıasattanýshy:

Otandyq tarıhtyń ózekti máselelerine baılanysty keleli istiń bastalǵanyna birshama ýaqyt ótti. Buqaralyq  aqparat quraldarynyń belsendiligi arqasynda qalyń jurtshylyq qazaq tarıhynyń beıtanys qyrlarynan birshama derek pen dáıek aldy. Alys-jaqyn shet elder muraǵattarynan birqatar tarıhı qoljazbalar jetkizildi. Jáne osy syndy san sharýa qolǵa alyndy. Bizdińshe, basym baǵytty ulttyq tarıhymyzdy zertteý men bilikti oqytylýyna berý qajet.

        Osy turǵyda ulttyq tarıhty zerdeleý máseleleri boıynsha elimizdiń birqatar joǵary oqý oryndarynda dóńgelek ústelder uıymdastyrdyq. Atap aıtqanda, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetinde, Abaı atyndaǵy Qazaq Ulttyq pedogogıkalyq ýnıversıtetinde, Qazaq memlekettik qyzdar pedogogıkalyq ýnıversıtetinde, Sýleıman Demırel atyndaǵy ýnıversıtette jáne E.Býketov atyndaǵy Qaraǵandy Memlekettik ýnıversıtetinde tarıhshy-ǵalymdar, oqytýshy profesorlyq qurammen jáne doktoranttar, magıstranttar, stýdentter qatysýymen otandyq tarıhqa qatysty túrli taqyryptarda ótkizilgen dóńgelek ústelder taspaǵa jazylyp alyndy.

        Atalǵan joba maqsaty - ulttyq tarıhty zerdeleý máseleleri boıynsha atqarylyp jatqan jumystar - otan tarıhyn oqytý, zertteý jáne jarıalaý baǵyttaryn aıqyndaý. Iaǵnı, birinshi mindet joba boıynsha júrgizilgen jumystardy nasıhattaý bolsa, ekinshisi – otandyq tarıhty zerdeleý barysyndaǵy naqty isterdi óz kózimizben kórip, tarazylaý. Bul rette ulttyq tarıhymyzdy zertteý men bilikti oqytý júıesine qoǵamdyq pikir qozǵaý arqyly óz úlesimizdi qosa alamyz. Al dóńgelek ústelder basynda talqylanǵan máseleler aıasyndaǵy mindetterdi sheshý keshendi jumys jospary men naqty is-sharalarǵa baılanysty bolsa kerek.

Sonymen joba barysynda biz kóz jetkizgen másele - búgingi kúngi táýelsizdik jaǵdaıynda Qazaqstan tarıhyn oqytýda, ǵylymı turǵyda paıymdaýda qandaı ustanymdar basshylyqqa alyný kerek?

Memlekettiń damýyna tikeleı áser etýshi faktorlardyń biri salıqaly saıasat, turaqty ekonomıkamen qatar, ulttyq ıdeologıa ekeni belgili. Ulttyq ıdeologıa qoǵamdy bir maqsatqa jumyldyryp, sol maqsatqa jetýde birigip áreket etýge shaqyrady. Ulttyq ıdeologıany qalyptastyrýdyń joly kóp. Sonyń biri jáne biregeıi otandyq tarıhty nasıhattaý.

Tarıh – halyqtyń jady men zerdesi. Endeshe, «Ótkendi bilmeı bolashaqty boljaý múmkin emes». Shynaıy el tarıhyn bilý ar­qyly tarıhı sana bekıdi, tarıhı sana arqyly ult­tyq sana qalyptasady. Bul túptep kelgende táýelsizdigińizdiń baıandy bolýynyń kepili.

Joba barysynda osyǵan kóz jetti. Ulttyq tarıhty zerdeleý máseleleri boıynsha elimizdiń birqatar joǵary oqý oryndarynda ótken dóńgelek ústelderde kóterilgen san túrli pikir-kózqarastar, usynys-tilekterdi tujyrymdar bolsaq tómendegishe.

1. Damyǵan birqatar elder úshin tarıh tárbıe quraly. Aıtalyq, Túrkıada halyq úshin tarıhtyń mańyzdylyǵy - uranshyl tarıh, jalpy tarıh, ǵylymı tarıh bolyp bólinedi. Sabaq alar tusymyz osy. Bizde jalpy tarıh pen ǵylymı tarıh máselesinde  atqarylyp jatqan sharýalar barshylyq. Al uranshyl tarıh, ıaǵnı jastardy tarıhı turǵyda otanshyldyq rýhta tárbıeleýde jumystar joqtyń qasy. «Sen qazaqsyń, seniń asqaq tarıhyń bar! Tarıhyń tuǵyrly tulǵalarǵa, ádil de ótkir  bı-sheshenderge, erjúrek batyrlaǵa baı! Endeshe sen de uly eldiń ulany retinde ultyńa qyzmet et!» - degen turǵyda jastardy tarıhı - otanshyldyq rýhta tárbıeleýdiń júıesin bala-baqsha qabyrǵasynan bastap, qalyptastyrý qajet-aq;

2. Joǵary oqý oryndarynda, kolejder men mektepterde «Tarıhı týrızmdi» damytýdyń júıeli josparyn jasaý kerek. Stýdentter men oqýshylardy teorıalyq bilimmen qatar, tarıhı oryndar men murajaılarǵa aparyp, óz kózderimen kórsetip, sezintýdiń áser-yqpaly zor bolmaq;

3. Tarıhty jasaıtyn tulǵalar. «Tarıh tolqynynda» baǵdarlamasy aıasynda ýnıversıtettiń profesor-oqytýshylar quramy  «Tulǵataný» jobasyn daıarlap, oqý júıesine engizý qajet;

4. Qazaqstan tarıhy páni boıynsha elektrondy oqý quraldaryn ázirleý kerek;

6. Joǵary oqý oryndarynda ulttyq sanany, ulttyq ıdeıany qalyptastyrý maqsatynda ǵylymı ortalyq qurý ýaqyt talaby;

7. «Tarıh tolqynynda» baǵdarlamasy aıasynda búginde «Ólketaný» pánin oqytý mańyzdy. Jáne de tarıhshy mamandyqtarynyń elektıvti pánderi qataryna «Ólketaný» pánin engizýdi qolǵa alý qajet;

8. Álemdik bilim berý standartyna sáıkes aǵylshyn tobyndaǵy mamandyqtarǵa "Qazaqstan tarıhy aǵylshyn tilinde" atty pándi oqytýdy engizý kerek.

 Aıdos Sarym, saıasattanýshy:

«Biz ótpeli kezeńniń urpaǵymyz. Aralyq býynbyz» deıdi. «Bizdiń býynnyń basyndaǵy jaýapkershilik júgi orasan» dep sezinedi. Kóp oılary, konseptýaldyq kózqarastary aǵa býyn tarapynan synǵa ushyraýy múmkin. Al keleshek urpaqqa qajet bolý-bolmaýy ekitalaı. Olarǵa qazirdiń ózinde aıyp kóp. «Ultshyl» dedi, endi «fashıser» dep ashyq málimdedi. Qandaı aıypty da kóterip, memlekettik, eldik turǵyda eren eńbek etip júrgen býyn. Eń bastysy, búgingi saıasatqa, qoǵamdy damytýǵa degen tyń kózqaras, ózgeshe pikir, talmaı izdený bar. Endigi sóz - aralyq býynnyń kórnekti ókili, saıasattanýshy, «Abaı-aqparat» qoǵamdyq qorynyń vıse-prezıdenti Aıdos Sarym myrzada.

  Qazaqtyń zıaly azamattaryna «ultshyl» dep te, «fashıs» dep te aıyp taǵý úrdisi qaıta beleń aldy. Bir kezdegi ımperıalyq saıasatty eske túsiredi. «Feısbýkta» osy máselege oraı qazaqtildiler men orystildiler arasynda «soǵys» júrip jatyr. Ekinshi jaǵynan, mundaı málimdemelerge toıtarys bermeı-aq únsiz qoıa salý kerek pe? «It úredi, kerýen kóshedi» dep...

- Máseleniń mánisi tereńde. Biz anyq ań­ǵaryp otyrǵan jaıt: búginge deıin Qazaqstandaǵy daý-damaı tek óz azamat­tarymyzdyń ishki sharýasy bolyp kelse, búgin buǵan Reseıdiń, orystyń belgili saıasattanýshylary, jýrnalıseri men blogerleri tikeleı aralasyp, tipti arandatýǵa da tyrysyp otyr. Jaqynda bizdiń keıbir telearnalarymyz osyndaı «qarmaqqa» iligip, arandap ta qala jazdady: orystildi azamattar ǵalamtorda «Okkýpaı pedofıláı» atty aksıa uıymdastyrǵan. Shyndyǵyna kelgende, bul bizdegi orys uıymdarynyń úsh uıyqtasa túsine kirmeıtin sharýa. Basqasha aıtqanda, Máskeýdiń tarapynan tehnologıalyq turǵydan uıymdastyrylǵan saıası aksıasy dep baǵa berýge bolar. Ańdap qarasaq, olardyń tańdaǵan orny da tegin emes: 28 panfılovshylar parki. Erjúrek panfılovshylar eskertkishiniń aldynda orystyń 4-5 jigiti qazaqtyń bir nasharyn taýyp alyp, tepkilep jatyr. Budan belgili bir deńgeıde sımvoldyq maǵyna tabýǵa bolady. Eger Qazaqstan men Reseı shyn máninde eki aradaǵy kelisimderge saı odaqtas memleketter bolsa, Reseıdiń ishki jáne arnaıy qyzmet organdary Qazaqstan jerinde agenttik ashý, aqparat jınaýsıaqty jumystardan bas tartýy tıis. Biz qazir Máskeýde, Tatarstanda nemese Bashqurtstanda «Sender táýelsizdik alý úshin kúresińder» dep úgit-nasıhat jasaıtyn bolsaq, onda bul Reseıge qarsy qasaqana jasaǵan is-áreket dep baǵalanady. Endeshe, nege Reseıdiń blogerleri, jýrnalıseri, saıasatkerleri Qazaqstannyń ishki isine qol suǵady? Nege olar bizge aqyl úıretedi? Olar tipti bizdegi belgili bir toptardy úıretip, ózimizdi ózimizge qarsy aıdap salyp otyr.

- Sonda, sizdińshe, Krasıenkonyń sizderdi «fashıser» dep jarıalaýy bireýdiń aıtaqtaýynan týyndaǵan áreket dep sanaısyz ba? - Birinshiden, aıtaqtaý. Ekinshiden, belgili bir uıymdastyrý sharalary bar ekeni anyq qoı. - Maqsattary ne? - Maqsattary bireý-aq - bılikte, qoǵamdyq ortada qazaq ultshyldary týraly teris pikir-kózqaras qalyptastyrý. «Olar bizdiń Reseımen odaqtas bolýymyzǵa qarsy» degendeı qoǵamdyq pikir týdyrý. Mysaly, ǵalamtordaǵy daý-damaıǵa aralasyp júrgen azamattardyń deni belgili bir kompanıalarda, bankterde jetekshi qyzmetterdi atqaryp otyr. Eshqaısysy qarataban emes. Mysaly, Kremldiń TMD-ǵa qatysty saıasatyn júzege asyrýǵa atsalysqan Kolerov degen azamat bar. Ol Ýkraına, Armenıa t.b. memleketterdegi jaǵdaıdy ýshyqtyrdy, endi Qazaqstanǵa kelip, «Regnum» degen aqparattyq agenttik qurady da, sol arqyly belgili bir qoǵamdyq pikir qalyptastyrady. Onyń ústine, qazir Reseı «qaıtkende Qazaqstandy ýysymnan shyǵarmaımyn» dep orasan mol qarjy bólip jatyr. Onyń qomaqtylyǵy sonda, bizdiń memlekettik tapsyryspen bólingen aqsha onyń janynda túkke turmaıdy. Ol qarjynyń qazirdiń ózinde Qazaqstanǵa kelip, dittegen jerine jetip jatqanyn kórip te, bilip te júrmiz. Keshe ǵana sabylyp júrgen azamattar búginde bir-bir saıttyń qulaǵyn ustap, bir-bir taldaý ortalyǵyn ashyp, «antıfashıstik komıtet» degendi quryp aldy. Kezinde Ýkraınadaǵy «antıfashıstik komıtet» degen uıymnyń kóshirmesi ispettes. Bizdegi «antıfashıster» osy Ýkraınadaǵy jalǵan uıymǵa múshe bolyp, «Qazaqstanda da fashızm damyp keledi» degen áńgime aıtyp júr. Esterińizde bolsa, 37-jyly atylyp, basy aıdaýǵa túsken Alash azamattary ne «japon tyńshysy» ne «fashıs» degen aıyptarmen ustalǵany belgili. Ótken jyly Mustafa Shoqaıdy, oǵan qatysty sóz aıtqan azamattardy «fashıs» dep kúıe jaǵýǵa tyrysqandar boldy. Qudaıǵa shúkir, bizdiń zıaly qaýymnyń da, qazaq baspasóziniń de aýyzbirshiligi basym túsip, ult qaharmanyn aqtap aldyq. - Qazaqstan aqparat keńistiginiń qansha paıyzy Reseıdiń yqpalynda dep oılaısyz? Ǵalamtordy qosa alǵanda? - Osydan birer jyl buryn sol kezdegi premer-mınıstr Kárim Másimovtiń aıtqan sózi bar edi: «elimizdiń 55-60 paıyzy Reseı aqparat naryǵynyń yqpalynda» degen. Sonsha halyq Reseıdiń telearnalaryn kórip, Reseıdiń gazetterin oqıdy. Jalpy, Qazaqstandaǵy orystildi ınternetti de men «Kaznet» dep sanamaımyn, ol Rýnettiń jalǵasy ǵana. Baıqap qarasańyz, Qazaqstandaǵy orystildi iri jobalardyń kóbisin jasaǵan - Reseıdiń top-menedjerleri. Samaradan t.b. qalalardan kelgen belgili bir saıasatty, belgili bir kózqarasty tyqpalap júrgen azamattar. - Endeshe, buǵan qarsy qalaı kúresemiz? Ne isteý kerek? - Birinshiden, bizdiń Úkimet qansha shekteý qoıǵysy kelse de, belgili bir faktorlarǵa baılanysty qazirgi jaǵdaıdy kúshtep ózgerte almaıdy. Bul jerde basty mindet taǵy da qoǵamnyń ózine, onyń belsendi múshelerine, aınalyp kelgende, «ulttyq partıa» atalyp júrgen qazaq baspasózine kelip tireledi. Birinshiden, biz tyń kontent, jańa aqparat kózderin quryp, Reseıdiń aqparat quraldaryna balama jobalar jasaýymyz qajet. Mysaly, orys tilinde dárigerler saıty bar ma - qazaq tilinde dárigerlerge arnalǵan sapaly saıt ashylýy kerek, orys tilinde bala men anaǵa arnalǵan aqparat quraly bar ma - sol mazmunda qazaq tilinde de BAQ bolýy shart. Ol, álbette, tek qazaq tilindegi balama emes, ulttyq salt-dástúrdi dáripteýge tıis, qazaqtyń dúnıetanymyna saı dúnıelerdi nasıhattaýy kerek. Latyn qarpi sıaqty órkenıettik mańyzy bar, qazaq sanasyn burynǵy otarlyq metropolıadan shyǵaryp, Reseıge baılanǵan kindikti kesetindeı jumys atqarýǵa tıispiz. Tól telearnalardy, tól baspasózdi, qazaq ǵalamtoryn básekege qabiletti etý arqyly kúrese alamyz. Biz - aralyq kezeńde ómir súrip jatqan urpaqpyz. Keler urpaqtyń jolyn ashyp beretin ótpeli býynbyz. Sony aıqyn túsinýimiz kerek. Aldaǵy ýaqytta mektep tabaldyryǵyn endi attaıtyn qazaq balalary saýatyn kırıllısada emes, latyn qarpimen ashýy tıis. Bul - úlken jaýapkershilikti talap etetin jumys. Ekinshiden, kóp nárse ózimizdiń tarıhı jáne álemdik prosesterdi durys túısinýimizge baılanysty. Búgingi kúni órkenıettik turǵyda tarıhı, mádenı taqyryptarda pikir almasýdy bastaý kerek. Taptaýyryn bolǵan eki-úsh máseleniń tóńireginen shyǵyp, ne ózin kemsitýge daıyn turatyn, ne jalǵan ıllúzıaǵa berilip, daraqy qalypqa túsiretin minezden arylý qajet. Onyń ornyna ǵalamdyq deńgeıde oı qorytýǵa sebep bolatyn tyń taqyryptardy taýyp, sol arqyly shyn máninde óz tarıhymyz ózimizge rýh beretin, Qazaqstandaǵy úlken prosesterdiń rýhanı negizin qamtamasyz etetin salıqaly pikirtalastar júrgizý kerek. Jaqynda biz eldegi zıatkerlik pikirsaıys klýbtarynyń jetekshilerin Almaty qalasyna jınap, «bárimizge ortaq ınternet-resýrs jasaıyq» degen usynys aıttyq. Árqaısymyz jeke-dara dárýish bolmaı, ult úshin ortaq ózekti máselelerdi birge talqylap úıreneıik degen ıdeıa. Bul, ásirese, aımaqtyq klýbtar úshin óte tıimdi. Sebebi olar úshin pikirsaıysqa shaqyratyn kózi ashyq zıaly qaýymnyń sany men sapasy oblys ortalyǵynyń aýmaǵymen ǵana shekteledi. Al ortaq ınternet-resýrs árbir máseleniń eldiń barlyq aımaqtarynda jańǵyrýyna jol ashady, alys aımaqtaǵy jastar basqa oblystaǵy, ortalyqtaǵy zamandastarynyń ne talqylap, ne aıtyp júrgeninen qulaǵdar bolyp otyrady. Osyndaı áreket arqyly qoǵamdyq ıntellektýaldy orta qalyptastyrýǵa bolar edi. Osyndaı ortadan ǵana tyń ádebıet, tyń tarıh, tyń jýrnalısıka, tyń pýblısısıka týyndaıdy. Bulaı bolmasa, ózara «Men qarsymyn, men qoldaımyn» deıtin sapasyz áńgime-daýdyń deńgeıinen aspaı qalamyz. Meniń oıymsha, búgingi basty másele - erteńgi kúni memlekettiń tizginin qolyna alar urpaqtyń boıynda shyn máninde sapaly deńgeıde oılana bilý, sóz saptaı bilý, oqı bilý mádenıetin qalyptastyrý. Orysta mynadaı jaman sóz bar: «mestechkovyı» degen: ıaǵnı, óz aýyly, ot basy, oshaq qasy mańynan, óz aımaǵynyń aýqymynan shyǵa almaıtyn bolsaq, onda belgili bir qoǵamdyq-popýlıstik, «Shyńǵysqan qazaq pa, joq qazaq emes pe?» degen qazaq joq kezde ózekti bolǵan máselelerge baılanysty daýlasýdan aryǵa bara almaı qalamyz.

 Ámirhan Balqybek, tarıhshy-ǵalym:

- «Óz qazanynda qaınaǵan» demekshi... Qalaı degenmen de, tildik bólinis jaǵynan alǵanda bir-birimen qabyspaıtyn, ishki qaınaýy eki bólek lager bar bizde. Mysaly, latyn qarpine qatysty bolsyn, meıli siz aıtqan Shyńǵys hannyń tegi týraly daý bolsyn - bul tek qazaq qoǵamdyq ortasynda talqylanatyn, sonda ǵana tyńdalatyn, sonda ǵana tujyrymdalatyn taqyryptar. Al Qazaqstandaǵy orystildi qoǵamdy qazaqqa qatysty taqyryptar tolǵandyrmaıdy. - Bul tabıǵı prosester. Meıli jaqsy bolsyn, ne jaman bolsyn, qazaq tilindegi ınternet pen qazaq baspasóziniń bir ereksheligi bar: qazaqtardyń sany basym, olar - kópshilik. Kóptiń ishindegi qaınaý men azshylyqtyń qaınaý temperatýrasy arasyndaǵy aıyrmashylyqty salystyrýǵa kelmeıdi. - Azshylyqtyń ar jaǵynda kórshiler tur ǵoı... - Tura bersin. Negizgi qoǵamdyq prosesterdiń damý úrdisin anyqtaıtyn eki ustyn bar: tarıh jáne demografıa. Bular qazaqtyń jaǵynda. Shyndap kelgende, endi biz budan bylaı «Kúni erteń orystarmen bolashaqta qarym-qatynasymyz qalaı bolady?» dep oılaǵannan góri, kúni erteń san jaǵynan orystardan áldeqaıda basym túsetin Qazaqstandaǵy ózbek pen uıǵyr dıasporalarymen qandaı qarym-qatynas quramyz?» degen máselege kóbirek alańdaýǵa tıispiz. Osy qarqynmen kóbeıe berse, Qazaqstandaǵy ózbekterdiń sany aldaǵy 10-15 jylda 8-10 paıyzǵa jetýi múmkin. Mundaı tabıǵı ósim qazaqtarda da joq. Onyń ústine, Ózbekstannyń jastary múmkindiginshe Qazaqstanǵa kelip, osynda jumys istep, úılenip, turaqtap qalýǵa tyrysady. Sebebi olarda óz elderinde kásipkerlikpen aınalysýǵa, kúrektep tabys tabýǵa jaǵdaı joq. Keıbiriniń Qazaqstandaǵy bıznesi arqyly Ózbekstandaǵy otbasyn asyrap jatqan jaıy da bar. Sondyqtan aldaǵy on-on bes jylda jaǵdaı qalaı ózgeredi degendi qaperde ustaý qajet. Búgingi Reseı de, búgingi Qytaı da máńgilik emes. Keshegi kúni adam sengisiz úrdister kóz aldymyzda júzege asyp jatyr. Osydan 20 jyl buryn Amerıkany qara násildi basqarady dese, eshkim senbes edi. Osyǵan deıin Rım papasy óz taǵynan erikti túrde bas tartady dese de, senbes edi. Iaǵnı, zaman da, qoǵam da ózgerýde. Keshegi zaman - ımperıalardyń dáýiri bolsa, endi olar kelmes­ke ketti. Tyń formattar dúnıege kelip jatyr. Biz álemdi, aınaladaǵy qubylystardy durys túsine bilýimiz kerek. Ázirge álemdi túsinbek túgili, ózimizdiń kishkentaı ǵana keńistigimizdegi úrdisterdi durys túsinip, túısine alǵan joqpyz. Ultty ult etetin eki ustyn bar: birinshisi - tarıh, ulttyń baǵyt-baǵdaryn eksheıtin, soǵan negizdeme bolatyn faktor. Ekinshisi - geografıa. Geosaıasatta mynandaı naqyl bar: «Óz eliniń geografıasyn bilgen adam onyń syrtqy saıasatyn da anyqtaı biledi» degen. Bizdiń syrtqy saıasatymyzda Keńes zamanynan kele jatqan mıfter áli kúshin joıǵan joq. Oǵan qosa búgingi Reseı taratyp, bizge tańyp otyrǵan mıfter bar. Onyń biri Qytaıǵa qarsy aıdap salý t.s.s. Bir ǵana mysal. «Aqyrzaman bolarda qara qytaı qaptaıdy» dep ózimizdi-ózimiz qorqytamyz. Shyn máninde, bul mátelde aıtylǵan qara qytaıdyń búgingi qytaıǵa esh qatysy joq, olar túrkiler dáýirinde, XI ǵasyrda ómir súrgen halyq. Bir kezdegi jaýgershilik, shapqynshylyq zamanynda týǵan mátel odan beri toǵyz ǵasyr ótse de sanadan óshken joq. Anyǵyn aıtqanda, qazirgi Qytaıdyń óz ishki máselesi basynan asady. Búgingi Qytaı jastary ásireultshyl bolyp ósip keledi. Erte me, kesh pe olar bas kóterip, eldi tóńkerýi múmkin. Bul elde tabysy kúnine 1 dollardan aspaıtyn 600 mln. adam bar. Iaǵnı, áleýmettik teńsizdik máselesi ýshyǵyp tur. Ótken jyly Qytaı úkimeti Japon memleketine qarsy ádeıi aksıa uıymdastyrdy. Bul áreket halyqtyń nazaryn basqa jaqqa burý úshin jasaldy. Kedeılerge syrttan jaý taýyp berý kerek, áıtpese ózin tóńkerip tastaıdy. Qytaıda ótken jyly 10 myńnan astam adam narazylyq aksıasyna shyqqan sherýler sany 1000-ǵa jetken. Onyń ústine, Qytaı óziniń energetıkalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin Shyńjańǵa mıllıardtaǵan ınvestısıa quıyp jatyr. Jańadan qalalar salyp, ishki Qytaıdan mıllıondaǵan adamdardy kóshirip jatyr. Búgingi kúni Qytaı ekonomıkasy kóp jaǵdaıda munaıǵa táýeldi. Sondyqtan olar bizdiń kompanıalarǵa ınvestısıa salyp, táýelsiz gaz-munaı qubyryn tartýǵa múddeli. Qalaı degenmen de, Qytaı - alpaýyt derjava. Osyndaı alpaýyttyń janynda otyryp, memlekettigimizdi qalaı saqtaımyz degen máseleni de oılaýymyz kerek. Buǵan deıingi tarıhtan alǵan sabaǵymyz - aıdaharǵa da, aıýǵa da senýge bolmaıdy. HH ǵasyrdan alǵan sabaǵymyz - jalpy, ózińnen kúshti kórshińe senýge bolmaıdy degendi mıymyzǵa jazyp alý kerek. Olardan qorqyp, buǵa berýdiń de qajeti joq. 1994 jyly Qazaqstan óziniń ıadrolyq potensıalynan bas tartqanda, bes ıadrolyq derjava bizdiń qaýipsizdigimizge kepildik bergen. Sol bes eldiń biri - Qytaı. Bizdiń qazirgi mindetimiz - AQSH, Ulybrıtanıa, Qytaı, Fransıa, Germanıa, Reseı, Úndistanmen jáne Pákistanmen keńeıtilgen máńgi dostyq, qaýipsizdikti qamtamasyz etý turǵysynan jańa kelisim-sharttar jasaý. Reseı bizdiń elde óz yqpalyn saqtap qalǵysy keledi. Biraq oǵan resýrsy da, ishki birligi de kemshin. Al bizdiń ishki birligimiz artqan jaǵdaıda, óz tulǵalarymyz tóńireginde toptasa alsaq, onda bizdi syrttan jaý ala almaıdy. Alsa, ishki jaý alady. Qaı zamanda da eshbir eldi syrttan kelgen dúleı kúsh jaýlap alǵan emes. İshki ydyraý, ishki narazylyq syrtqy kúshterdiń basym túsýine jol bergen. Mysaly, Irandy alaıyqshy. Shyn máninde asımılásıaǵa túsken el izdeseńiz, ol - Iran. Birneshe ret tól tilinen, dininen aırylyp qala jazdaǵan el - Iran. Soǵan qaramastan búgingi kúni úlken dárejege jetip otyr. Nemese Irannyń ata jaýy Izraıldi alyńyz. 2000 jyl buryn joıylyp ketken memleketin qaıta quryp, ómirde bolmaǵan tilin qaıta tiriltip, qoldanysqa engizdi. Qazir búkil arabtyń, álemniń saıasatyna yqpal etip otyrǵan kishkentaı ǵana memleket. Ras, qolynda atom qarýy bar. Osy turǵyda biz de oılanýymyz kerek. Búgingi alpaýyt elderdiń nıeti ózgermese, onda bálkim bizge de atom qarýy týraly pikirtalasty qoǵamdyq dárejege shyǵarý kerek bolar. Bul «biz de atom qarýyn jasaıyq» degen sóz emes, biraq álemdik derjavalarmen teń dárejede sóılesý úshin, óz múddemizdi qorǵaý úshin bizge kúshti argýmentter kerek. Sonyń biri - ıadrolyq argýment. Búgingi kúni AQSH ta, basqalar da kishkentaı memleketterdiń atom qarýyna ıe bolýyna úzildi-kesildi qarsy. Osy arada Soltústik Koreıanyń atomdyq baǵdarlamasy bir memleketti asyrap otyrǵanyn aıtýǵa tıispiz. Erte me, kesh pe osy baǵdarlama Soltústik Koreıanyń túbine jetýi de yqtımal. Al búgin Soltústik Koreıa atom qarýyna synaq ótkizgen saıyn, AQSH olarǵa kúrishti kóptep tasyp, kelisimge kelýge tyrysyp jatyr. Búgingi álemdik tendensıa osyndaı.

 Aqedil Toıshanuly, etonograf-ǵalym:

- Qazaqtildi men orystildi qoǵamnyń arasynda túrli uǵymdarǵa qatysty qaıshylyq bar ekeni anyq. Áıtse de, qazaqtildi qoǵamnyń óz ishinde uǵymǵa qatysty daý-damaıdyń bar ekenin de joqqa shyǵara almaımyz. Almatyda Jýrnalıs­ter etıkasy talqylanǵan kezde «ult, ulttyq» degen uǵymdar aıasyna baılanys­ty týǵan daý, pikirtalas osynyń anyq aıǵaǵy. «Ult» sózi «nation», ıaǵnı memleket degendi meńzeıdi. «Ulttyq qaýipsizdik» týraly aıtqanda memlekettik qaýipsizdik dep túsinemiz de, al «ulttyq múdde, ulttyq másele, ulttyq baspasóz» degen máseleler tek qazaq ultyna qatysty sıaqty kórinedi. - Árıne, Qazaq ulttyq ýnıversıteti degenniń ózi tek qazaq oqıtyn bilim ordasy emes qoı. - Endeshe, «ulttyq» degen uǵymnyń ózimiz úshin maǵynasyn anyqtap alýymyz kerek sıaqty. - Sózdiń tórkinin, tarıhyn túısine bilý kerek qoı. Ýaqyt óte kele sózdiń, sóz arqyly uǵymdardyń maǵynasy ózgerip, qubylyp jatyr. Al biz Keńes zamanyndaǵy uǵymdardan ajyramaı kele jatyrmyz. Qazaqstanda turyp jatqan turǵyndardyń bári - bir ult, ol - qazaq ulty dep júrmiz. Qazaq tek meniń nemese meniń etnosymnyń menshigi emes. Ol - memlekettiń ataýy, bizdiń azamattyǵymyzdy, bizdiń bolmysymyz ben turmysymyzdy anyqtaıtyn qasıetti uǵym. Al Keńes zamanynda ult degen uǵym moıyndalǵan joq. Onyń ornyna, ultqa qatysty ishki qubylystardy joqqa shyǵaryp, «ultshyldyqqa» qarsy kúresti. Qazaqtyń áńgimesin, muńyn aıtqandardyń bárin «sen - ultshylsyń» dep qýdalady. Sol zamannan beri kele jatqan «ult» degen sózge qatysty qaıshylyq áli de bar. Keńes úkimetiniń hımeralyq ádisi «Biz ult degendi moıyndamaımyz» degenge saıatyn. Biraq bir kúlkili jaıt, olar óz klasıkterin ózderi oqymaǵan sıaqty. Proletarlardyń birligin uran etti, biraq orys ultynyń ústemdigin qoldady. Sózsiz, keshegi men búgingi formattardyń qaıshylyǵy baıqalady. Sekseninshi jyldary Brejnev bylaı degen: «Biz ǵasyrlar boıy kele jatqan ult máselesin túbegeıli sheshtik, álemge «Keńes halqy» degen jańa qurylymdy alyp keldik» degen. Búginde biz áli «Keńes halqymen» aıtysyp júrmiz. Sol zamannyń elesinen áli qutylǵan joqpyz, áli de ótpeli kezeńde, beıýaqytta ómir súrip jatyrmyz. Oǵan qosa qazirgi zaman talabyna saı jańa uǵymdar, jańa formattar bar. Baǵana aıtyp ketken tarıh pen demografıa ózdiginen-aq bul úrdisterge ózgeris engizip jatyr. - Ózińiz «ulttyq múdde» degendi qalaı túsinesiz? - Ult degenniń ózi - memlekettiń sınonımi. Álemde jeti myń til bar, ıaǵnı 7000 etnos bar degen sóz. Onyń 200-ine ǵana ult bolyp, memleket qurý baqyty buıyrdy. 2050 jylǵa deıin 7000 tildiń jartysy joıylady. Kúnine bir til joǵalýda deıdi ǵalymdar. SRÝ sıaqty uıymdardyń «Bolashaqta qandaı memleketter saqtalyp qalady» degen taqyrypta jasaǵan boljamdarynda Qazaqstan bar eken, shúkir. Al Reseı ol tizimde joq. - Oǵan deıin Reseı Federasıasy ydyrap kete me sonda? - Muny tarıhshy, áleýmettanýshy mamandar ashyq aıtyp júr: Reseıdiń ımperıa ekeni, kezinde terıtorıasyn keńeıtip alǵany ras, biraq endi ony saqtap qalý-qalmasy ekitalaı. Sibirdi alyp qarańyz, onda Reseı halqynyń bes paıyzy ǵana turady. Búginde orystyń gazetin oqyp, onyń aqparatyn tushynyp, sol arqyly sóz saptaý, oılaný, belgili bir konsepsıa jasaý - orys yqpalynda júre berý degen sóz ǵoı. Til - tek qarym-qatynastyń emes, sol tilde oılaý júıesin, onyń ómirge degen kózqarasty qalyptastyratyn fýnksıasy bar ǵoı. Sondyqtan kezindegi kóshpeli dáýirge tán baı tildik qorymyz bar dep maqtanyp qana qoımaı, qazirgi zamanǵa saı talaptardy da oılanýymyz qajet. Qazir bizge jańa dáýirge saı tyń ádebıet, tyń fılosofıalyq kózqaras kerek. Qazirgi jas jazýshylardyń ózi áli kúnge agrarlyq sanaǵa saı jazady. Jas jazýshylardyń qalada júrgenine jıyrma jyldan assa da, olar áli de qalalyq mentalıtetke saı jazýǵa, qala ádebıetin jasaýǵa beıimdele almaı jatyr. Jazǵandary ótken ómirge, aýyl­da ótken balalyq shaǵyna baryp tirele beredi. Qazaqtanyp jatqan qalalyq mádenıetke saı qalalyq roman, qalalyq hıkaıat, qalalyq fentezı joqtyń qasy. Búgingi kitap dúkenine barsańyz, orys fentezı kitaptaryn oqysańyz, ǵaryshty ıgerip jatqan - orys, álemdi bılep turǵan - orys. Jalǵan ıllúzıa bolsa da, olar osy ádebıet arqyly orys jastaryna belgili bir deńgeıde orys ústemdiginiń ıdeologıasyn sińirip jatyr. Mundaı jantalastyń túp sebebi de túsinikti. Qazir orystyń ishki jaǵdaıy óte kúrdeli. Olar álemdi, TMD-ny, odan qalsa, Ortalyq Azıany bıleımiz dep, óziniń ishki birliginen aırylyp qaldy. Shyndyǵynda, on jeti - on segizinshi ǵasyrdaǵy orystyń halyq ánderin nemese epostaryn aıtyp berińizshi - joq. Osy bos keńistikti olar keńestik zamandaǵy «Mosfılm», «Lenfılmderdiń» týyndylary arqyly, qoldan jasalǵan ádebıet arqyly toltyryp otyr. Pýtınniń saıasaty durys bolsyn, burys bolsyn, búgingi orys halqynyń alpys paıyzy ony qoldap, oǵan daýys beredi. Óıtkeni ol «Biz - álemdi tirep turǵan eńsesi bıik ultpyz» deıdi. Osyndaı sózder aldaǵy jıyrma jylda orystyń ózin-ózi kótermeleýine negiz bolady. Ekonomıkasy ońyp turǵan joq, biz sıaqty munaı men gazǵa qarap otyrsa da, óziniń ishki kollızıasyna qaramastan, ulttyq birlikti saqtap otyr. Reseı Federatıvti memleket formasynan aýytqyp, ulttyq ýnıtarly memleket quryp jatyr. Óıtkeni HH ǵasyrda jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, ulttyq memleketten utymdy formany eshkim oılap tapqan joq. Bul erejege syımaıtyn bir-eki ǵana memleket bar. Biz de osy dárejege jetip, shyn mánindegi Qazaq ulttyq memleketin qursaq, onyń ishinde qordalanǵan ishki máselelerdi ultaralyq, dinaralyq, tipti Islamnyń óz ishinde qordalanǵan máselelerdi aldaǵy on - on bes jylda birinen soń birin sheshe alsaq, óziniń ishki etnostaryna qurmetpen qaraıtyn demokratıalyq, ulttyq memleket qurýǵa múmkindigimiz bar. Al óz ishki máselemizge oralsaq, «ult» degen sózden qashpaýymyz kerek. Osydan bes-alty jyl buryn qazaq sheneýnikteri «ult» degen sózdi aıtýdan qashqaqtaıtyn. «Halyq» deıtin, basqa deıtin. Endi qoǵamdyq pikirdiń, baspasózdiń yqpalynan bolar, Prezıdentten bastap, memlekettik qurylymdar, «bizdiń ult» degen máseleni qoryqpaı aıtyp júr. Áli de bolsa, bul sózge árkim ártúrli reńk bere sóıleıdi. Keshegi «keńes halqy» áli de ótken ǵasyrdaǵy sekseninshi jyldardaǵy qarym-qatynasty qaıta tiriltýge, onyń ishinde orys tiliniń yqpalyn saqtap qalýǵa nıetti. Bul format kúni erteń joıylady, ol da ótpeli. Sózdiń anyǵy - ulttyń bolashaǵyn oılaǵan ǵalymdar búginde Qazaqstanda turyp jatqan orystildilerdi muqıat zertteýi qajet. Olar - búgin bar, al erteń ǵaıyp bolyp, birjola joıylatyn format. Men orys tilinde jazatyn aqyn, jazýshylarmen aralas-quralaspyn. Óz jerimizde ómir súrip jatqanymyzǵa shúkirshilik aıtsaq ta, tek ózimizben-ózimiz tuıyqtalyp qalýdan saqtanýymyz kerek. Ol belgili bir dárejede salǵyrttyqqa ákelýi múmkin. Biz áli de óz muratyna jetken ult emespiz. Ózimizdi qaırap, qajaı turýymyz kerek. Keshe «Oıan, qazaq!» desek, endi «Oılan, qazaq!» deıtin kezeń týdy. Bizde kóptegen ózgerister qatar, bir-birimen qabattasyp, qaıshylasyp damyp jatyr. Qalaı ult bolamyz, qalaı qaraı damımyz degen máseleler ózekti.

 Aıdos Juqanuly, táýelsiz-jýrnalıst:

- Qazaqstandy bolashaqta Qazaq Respýb­lıkasy dep ataý týraly áńgime anda-sanda qylań berip qalady. Osy oı júzege asa ma? - Búgingi Qazaqstan degen sózdiń taza tavtologıasy ǵoı. - Tavtologıa bolsa da, osydan birneshe jyl buryn «qazaqstandyq ult» degen máseleden úlken daý týǵan joq pa... - Iá, eki aı boıy kabınetten shyqpaı, daý­lasyp otyryp, aqyry ony keri ysyrdyq. - ...degenmen qaýip áli de bar. - Menińshe, aldaǵy on álde on bes jylda biz Qazaq Respýblıkasy degen ataýǵa oralamyz. Oǵan esh kúmánim joq. - Osy oraıda, jýrnalıserdiń ózi qaıshylyqqa urynyp jatatynyn aıtý kerek. Orys nemese batys baspasózi etnosyna qaramastan «qazaq sheneýnigi», «qazaq sportshysy», «qazaq ánshisi» dep jazsa, ózimizdiń orystildi jýrnalıser, keıde qazaq jýrnalıseriniń ózderi «qazaqstandyq sheneýnik, qazaqstandyq sportshy» dep jazady. Eger memlekettiń aty Qazaq Respýblıkasy bolsa, mundaı uǵymdyq qaıshylyqtar bolmas pa edi? - Shyndap kelgende, Qazaqstan dep atala berse de, biz aıtqan máselelerdi júzege asyra berýge bolady. Mysaly, Pákistan, Ózbekstan. Ótkende bireýler ınternette pikir qaldyrypty: «eger Serik Sápıev altyn almaǵanda, aldyńǵy alty altynnyń qadiri bolmas edi» dep. Olaı emes! Ilá Ilın de Qazaqstannyń azamaty. Kúnderdiń kúninde ol sportshylardyń aty umytylýy múmkin, al Qazaqstan qurama komandasynyń London olımpıadasynda jeti altyn medal alǵany tarıhta qalady. Iaǵnı, qazaqstandyq pa, ol - qazaq. Bul turǵydan kelgende, keń bolýymyz kerek. Biz áli damý ústindegi ultpyz. Ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynda otyryq­shy halyq bola bastadyq, biraq aqyn-jazýshylarymyz «Bizdiń mádenıet pen ádebıettiń negizgi tutynýshysy aýylda» degen uǵymmen ómir súrip jatyr. Qazaqtyń búginge deıin jazylǵan romandaryn alyp qarańyz, qazirgi qazaq poezıasyn tyńdańyz - bári aýylǵa qatysty. Ult bolýdyń basty sharty - qazirgi qazaq mádenıetine, qazaq ádebıetine búgingi zamanǵa saı tyń kózqaras engizý kerek. Biz qalalyq turǵyndarǵa orys, álemdik ádebıet pen mádenıetke para-par dúnıe bermesek, qala qazaqylanbaıdy. Osy kezge deıin qazaqtar qalany jaýlap alýǵa májbúr boldy, qalada tirkeýge turýdyń ózi qazaqtar úshin qıamet-qaıym bolatyn. Mundaı úrdis áli de bar. Qala qazaqylanǵannan keıin, soǵan sáıkes qazaq tiliniń ústemdigine jol ashatyn belgili bir qarym-qatynas qalyptasady. Al biz kitap, gazetti qazaqsha oqyp, qoı soıǵanda ǵana qazaq bolyp, al kompútermen jumys istegende orysshaǵa, álemdik ádebıetti, órkenıetti ıgergende aǵylshynshaǵa kóshsek, onda bul damýdyń kórsetkishi emes. Aqyn-jazýshylar, zıaly qaýym «ult» týraly aıtqanda myna nárseni túsinse - Qazaq degen meniń nemese sizdiń, tipti qazaq etnosynyń menshigi emes. Ol - memlekettiń ataýy. Biz tól mádenıetimizdegi tyń týyndylar arqyly Qazaqstanda turyp jatqan ózge de etnostardy qazaq bolýǵa tartýymyz kerek. Shyndyǵyn aıtqanda, osylaı ǵana kóptegen qaıshylyqtardy sheshýge, kóp kedergilerdi joıýǵa bolady. Ekinshi jaǵynan, bizdiń zıaly qaýym arasynda memleketke tym arqa súıegisi keletin mentalıtet bar. Áli kúnge deıin memleketke ıek artady, áli kúnge qalamaqy máselesin aıtady. Naryq zamanynda eshkimniń jazýshy bolǵany qazaqqa mindet emes. Myqty jazýshysyń ba, seniń jazǵan dúnıelerińdi jurt kitap dúkenderinen talasyp júrip satyp alyp, úıińnen kitabyńdy urlap ketse de nemese ǵalamtordan bolsyn izdep júrip oqysyn. Bulaı bolmasa, seniń aqyn ne jazýshy bolý pesheneńe jazylǵan nárse emes. Aqyn-jazýshyǵa «óz talantymen jaryp shyǵasyń, naryqty óz týyndyńmen jaýlap alasyń» degendi moıyndatýymyz kerek. Búginde 800-deı aqyn-jazýshymyz bar. Jartysynyń shyǵarmalaryn oqydym dep aıta alamyn. Biraq olardyń jazǵanyna meniń kóńilim tolmaıdy. Óıtkeni men álemdik ozyq ádebıetti oqımyn. Qazaq ádebıetiniń sondaı deńgeıge jetkenin qalaımyn. Al HİH-HH ǵasyrdaǵy format-túsiniktermen HHİ ǵasyrda damıtyn ultty soǵan saı damýǵa mindetteý, soǵan shaqyrý, ıaǵnı, qazaqtyń bolmysyn ózgertý, latyn qarpine kóshý, jańa órkenıetttik keńistikke ótýge kedergi bolyp, ultty ustap otyrý - kóregendiliktiń belgisi emes. «Meniń 60-jyldary jazǵan shyǵarmamdy keleshek urpaq oqı almaı qalady» deý - parasattylyq emes. Aqparattyq tehnologıalar zamanynda tas ǵasyrynan beri bastaý alatyn búkil adamzattyq rýhanı murany qazirgi álemdik qoǵam ár úsh jyl saıyn óndirip otyrady eken. Búginde qazaq gazetteriniń sany artty. Iaǵnı eger sanǵa, ıaǵnı baıttar men kılobaıttarǵa salsaq, sońǵy úsh jylda qazirgi qazaq gazetteri, teledıdary, qazaq televıdenıesi, ınterneti, qazaq kınostýdıalary osyǵan deıingi búkil qazaq ádebıeti jasaǵan dúnıeni kólem jaǵynan basyp ozdy degen sóz. Sońǵy jıyrma jylda qazaq tilinde óndirilgen aqparat sonaý myń jylda jazylǵan aqparattan birneshe ese kóp ekeni anyq. «Latyn qarpine kóshsek, buǵan deıingi rýhanı muramyzdan kóz jazyp qalamyz» degen qorqynyshqa kelsek. Kezinde arab jazýynan latyn qarpine kúshtep kóshirýdiń astarynda qazaqty dinnen shyǵarý saıasaty jatty. Latynǵa kóship, bir urpaq aýysqannan keıin, birjola orystandyrý úshin kırıll qarpine kóshirdi. Ótkende sizdiń gazettiń janynan ashylǵan «Aldaspan» klýbynyń alǵashqy otyrysynda ǵalymdar osy máseleni jaqsy aıtty - búgingi qazaq álipbıi degenimizdiń ózi qazaqqa tán emes. İshindegi ózimizge tıesili jeti-segiz áripter bolmasa, ol - negizinen orys-qazaq. Sondyqtan bul qaripte qala bersek, qazaq tiliniń ózge tilge qarsylasý qabileti, ishki ımýnıteti jyldan jylǵa álsireı beredi. Onyń ústine aldaǵy on, on bes jylda búgingi Reseıdiń aqparattyq, sımvolıkalyq yqpalynan tolyq shyǵamyz deıtin bolsaq, osy memlekette ómir súretin basqa etnostardy qazaqtandyramyz deıtin bolsaq, onda bul keńistikten shyǵýymyz kerek. Aldaǵy bes-on jyldaǵy taǵy bir úlken mindet - Qazaqstandaǵy orystildi qazaqtardy qaıtadan qatarymyzǵa qosý, úıirine qaıtarý. Olardy bólip, alalaýdan paıda tappaımyz. Olardy tyń konsepsıa, aqyl-parasatpen on orap alaıyqshy. Kedendik odaqqa qarsylyq, otarsyzdandyrý prosesteri qazaqtyń birligin kúsheıtip jatqan úrdister. Biraq araǵa jik salyp, ózimizdi-ózimiz álsiretip alýdan saqtanaıyq. - Sonda ultty ne biriktiredi? Til birligi joq - ekige jarylǵan, dinniń birligi de baıqalmaıdy - bir Islamnyń ózi Qazaqstanda túrli mázhab, túrli aǵymdarǵa bólindi... Sonda bizdi biriktiretin ustyn ne? - Ultty biriktirý qıyn sharýa ekenin moıyndaıyq. Barshany bir ǵana ıdeıaǵa baǵyndyrý túptiń túbinde qıanat ta shyǵar. Jalpyulttyq másele turǵysynan alǵanda, dinniń birligi úshin bir mázhabqa shaqyraıyq, basqalardyń yqpalynan shyǵaraıyq. Biraq olar jıyrma jyldan beri qoǵamymyzǵa, turmysymyzǵa dendep enip ketti, endi olardyń keıbirinen bas tartý qıyn bolýy múmkin. Eger bir máselede kelisimge kele almasaq, onda basqa bir máselede toqaılasaıyq, ortaq sheshim izdeıik. Til máselesinde qaıshylyq bar ekeni ras. Qaıtalap aıtaıyn, ol 10-15 jylda ózdiginen sheshiletin másele. Biraq búginde tek osy máseleni ǵana jalaýlata beretin bolsaq, ol qaıshylyqtardy báribir joıa almaımyz. Taǵy bir este ustaıtyn jaıt - eger jaqsylyqqa shaqyryp biriktire almasaq, onda ortaq jamanshylyqtan, qaýipten qorqyp, birigetin kez de bolady. Bolashaqtaǵy sý máselesi - etnosyna qaramastan barshamyzǵa qatysty. Endeshe, osyny birge talqylaýdy bastaıyq. Meniń aıtpaǵym, ulttyq másele bir ǵana taqyryptyń, bir ǵana urannyń tóńireginde uılyqpaýy kerek. Qoǵamda talqylanatyn taqyryptardyń sany kóp bolýy kerek, sonda kózqarasymyz úılesetin tustar da artady. - Aralyq býynbyz degen oıyńyz unady. Al táýelsizdikten keıin dúnıege kelgen, qazir kámelet jasyna jetip qalǵan urpaq qandaı dep oılaısyz? - Men buǵan optımısik turǵydan qaraımyn. Olar orys tilin kereksinbeıdi. Internettegi jastar latyn qarpine qazirden bastap kóship ketken. Latynshada «tabula rasa» degen tirkes bar, qazaqsha maǵynasy «taza paraq» degendi bildiredi. Olardyń sanasy taza, boılarynda úreı joq. Eger biz olarǵa durys baǵyt bersek, qoǵamda erkin oılaý júıesin qalyptastyrsaq, ol býyn biz jetpegen murattarǵa jetedi.

 Muhtar Taıjan, ekonomıs:

Dúnıe júzinde óziniń tiline qazaq sıaqty selqos qaraıtyn birde-bir ult joq eken. Bizge ne boldy? Kóptegen jigitterimizdi bılikke qoısań, ózgerip shyǵa keledi. Aldy «ataman» bolyp ketip jatyr. «Ata-babamyz batyr bolǵan, jaýdan qaıtpaǵan deımiz», sol batyrlyqtyń birde-bireýi qalmady, ásirese – jazýshylarda. Jeti júz jazýshy bar deımiz. Olar – ótirik jazýshy, ultynyń qamyn oılamaıtyn jazýshy – Muqań aıtqandaı – jazýshy emes. Keshe bir jıynda aıtyp edim: «Julqynyp sóılemeı-aq qoıyńdar, biraq tóbe kórsetip, qaz