Sońǵy jyldary qazaqstandyq jastar arasynda Túrkıada bilim alý tanymal úrdiske aınalyp barady. Máselen, túrik elinde tegin oqýǵa múmkindik beretin úkimettik Turkiye Burslari baǵdarlamasyna bıyl 16 myń qazaqstandyq qujat tapsyrǵan. Osy rette Qamshy tilshisi Ankara qalasy Ankara ýnıversıtetinde bilim alyp jatqan Madına Janǵazydan jastar Túrkıada oqýǵa nege qumar ekeni, Túrkıadaǵy ómir jaıly surap kórdi.

Túrkıa nesimen tańǵaldyrdy?

2018 jyly Ankara qalasyna oqýǵa keldim. Ankarany bizdiń astanamyzǵa qatty uqsatamyn. Óıtkeni Ankarada teńiz joq, resmı, ákimshilik ortalyq. Eń alǵash Ankaraǵa kelgen kezde "myna jer meniń teledıdardan kórip júrgen Túrkıama múldem uqsamaıdy. Teledıdardaǵy Túrkıa qaıda?" degenim bar. Birte-birte bul jaqtaǵy ómir kınodaǵydaı emestigine kóz jetkizesiń.

Ankara týrısik emes, ákimshilik ortalyq bolǵandyqtan, munda týrıserdi kóp kórmeısiń. Sheteldikterden tek negizinen stýdentter jıi ushyrasady. Sondyqtan adamdary sheteldikterge birtúrli kózqaras tanytyp jatyrqaıtyndaı kórinedi. Al týrıser kóp baratyn Ystambul, Antalá, Izmır qalalary halqynyń kózi sheteldikterge ábden úırengen. Ankaradaǵydaı kózqaras týrıser az baratyn ózge qalalarda da kezdesedi.

Túrikterdiń keı tanymyna qarap, geografıa men tarıhty biz ǵana oqyǵanbyz ba dep oılap qalamyn. Biz Túrkıaǵa degen mahabbatymyz sonshalyq, olardyń barlyq salt-dástúrin, tilin, dinin, ánshisi men akterlerine deıin jattap alǵanbyz ǵoı. Al túrik jastarynyń kóbi tipti "qazaq" degen ulttyń baryn bile bermeıdi. Oılary eýropalanyp ketken. Jastar Eýropaǵa qatty elikteıdi. Túrikter qazaqtardy kórse, "koreı", "japon", "qytaı" dep oılaıdy. Koronavırýs bastalǵanda qazaqtardy kórip "qytaı", "vırýs" dep qashqan túrikter de bolǵan.

Alǵash kelgende qyzdardyń ashyq kıinetinin, temeki shegetin qyzdardyń kóptigin, tipti oramaldaǵy qyz-kelinshekterdiń temeki shegetinin kórip qatty tańǵaldym. Dástúr men dindi qatty ustanatyn elde mundaı kóriniske kýá bolyp basynda qabyldaı almaı júrdim. Budan bólek qoǵamdyq kólikte jastardyń úlken kisilerge oryn bermeýi, er adamdardyń bir-biriniń betinen súıip amandasýy, qoltyqtasyp júrýi degen sıaqty nárseler maǵan kádimgideı birtúrli bolyp kórindi.

Túrik aǵaıyndardyń týlaryna degen qurmetin erekshe atap ótý kerek. Túrkıada kez-kelgen jerde tý ilinip turady. Ár azamaty týdy qatty qadirleıdi. Taǵy bir qatty áser etken nárse –  bul jaqta adamdar birin-biri tanymasa da kúlimsirep, jyly lebiz tanytady eken. Aıtalyq, bireý jumys istep jatqan kezde, oǵan ekinshi adam sáttilik tilep óte shyǵady.

Túrkıaǵa bararda neni qaperge alǵan jón?

Eger túrik eline jolyńyz túsetin bolsa, olardyń kúndelikti ómirdegi qalyptasqan qarapaıym qaǵıdalaryn tereńirek zerttep, bilip alǵan jón. Bizde talaı qyzyq bolǵan. Máselen, biz "joq" dep ymmen aıtarda basymyzdy shaıqap túsindiremiz ǵoı. Al olar "joq" degende basyn tóbege qaraı kóteredi. Basynda "nege olaı isteıdi?", "munysy ne degeni eken..." dep túsinbegen sátter jıi bolǵan.

Sosyn túrikter "bilmeımin" dep jaýap berýge yńǵaısyzdanady. Ásirese jol surap júgingende kómekteskisi kelip, "bilmeımin" deýge uıalyp basqa baǵytqa jol siltep jiberýi de múmkin eken. Sondyqtan kóshede túrikterden jol suraǵanda abaı bolý kerek. Alǵash kelgende birneshe kisi joldy qate kórsetip, kúnim adasýmen ótken.

Túrkıaǵa barar kezde ózińizben birge qurt, qazy, Qazaqstan shokolatyn alyp ketken durys eken. Óıtkeni budan basqa zattardyń bárin Túrkıadan taýyp alýǵa bolady.

Túrkıany tańdaýdaǵy 3 sebep

Túrkıaǵa oqýǵa túsken qazaq jastarynyń kóbin munda bilim alýǵa degen qulshynystan buryn túrli serıal arqyly tanys Ystambul, Izmır, Antalá qalalaryn aralaý, fılmder túsirilgen jerlerdi kózben kórý sekildi qyzyǵýshylyq jeteleıtin sekildi. Árıne serıaldardaǵy túrik eliniń sulýlyǵy, ásem shaHarlar men tamasha tabıǵat, tolqyǵan teńiz kimdi bolmasyn ózine ǵashyq etpeı qoımaıdy ǵoı. Sondyqtan jastardyń Túrkıaǵa yntyzarlyǵynyń basty sebebi osy dep oılaımyn.

Ekinshiden, túrik tili qazaq tiline uqsas bolǵandyqtan, ony úırený ózge shet tilderin meńgerýge qaraǵanda jeńilirek. Bálkim, Túrkıany tańdaý kezinde bul faktor da az yqpal etpegen bolar.

Úshinshi sebep Túrkıadaǵy oqý aqysynyń arzandyǵy bolsa kerek. Máselen, Túrkıada qazaq jastarynyń kópshiligi bilim alyp jatqan Sakará, Mersın, Bolý qalalaryndaǵy memlekettik oqý oryndarynyń jyldyq aqysy 50 myń men 200 myń teńge aralyǵynda. Atap aıtqanda Sakará ýnıversıtetinde bakalavrdyń bir jyldyq oqý aqysy 50 000 teńgeden 150 000 teńgege deıin bolsa, Merısın men Bolý qalalaryndaǵy ýnıversıtettiń bir jyldyq oqý aqysy 60 000 teńge men 200 000 teńgeni arylyǵynda. Bul – memlekettik ýnıversıtetterdegi baǵa. Al jeke oqý oryndarynyń baǵasy dál bizdiń eldegideı "mıllıon" dep aspandap tur.

Túrkıadaǵy oqý

Túrkıada oqý qazaq jastary oılaǵandaı ońaı emes. Tipti óte qıyn desem de bolady. Bul jaqta stýdentterge óte joǵary talap qoıylady. Sondyqtan túrik jastary kúni-túni kitap qushaqtap, ýaqytyn tapsyrma oryndaýmen ótkizedi. Tapsyrmany ınternetten kóshirip oryndaý degendi umyta berseńiz bolady. Oqytýshylar ǵylymı maqalalardy antıplagıatqa tekserip, soǵan saı bal qoıady. Taǵy bir aıta ketkim keletini, kúndelikti turmystaǵy túrik tili men ǵylymı túrikshe bir-birine múlde uqsamaıdy. Alǵash sabaq bastalǵanda, muǵalimder ǵylymı túrikshemen sabaq túsindirgende "mynaý túrik tili me?", "ne aıtyp jatyr?" degenim bar. "Akademıalyq mobıldilik" baǵdarlamasymen elden jarty jylǵa oqýǵa kelgen tanystarymdy bilemin. Olar Qazaqstanda túrik tili kýrstarynan "oqydy" degen daıyn sertıfıkat satyp alyp, myna jaqta sabaqta qatty qınaldy. Sabaq, ekzamenge kelgende básekelestik óte joǵary. Túriktiń ul-qyzdary kóshirýge múlde bermeıdi. Tek ózderin ǵana alyp shyǵýǵa tyrysady. Sabaqtan tys ýaqytta dos-qurby retinde jaqsy aralasýy múmkin, biraq bilimmen básekege túskende eshkim eshkimge kómektespeıdi. Túrik grýppalastarynan kómek bolmaı, sabaqtarynan qulap, emtıhandy áreń jaýyp júrgen qazaqstandyq stýdentter óte kóp. Sondyqtan Túrkıaǵa bilim alýǵa keler kezde, tek qydyrýdy oılamaı, bilim júıesin aldyn ala zerttep, daıyndalyp kelgen jón.

Marhabat İlıas