• «Qam» sózi qamtý, qorǵaý, qamdaný sıaqty maǵynalardy bildiredi.
    • «Shy» qosymshasy zat esim jasaý úshin qoldanylady.
Qazaq, ózbek («qamchi»), qyrǵyz («qamchy») tilderindegi bul sózdiń túbiri ortaq, barlyǵy maǵynalyq jaǵynan bir-birine sáıkes keledi.

                «Qam» sóziniń kópqyrly
                             maǵynalary

    1. Jaı-kúı: adamnyń jaǵdaıyn, muńyn bildiredi («Basynda qamy bar adam»).
    2. İs-áreket: «qam jasaý» – aldyn ala áreket etý.
    3 Qaıǵy: qaıǵy men muńnyń kórinisi («qamqorshy»).
     4. Tolyq emestik: jetilmegen dúnıe – «qam».
     5. Shamdaný: qyzý minezdi adamdy «qam minezdi» deıdi.
    6. Qamtý: qolǵa alý, qamdaný.
    7. Qamdaý: qamtamasyz etý, qamqorlyq kórsetý.
              
            Qamshy ataýynyń paıda bolýy

     Qamshy – «qam» sózinen órbip, tereń maǵynaly uǵymǵa ulasyp, birinshiden, adam ómirindegi rýhanı qamdanýdy beınelese, ekinshiden turmysta qoldanylatyn zattyq qural retinde tanylyp “Qamshy” ataýy barlyqqa kelgen.
      1. Rýhanı qamshy: qam jeý, qamqor bolý syndy izgi qasıetterdiń rámizi retinde qalyptasqan.
2. Zattyq qamshy: turmystyq qural ári qazaqtyń ulttyq bolmysynyń sımvolyna aınalǵan. Sondyqtan qamshy – adamnyń rýhanı jáne zattyq qajettilikterin qatar beıneleıtin erekshe qundy jaýhar jádiger bolyp tabylady.

               Qazaq qamshysynyń tarıhy

    Qamshy – qazaq halqynyń turmysynda tereń tarıhı jáne mádenı mańyzǵa ıe uly mura. Ol tek turmystyq qural emes, sonymen qatar, ulttyq bolmystyń, erliktiń, ádeptiń, ónerdiń jáne rýhanı qundylyqtardyń kórinisi retinde erekshelenedi. Qamshy uǵymy arqyly qazaq halqynyń danalyǵy, ómirge degen kózqarasy men tabıǵatpen úılesimdi qarym-qatynasy aıqyndalady.

                 Qamshynyń qasıetteri

    Qamshy – kóshpeli ómirdiń qajettiligi men turmysqa yńǵaıly quraly retinde paıda bolǵan. Onyń tarıhy myńdaǵan jyldarǵa sozylady. Alǵashqyda mal aıdaý, at minýde kómekshi qural bolsa, ýaqyt óte kele onyń róli keńeıip, salt-dástúrdiń sımvolyna aınaldy. Qamshy er adamnyń serigi ǵana emes, otbasylyq tatýlyq pen tártiptiń saqshysy retinde de qoldanyldy. Qamshy ustaý arqyly han men batyrdyń, qara men bı-sheshenniń bedeli, mártebesin kórsetetin erekshe sımvolǵa aınalǵan.

               Qazaq qamshysynyń tarıhy
           ( Qysqasha ǵylymı tujyrym)

Ýaqyt tizbegi:
    • B.z.d. 3-1 myńjyldyqtar – Qamshynyń alǵashqy úlgileri.
    • B.z.d. 8-3 ǵasyrlar – Saq, ǵun dáýiri
    • VI-IX ǵasyrlar – Túrki qaǵanaty dáýiri.
    • XIII-XVIII ǵasyrlar – Altyn Orda jáne Qazaq handyǵy kezeńi.
    • XIX ǵasyr – Mal sharýashylyǵy men turmystyq qajettilik.
    • 1920-1990 jj. – Keńestik dáýirdegi shekteýler.
    • 1991 jyldan beri – Qamshynyń ulttyq sımvol retinde qaıta jańǵyrýy.

                         Ejelgi dáýir
              (b.z.d. 3-1 myńjyldyqtar)

    Qamshynyń alǵashqy úlgileri Eýrazıa dalalaryndaǵy kóshpeli taıpalarda paıda boldy. Bastapqyda qamshy at aıdaýǵa, mal baǵýǵa arnalǵan qural retinde qoldanyldy. Ol teriden jasalǵan qarapaıym qurylǵy, tutyný buıymy bolǵan.

                        Erte temir dáýiri
                      (b.z.d. 8-3 ǵasyrlar)

    Saq, ǵun mádenıetterinde qamshy áskerı qural ári bıliktiń sımvoly retinde damı bastady. Bul kezeńde qamshynyń ushyna metal shybyqtar bekitilip, ony qarý retinde, qarsy kelgen jaýyna qoldandy. Sol zamandarda jaýyngerler arasynan ne ǵajap qamshygerler jaryqqa shyqty. Alaıda qamshygerlerdiń esimderi týraly jazylǵan naqty jazba derekter joq. Biraq ańyzdar men mıfter arqyly taralǵan sol dáýirdegi qamshygerlik ónerdiń úlgisi el aýyzynda keremetteı ańyz bolyp  saqtalǵan.
       Sondaı ańyzdyń birinde saqtardyń áıgili patshaıymy Tomırıs  qamshyny bılik sımvoly retinde qoldanylǵany aıtylady. Tomırıs jaýynger ǵana emes, soǵys ónerin sheber meńgergen kóshbasshy bolǵan. Onyń qamshysy bıliktiń ǵana emes, jaýyngerlik sheberliktiń de belgisi  retinde baıandalady.
      Taǵy bir eski ańyzda ǵundar dáýirinde aty ańyzǵa aınalǵan kósem Móde (Motýn) qamshyny strategıalyq qural retinde qoldanylǵany aıtylady. Ańyzdarǵa súıensek, Móde qamshyny tek qarý retinde ǵana emes, áskerdi basqarý quraly retinde de paıdalanǵan. Ol arnaıy belgi berý úshin qamshysyn sermep, jaýyngerlerin tártipke shaqyrǵan.
      Demek qamshyny qarý retinde qoldanǵan saqtar men ǵundar arasynda erekshe sheberlikpen kózge túsken batyrlardyń bolǵany belgili. Bul batyrlar qarsylastyń atyn qamshymen qaq basyna bir tartqan jerde beıne qylyshpen shapqandaı qaq aıyryp tastaıtyn bolǵan. Olardyń erekshe qamshygerlik sheberliginiń jetilgeni sonsha jerdiń júzin, kúnniń kózin kórsetpeı qumyrysqadaı qaptap kele jartqan jaýdyń bergi shetinen kirip, arǵy shetine shyqqanda jaýlaryn qoǵadaı japyryp, baýdaı túsirip óte shyǵady dep sýrettep aıtylady. Bul qamshynyń óte joıqyn qarý ekenin aıqyndaıdy.  Sol zamandaǵy qamshynyń uzyndyǵy men ushyndaǵy metal bólikter jaýdy jaraqattaýǵa arnalyp, resmı qarý retinde jasalǵany anyq.
    Qobylandy batyr eposynda da qamshynyń jaýyngerlik quraly retinde sıpattalýy. Alpamys batyrdyń qamshysy, qarsy dushpanyn jerge qolatyp qana qoımaı, top jaýdy topandaı ushyrady dep sýretteledi.

                 Túrki qaǵanattary dáýiri
                           (VI-IX ǵasyrlar)

       Túrkiler zamanynda qamshy tek kúndelikti ómirdiń ǵana emes, mádenı jáne dinı rásimderdiń, batyrlyqtyń, bıliktiń, rýhanı kúshtiń sımvolyna aınalyp qana qalmaı, qoǵamnyń barlyq salasynda, áleýmettik rásimderde mańyzdy ról atqardy.
      Túrki dáýirinde qamshynyń qoldanylýy onyń jasalý ereksheligi men maqsatyna baılanysty qamshynyń túrleri barlyqqa keldi.
                    Saltanatty qamshy

     Handar men kósemder ustaǵan áshekeılengen, sándik qamshylar.
      Bul qamshylar asyl metaldarmen órnektelip, rý sımvoldary bederlengen. Olar kóshbasshylyq pen bıliktiń belgisi retinde paıdalanyldy.

                        Jaýynger qamshysy

     Soǵysta qoldanylǵan. Qamshynyń ushyna metal shybyqtar, keıde ótkir pyshaq tárizdi qondyrǵylar bekitilip, qarý retinde paıdalanyldy.
     Qamshynyń saby berik aǵashtan jasalyp, onyń uzyndyǵy at ústinde yńǵaıly qoldaný úshin beıimdelgen.

                        Rásimdik qamshy

      Dinı jáne mádenı rásimderde qoldanylǵan.
     Bundaı qamshylar erekshe sándelip, túrkilerdiń rýhanı senimderi men salt-dástúrlerin beınelegen.
     Qamshynyń ushyna qońyraý nemese túrli áshekeıler taǵylyp, olardyń daýysy saltanatty atmosfera týdyrǵan.

                    Kúndelikti qamshy

      Kóshpendi turmysta, mal aıdaýda, jol júrýde qoldanylǵan qarapaıym qamshylar. Olar negizinen qaıystan nemese teriden órilgen.

               Qamshygerlerdiń qamshysy

      Túrkiler zamanynda qamshyny sheber qoldanǵan batyrlar men kósemder halyq jadynda qaldy. Túrki qaǵanattary kezeńinen jetken derekterge sáıkes qamshygerlik áskerı ónerdiń bir bóligi retinde erekshe baǵalanǵan.
      Býmyn qaǵan (VI ǵasyr). Túrki qaǵanatynyń negizin qalaýshy. Tarıhı derekterde Býmyn qaǵan qamshyny bılik sımvoly retinde paıdalanǵany týraly aıtylady. Qamshy onyń halyq aldyndaǵy kúshin jáne bedelin bildirgen.
     Kúltegin batyr (VIII ǵasyr) Túrki jazba eskertkishterinde aty máńgi saqtalǵan. Kúlteginniń qamshygerligi týraly naqty derekter bolmasa da, onyń jaýyngerlik sheberligi qamshyny qarý retinde jetik meńgergenin ańǵartady.
     Tonykók (VIII ǵasyr) Túrki qaǵanatynyń áıgili keńesshisi ári kósemi. Ol da qamshyny bılik belgisi retinde qoldanǵan tulǵa retinde tarıhta qalǵan. Tonykóktiń strategıasy men batyrlyq bolmysy qamshyny tek turmystyq emes, rýhanı jáne saıası qural retinde paıdalanǵanyn kórsetedi.
   Ańyzǵa aınalǵan qamshyger batyrlar
Túrkiler arasynda erekshe sheberlikke ıe qamshygerler bolǵan. Olar qamshy arqyly jaýdyń qarýyn qaǵyp túsirip, at ústinde qımyl jasaý sheberligimen tanylǵan. Qamshynyń ushyna baılanǵan metal arqyly qarsylastyń saýytyn tesip, ony jaraqattaǵan qamshygerlerdiń erligi ańyzdarǵa arqaý boldy.
      Qamshynyń dinı jáne rýhanı mańyzy Túrkilerdiń shamandyq senimderinde qamshynyń rýhanı kúshi bolǵan. Ol zulym rýhtardy qýý, adam men tabıǵat arasyndaǵy úılesimdi saqtaý quraly retinde paıdalanyldy. Qamshy dinı rásimderde shamandardyń qolynda qasıetti qural retinde sanaldy.

     Altyn Orda, Qazaq handyǵy kezeńi     
                     (XIII-XVIII ǵasyrlar)

    Altyn Orda kezinde qamshy bıliktiń jáne ádet-ǵuryptyq quqyqtyń mańyzdy nyshanyna aınaldy. Handar, bıler, batyrlar qamshyny mártebe belgisi retinde ustady. Bul kezeńde altynmen aptalǵan, asyl tastarmen bezendirilgen sándik qamshylar paıda boldy. Ásirese, Jylqyny qolǵa úıretý adamzat órkenıetine úlken ózgeris ákeldi. Qazaq dalasy jylqy mádenıetiniń besigi bolsa, qamshy sol dáýirdiń rýhy men bıliktiń sımvolyna aınaldy. Ejelgi saqtar men túrkilerdiń ómirinde qamshy erekshe oryn alǵan. Grekter saqtardy «kentavr» dep ańyzdasa, Altyn adam qabirine qamshynyń jerlenýi onyń bılik belgisi bolǵanyn dáleldeıdi.
       Shyńǵysqannyń dańqty joly altyn qamshy taýyp alǵan ańyzymen baılanystyrylady. Attılany eýropalyqtar «Táńirdiń qamshysy» dep ataǵan, bul uǵymnyń rýhanı jáne saıası mánin kúsheıte túsedi. Túrki mádenıetinde qamshyny tórge ilý, kelinniń betin ashý, er balaǵa ustatý sıaqty dástúrler qamshyny erekshe qasıetti mura retinde dáripteıdi.
      Qamshy tek qural emes, ult rýhynyń sımvoly. Ol erlik pen órlikti beıneleıdi. Qazirgi urpaqtyń tarıhı jadyn jańǵyrtyp, rýhyn oıatýda qamshynyń mánin túsiný mańyzdy. Bul ulttyq bolmys pen dástúrdi saqtaýdyń kepili bolmaq.

                HV-HVlll ǵasyr kezeńi

    Qazaq turmysynda qamshy mal sharýashylyǵymen tyǵyz baılanysty bolǵandyqtan, onyń turmystyq róli arta tústi. Sonymen qatar, qamshy rýaralyq bılikke, sot sheshimderine yqpal etetin qural retinde qoldanyldy.
        Qazaq turmysynda qamshy mal sharýashylyǵymen ǵana emes, bılik pen sot úkimderin oryndaýda da mańyzdy ról atqardy. Mysaly, Tóle bı, Qazybek bı, Áıteke bı bılik aıtqanda qamshyny ádildiktiń belgisi retinde ustap, sheshimin nyqtap otyrǵan. Tóle bı daýlasýshylarǵa qamshysyn usyný arqyly tatýlasýǵa shaqyrsa, Qazybek bı qamshy arqyly ant bergizip, ádilettilikke úndegen. Áıteke bı sot úkimin jarıalaǵan kezde qamshyny tórde ilip, ony bıliktiń bedeli retinde kórsetken.

                       Keńestik kezeń
                       (1920-1990 jj.)

      Qamshy – qazaq halqynyń bolmysy men rýhynyń tereń sımvoly. Ol tek turmystyq qural ǵana emes, erkindik pen ór rýhtyń, eldik pen birliktiń kórinisi edi. Keńes dáýirinde qazaqtyń qolyndaǵy qamshysyn tartyp alyp, ony tek turmystyq qajettilikke telý – ulttyń rýhanı tiregin álsiretýge baǵyttalǵan tereń saıasattyń bir bóligi boldy.
      Qamshyny qoldanýdan shekteý – qazaqty erkindiginen aıyrý, tarıhı jady men ulttyq bolmysynan ajyratý áreketi edi. Óıtkeni qamshy tek mal aıdaıtyn qural ǵana emes, kóshpendiler úshin bılik pen ádilettiń, ór rýh pen ult bedeliniń sımvoly boldy. Keńes ókimeti bul quraldyń qazaqtyń rýhyna tıgizer yqpalyn jaqsy túsinip, ony qoldanýdy shekteý arqyly ulttyq sananyń álsireýin kózdedi.
     Degenmen, qamshynyń etnografıalyq mura retinde saqtalyp, fólklorda oryn alýy – ulttyń tarıhı jadyn qorǵaý men rýhanı qundylyqtardy urpaqtan urpaqqa jetkizý jolyndaǵy tabandylyǵynyń belgisi. Qamshyny qaıta dáripteý – ult rýhyn jańǵyrtýdyń, bolmysty qaıta bekitýdiń aıqyn kórinisi bolyp tabylady.

                       Qazirgi kezeń
              (1991 jyldan búginge deıin)

    Táýelsizdik alǵannan keıin qamshy ulttyq mura retinde qaıta baǵalandy. Qamshy jasaýshylyq óner jandanyp, ol qazaqtyń ulttyq sımvoldarynyń birine aınaldy. Qazirgi tańda qamshy mádenı jáne rýhanı qundylyq retinde etnografıalyq kórmelerde, ulttyq merekelerde kórinis tabady.

                    1. Qamshy qurlymy

    Qamshy – ulttyq qolónerdiń ǵajaıyp týyndysy. Onyń jasalýyna, órilýine, sándelýine baılanysty 72-den astam túri bar. Búldirgesi, saby, alaqany, órimi – barlyǵy birigip, tórteýdiń túgeldigin bildiredi.
    • Búldirgesi – aıyrylmaýdyń,
    • Saby – týra joldyń, uzyr ǵumyrdyń,
    • Alaqany – keńdiktiń,
    • Órimi – birliktiń,
    • Ushyndaǵy shashaǵy órim-butaqtyń sımvoly.
    Qamshynyń jasalý tehnıkasy men ólshemi turaqty ulttyq dástúrge baǵynady. Ol tek turmystyq zat emes, sheberlik pen rýhanı baılyqtyń kórinisi.
            
        2. Qamshy qurlymynyń 36 ataýlary

     1. Órimi – Qamshynyń negizgi bóligi, qaıystan órilgen taspalary.
     2. Saby – Qamshynyń qolǵa ustaıtyn tutqasy.
     3. Basy – Qamshynyń ushyndaǵy soqqy beretin bólik.
     4. Dúmi – Qamshy sabynyń eń túp jaǵy.
     5. Alaqany – Sabynyń jalpaq, alaqanǵa sáıkes keletin bóligi.
     6. Búldirgesi – Qamshyny beldikke nemese er-toqymǵa ilip qoıatyn baýy.
     7. Oramy – Qamshy óriminiń aınalmaly, qabattalǵan bóligi.
     8. Kejegesi – Sabyna bekitilgen qosymsha qaıys ne sándik bólikter.
     9. Shejemeıi – Qamshy óriminiń sándik jalǵasqan bóligi.
     10. Aıdary – Qamshynyń ushyndaǵy sándi, bezendirilgen bólik.
     11. Moınaǵy – Sabyn órimmen qosatyn, baılanys ornatatyn bóligi.
     12. Búrkenshigi – Qamshy sabynyń bas jaǵyndaǵy oramaldaı jaýyp turatyn bóligi.
     13. Býnaǵy – Órimniń ártúrli bólikterin aıqyndap turatyn jıyntyq bólshekteri.
     14. Baýyry – Qamshy óriminiń astyńǵy, tegis jaǵy.
     15. Baýrlaǵy – Qamshy óriminiń jıegindegi sándik taspalar.
     16. Shashaǵy – Qamshynyń sándik shashaqtary, kóbine ushyna bekitiledi.
      17. Ózegi – Órimniń ortasyndaǵy negizgi taspa.
      18. Túıini – Qamshy órimin aıaqtaıtyn, túıindelgen bólik.
      19. Shyǵyrshyǵy – Qamshy sabyna sándik úshin bekitiletin saqına tárizdi bólik.
      20. Topshysy – Qamshynyń órimi men saby arasyndaǵy qalyńdaý bóligi.
      21. Túınegi – Sabyna túıilip, myqty baılanystyrylǵan bólik.
      22. Bilezigi – Sabyn bezendiretin, sándik taspa nemese qaıys.
      23. Beldigi – Qamshyny belge ilýge arnalǵan qaıys nemese beldik.
      24. Arqalyǵy – Qamshy sabynyń negizgi tirek bóligi.
      25. Búrshigi – Sabynda ornalasqan sándik, kishkentaı dóńester.
      26. Shegeligi – Sabyna nemese órimine shegemen bekitilgen bóligi.
     27. Kózdigi – Qamshynyń sándik kóz tárizdi elementi.
     28. Qapshyǵy – Qamshyny saqtaý nemese qaptaý úshin jasalatyn jabyndy bólik.
     29. Qarny – Sabyndaǵy oıylǵan, kólemdi bóligi.
     30. Qarymy – Qamshynyń qaıyrylatyn, ıkemdi bóligi.
    31. Beljıegi – Sabyndaǵy sándik jıek.
    32. Jetesi – Sabyna bekitilgen túp jaǵy.
    33. Alqymy – Sabymen órimniń túıisken jeri.
    34. Úshi – Qamshynyń eń sońǵy, ushyndaǵy bóligi.
    35. Bórtesi – Órimniń sándik úshin kóterilgen bederli bóligi.
    36. Shońtylyǵy – Qamshynyń erekshe túıindelgen nemese myqtylaý bekitilgen bóligi.
     Bul bólikterdiń árqaısysy qamshynyń qurylymdyq jáne sándik ereksheligin arttyryp, onyń qyzmetin aıqyndaıdy.

                 Qamshynyń 101 túri

             1. Materıalyna baılanysty
                          qamshylar

    1. Aq qamshy – Aq tústi teriden jasalyp, sándik maqsatta qoldanylǵan.
    2. Qara qamshy – Qara maldyń terisinen jasalatyn tózimdi qamshy.
    3. Sary qamshy – Sary tústi bylǵarydan órilip jasalǵan erekshe qamshy.
    4. Bylǵary qamshy – Kóbinese bylǵarydan jasalǵan berik qamshy.
    5. Shasha qamshy – Ushy shashaqtalǵan, kórkemdelgen sándik qamshy.
    6. Altyn sapty qamshy – Saptyǵy altynmen bezendirilgen mártebelik qamshy.
    7. Kúmis sapty qamshy – Kúmis jalatylǵan, kóbine syılyq retinde beriletin qamshy.
     8. Qarmaqty qamshy – Ushynda qarmaq ilgegi bar, arnaıy jasalǵan qamshy.
     9. Teri qamshy – Jumsaq óńdelgen teriden jasalatyn qamshy.
    10. Shubar qamshy – Ártúrli tústi terilerden órilgen kórkem qamshy.

           2. Órimine baılanysty qamshylar

    11. Bes órimdi qamshy – Bes taspadan órilip, jeńil ári yńǵaıly jasalǵan.
    12. Jeti órimdi qamshy – Jeti taspadan órilip, kúrdeli ári erekshe jasalǵan.
     13. Toǵyz órimdi qamshy – Óte tyǵyz jáne tózimdi etip órilgen qamshy.
     14. On eki órimdi qamshy – Sheberlerdiń jasaǵan erekshe úlgisi.
    15. Syrǵaly qamshy – Ushynda syrǵalar nemese salpynshaqtar bekitilgen.
     16. Sharshy órimdi qamshy – Tórt qyrly sharshy tárizdi órilip jasalǵan qamshy.
     17. Túıin órimdi qamshy – Ár óriminde túıinder qosylǵan erekshe órilgen qamshy.
     18. Saýytty qamshy – Qatty bylǵarydan saýyt sıaqty órilgen qamshy.
     19. Burymdy qamshy – Ushy burym tárizdi órilgen sándik qamshy.
      20. Qos órimdi qamshy – Qos taspadan órilgen, qarapaıym qamshy.

            3. Uzyndyǵyna baılanysty
                            qamshylar

     21. Uzyn qamshy – Uzyndyǵy 2-3 metrge jetetin, at aıdaýǵa arnalǵan qamshy.
     22. Qysqa qamshy – 50-70 sm aralyǵyndaǵy yqsham qamshy.
     23. Qulash qamshy – Bir qulash nemese odan da uzyn, ádette mal aıdaýǵa arnalǵan qamshy.
      24. Sholaq qamshy – Qysqa ári jeńil qamshy túri.
      25. Iyqty qamshy – Uzyn sapty, ıyqqa laqtyrýǵa yńǵaıly qamshy.
      26. Bilek qamshy – Qolǵa yńǵaıly ári yqsham qamshy.
      27. Bel qamshy – Belde alyp júretin shaǵyn qamshy.
     28. Jeldim qamshy – Jińishke, uzyn ári ıilgish qamshy.
     29. Qosuzyn qamshy – Eki uzyn taspadan órilgen erekshe qamshy.
      30. Qysqa órimdi qamshy – Qysqa órimmen jasalatyn yqsham qamshy.

            4. Qoldanylýyna baılanysty
                           qamshylar
   
    31. Mal aıdaǵysh qamshy – Mal baǵýǵa arnalǵan berik ári uzyn qamshy.
    32. Sándik qamshy – Sal-seri nemese syı retinde qoldanylatyn áshekeıli qamshy.
    33. Jazalaýshy qamshy – Jaza nemese tártip ornatý úshin qoldanylǵan qamshy.
    34. Daýly qamshy – Bılerdiń daýly máselelerdi sheshýde qoldanǵan nyshany.
     35. Kólik qamshy – Arba nemese ógiz aıdaýǵa arnalǵan uzyn qamshy.
     36. Bala qamshy – Balalarǵa arnalǵan yqsham ári jeńil qamshy.
     37. Qol qamshy – Qolǵa ustap júrýge arnalǵan shaǵyn qamshy.
     38. Jorǵa qamshy – Jorǵa minip júrgender paıdalanatyn sándi qamshy.
     39. Toı qamshy – Toılarda syılyq nemese kórinis úshin qoldanylatyn qamshy.
      40. Jylqy qamshy – Jylqyny baptaýǵa arnalǵan arnaıy qamshy.

      5. Áleýmettik mártebege baılanysty
                           qamshylar

     41. Han qamshysy – Handardyń bılik belgisi retinde qoldanǵan sándi qamshy.
     42. Bı qamshysy – Sot sheshimin shyǵarýda qoldanylǵan erekshe qamshy.
     43. Batyr qamshysy – Batyrlardyń mártebelik sımvoly.
     44. Molda qamshysy – Dinı qyzmetkerler ustaǵan qasıetti qamshy.
     45. Sal-seri qamshysy – Sal-serilerdiń sán-saltanatyn aıqyndaıtyn qamshy.
     46. Ákim qamshysy – Rý basshylarynyń sımvoly bolǵan qamshy.
      47. Kóshbasshy qamshysy – Qoǵamdaǵy bedeldi tulǵalarǵa arnalǵan qamshy.
     48. Ata qamshysy – Jasy úlken adamdarǵa arnalǵan qurmetti qamshy.
     49. Sultan qamshysy – Bıleýshilerdiń mártebe belgisi retinde qoldanǵan. 
     50. Baqsy qamshysy – Baqsylardyń joralǵylarda paıdalanatyn erekshe qamshysy.

        6. Áshekeıi men órnegine baılanysty
                                 qamshylar

    51. Órnekti qamshy – Áshekeıli órnektermen bezendirilgen qamshy.
     52. Kózdi qamshy – Óriminde kóz tárizdi órnek salynǵan.
     53. Aıshyqty qamshy – Ásemdikke erekshe mán berilgen bederli qamshy.
     54. Syrǵaly qamshy – Ushynda salpynshaq nemese syrǵalary bar qamshy.
     55. Shashaqty qamshy – Shetine shashaqtar bekitilgen kórkem qamshy.
     56. Shynjyrly qamshy – Ushyna shynjyr bekitilgen aýyr qamshy.
     57. Kúmis órimdi qamshy – Órimine kúmis symdar qosylyp órilgen qamshy.
     58. Altyn órimdi qamshy – Órimine altyn symdar qosylǵan sándi qamshy.
     59. Jeti tústi qamshy – Ártúrli tústi taspalardan órilgen kórkem qamshy.
     60. Shubar órimdi qamshy – Órimi shubarlanyp, ásemdelgen erekshe qamshy.

                7. Qorǵanys jáne urys úshin
                 paıdalanatyn qamshylar

     61. Dúr qamshy – Jazalaýǵa arnalǵan aýyr qamshy.
     62. Ury qamshy – Urys kezinde qarý retinde qoldanylǵan qamshy.
     63. Shyńǵyrtpa qamshy – Urý kezinde qatty dybys shyǵaratyn qamshy.
    64. Jylan qamshy – Uzyn, ıilgish, jylan tárizdi qamshy.
    65. Soıylbas qamshy – Ushyna soıyl bekitilgen aýyr qamshy.
    66. Qurysh qamshy – Metal qosylyp jasalǵan berik qamshy.
    67. Soıyl qamshy – Qarýǵa uqsas aýyr qamshy.
    68. Shappa qamshy – Urysqa yńǵaıly etip jasalǵan qamshy.
    69. Qarýly qamshy – Ushyna metal bekitilgen aýyr qamshy.
     70. Qarmaý qamshy – Ushynda ilmek ornatylǵan erekshe qamshy.

                  8. Erekshe jáne aımaqtyq
                             qamshylar

      71. Sheter qamshy – Jeńil ári ıilgish qamshy.
     72. Kerbez qamshy – Áıelderge arnalǵan sándik qamshy.
      73. Shatyr qamshy – Kıiz úıdiń sáni úshin jasalǵan qamshy.
     74. Qutty qamshy – Qasıetti dep sanalatyn qamshy.
     75. Dýlyǵaly qamshy – Sapy dýlyǵaǵa uqsas bezendirilgen sándi qamshy.
     76. Shańyraq qamshy – Shańyraqta ilinetin, kıiz úıdiń sımvoly retinde qoldanylatyn qamshy.
     77. Salt qamshy – Er-turmanmen birge júretin, salt mingende qoldanylatyn qamshy.
     78. Naýryz qamshy – Naýryz merekesinde syılyq retinde jasalatyn erekshe qamshy.
    78. Taı qamshy – Taıǵa nemese qunanǵa arnalǵan shaǵyn qamshy.
     80. Baqtashylyq qamshy – Malshynyń kúndelikti turmysta paıdalanatyn qamshysy.

             9. Maqsaty men erekshe pishinine
                      baılanysty qamshylar

     81. Qazmoıyn qamshy – Saby ıilgen, qazdyń moınyna uqsaıtyn qamshy.
     82. Taspa qamshy – Taspadan órilgen jeńil ári sándik qamshy.
      83. Aıbat qamshy – Saltanatqa nemese bıik mártebeni kórsetý úshin qoldanylǵan qamshy.
     84. Sáýkele qamshy – Ushy sáýkeleniń pishininde bezendirilgen ádemi qamshy.
     85. Qaraýyl qamshy – Qaraýyl nemese kúzet qyzmetinde qoldanylǵan qamshy.
     86. Atbegilik qamshy – At baptaýda, úıretýde paıdalanylǵan qamshy.
      87. Shyrmaýyq qamshy – Shyrmaýyq órimge uqsas, erekshe órilgen qamshy.
      88. Sarbaz qamshy – Sarbazdardyń urysta nemese sapta qoldanǵan qarý qamshysy.
      89. Qarǵybaý qamshy – It úıretýde paıdalanylǵan shaǵyn qamshy.
      90. Kerege qamshy – Kıiz úıdiń keregesine bekitilip turatyn shaǵyn sándik qamshy.
            
         10. Erekshe ataýlary men kıeli
                                qamshylar

     91. Turmystyq qamshy – Kúndelikti ómirde qoldanylǵan qarapaıym qamshy.
     92. Sheshen qamshy – Sheshender men bılerdiń qolynan túspeıtin mártebeli qamshy.
     93. Qasıetti qamshy – Bata berýde nemese salttyq rásimderde qoldanylǵan qamshy.
     94. Qarsy qamshy – Qarsylasýdy bildiretin nyshandyq qamshy.
     95. Kıeli qamshy – Joralǵylarda qoldanylǵan, kıeli sanalǵan qamshy.
     96. Ustaz qamshy – Ustazdar men tálimgerler paıdalanǵan tárbıe quraly.
     97. Besqulaq qamshy – Bes salpynshaq nemese  sándik elementi bar qamshy.
     98. Sáttilik qamshy – Joryqqa nemese jolǵa shyqqanda qoldanylǵan qamshy.
     99. Tóre qamshy – Tórelerdiń mártebesin bildiretin sándi qamshy.
     100. Qutqarýshy qamshy – Qaýipten nemese qıyn jaǵdaıdan qutylýǵa arnalǵan sımvolıkalyq qamshy.
    101. Murager qamshy – Mura retinde atadan balaǵa beriletin erekshe qamshy.
    
          Qazaq qamshysynyń 55 túrli
                         órim ataýlary
  
    Órim óneriniń sımvolıkalyq máni

    Qamshynyń órimi – qazaq sheberleriniń keremet óneri. Ár órimniń óziniń sımvolıkasy men tereń maǵynasy bar:
    • Alty taspaly órim – alty alashtyń birliginiń sımvoly.
    • Úsh taspaly órim – ata- ana jáne balanyń otbasy, óz jurty. naǵash jurty, qaıyn jurtynyń birlik birligi.
    • Tórt taspaly órim – tórtteý túgeldiń, tórt qara kózdiń belgisi.
     • Bes taspaly órim – berik senimniń belgisi.
    • Jeti taspaly órim – jeti ata, jeti jurttyń belgisi.
    • Segiz taspaly órim – baılyq pen molshylyqtyń belgisi.
    • Toǵyz órim – halyqtyń kıeli sany, birlik pen tutastyqty bildiredi.
     • On taspaly órim - kóp urpaqty bolýdyń nyshany.
     • On eki taspaly órim – jyldyń on eki aıda aman júrýdi beıneleıdi.
     Sheberler órim jasaýda ár taspanyń qıýlasýyna, birtutastyǵyna mán bergen. Bul qamshynyń tek qural ǵana emes, óner týyndysy ekenin kórsetedi. Tómendegi 55 túrli qrimniń de osyndaı ózine tán sımvolıkalyq máni men maǵynasy bar:

      1. Alty órim – alty taspadan órilgen órim.
     2. Jeti órim – jeti taspadan órilgen órim.
     3. Segiz órim – segiz taspadan órilgen órim.
     4. Toǵyz órim – toǵyz taspadan órilgen órim.
     5. On órim – on taspadan órilgen órim.
     6. Bes órim – bes taspadan órilgen órim.
     7. Tórt órim – tórt taspadan órilgen órim.
     8. Eki órim (qos órim) – eki taspadan órilgen órim.
    9. Bir órim – jalǵyz taspadan órilgen órim.
    10. Qos burym – eki burymnyń biriktirilip órilýi.
     11. Burama órim – taspalardyń buralyp órilýi.
     12. Sheńber órim – sheńber tárizdi órilgen órim.
     13. Kemer órim – altyn nemese kúmis áshekeılengen órim.
      14. Jaı órim – qarapaıym tásilmen órilgen órim.
      15. Qara órim – qara tústi taspadan órilgen órim.
      16. Sary órim – sary tústi taspadan órilgen órim.
      17. Órmek órim – órmekshiniń toryndaı qıylysyp órilgen órim.
      18. Taraq órim – taraq pishindi órim.
      19. Qalmaq órim – qalmaq ádisimen órilgen erekshe órim.
      20. Marjan órim – marjandaı tizbektep órgen órim túri.
      21. Kúltelengen órim – ushtary kúltelenip órilgen órim.
     22. Qos qabat órim – eki qabat taspadan órilgen órim.
      23. Tuıyq órim – tyǵyz ári jabyq ádispen órilgen órim.
     24. Aıdar órim – aıdarsha sándelip órilgen órim.
     25. Taspa órim – jalpaq taspa túrinde órilgen órim.
     26. Qosqulaq órim – qulaq tárizdi qos órim.
     27. Quramdy órim – ártúrli ádisterdiń úılesimimen jasalǵan órim.
      28. Qarakóz órim – qara tústi kóz tárizdi órim.
      29. Shashaq órim – shashaq sıaqty sándelgen órim.
      30. Doıyr órim – qatty jáne myqty órim.
      31. Qum órim – qundy materıaldardan órilgen usaq órim.
      32. Jalpaq órim – jalpaq jáne keń órilgen órim.
      33. Jińishke órim – jińishke taspalarmen órilgen órim.
    Aınalma órim – aınalyp óriletin ádis.
      34. Qaıqy órim – qaıqy pishindi órim.
      35. Qanat órim – qanat tárizdi órilgen órim.
      36. Taramys órim – taramys taspalardan órilgen órim.
      37. Butaq órim – butaq tárizdi órilgen órim.
      38.Shubat órim – shubatylǵan ádispen órilgen órim.
     39. Tutqaly órim – tutqaǵa bekitilip órilgen órim.
     40. Túkti órim – túkti, úlpildek órim.
      Kúltek órim – kúltelep jasaǵan taspadan órilgen órim.
    41. Shaqpaq órim – shaqpaq tas tárizdi órim.
    42. Aralaspa órim – ár túrli taspany qosyp órgen sándi órim.
     43. Jym órim – jym pishindi sándelgen órim.
      44. Jyrym órim– jyrymdap órgen órim túri.
      45. Bytyra órim – bólek-bólek, sala-sala etip órgen órim túri.
      46. Monshaq órim – monshaq tas qosyp órgen órim túri.
       47. Tamshy órim – jańbyr tamshysy pishindi órgen órim túri.
       48. Taıǵaq órim – esh budyrsyz órgen órim túri.
       49. Qýrsyrma órim - qýsyryp órgen órim túri.
       50. Shásh órim - áıelderiń shashyna uqsattyp órgen órim túri.
       51. Jolaq órim – ártúrli tús berip jolaq salyp órgen órim túri.
       52. Toq órim – órimin qamshy sabynan jýan etip órgen órim túri.
       53. Qyz órim – qyz balalarǵa arnalǵan názik órim túri.
        54. Úzbe órim – úzip-úzip órgen órim túri.
        55. Shashpa órim - bir qamshynyń órimin 3 te 4 órim etip órgen órim túri.
Bul tizim dástúrli órim túrlerin tolyq kórsetip qana qoımaı, ártúrli beıneli ataýlar men qoldaný erekshelikterin qamtıdy.
     Qamshy – qazaq halqynyń ulttyq bolmysy men mádenıetiniń sımvoly, turmys-tirshiliginiń ajyramas bóligi jáne rýhanı tereńdiginiń kórinisi. Qamshynyń 101 túrli ataýy men 55 túrli órim ataýy qazaq tiliniń baılyǵyn, ulttyq dúnıetanym men qolóner sheberliginiń kemeldigin kórsetedi. Árbir ataý men órim – ulttyń tarıhy men mádenıetiniń aınasy, ata-babadan jetken rýhanı mura. Bul ataýlar urpaq sabaqtastyǵyn saqtaýǵa, ulttyq qundylyqtardy dáripteýge qyzmet etedi jáne qazaq halqynyń tereń fılosofıalyq jáne mıfologıalyq, psıhologıalyq oı-órisin, úly qolóner mádneıetin pash etedi. Qamshy – tek qural emes, ol ulttyń rýhanı jáne mádenı jaýhar jádigeri dep taný qajet.
   
              Qamshy ustaý ádepteri

               1. Qamshy ilý ádebi

      Qazaq halqynyń dástúrinde qamshy ilý ádebi tereń mánge ıe. Bul ádet tek turmystyq zatty ǵana emes, adamnyń ómirindegi mańyzdy sátterdi, onyń áleýmettik jaǵdaıyn bildiretin belgi retinde sanalady.
     Qamshy ustaý – úlken jaýapkershilik pen ádeptilikti talap etedi. Mysaly:
    • Qamshynyń saby joǵary qaratyp, oń qolǵa ustap júrý – elge qurmet kórsetýdiń belgisi.
     • Úıge kirgende qamshyny oń bosaǵaǵa ilý – tynyshtyq pen tártipti saqtaý mánin beredi.
     • Qamshyny tóńkerip ustaý – qorqynysh nemese daý-damaıdyń belgisi.
Qazaq úıinde qamshyny ilýdiń de ózindik tártibi bar: ol kıiz úıdiń tórinde, joǵary deńgeıdegi ornynda saqtalady.
     • Qamshyny esikten súıretip kirmeıdi, esik jaqa, ne tór aldyna laqtyryp tastamaıdy. Olaı etý kórgensizdik sanalady. Qamshy ustaý ádebine jat qylyq sanalady.

      2. Erli-zaıyptylardyń qamshy ilý
                                 ádebi
   
      Eger bir úıdegi erli-zaıyptylar ekeýi de tiri bolsa, qamshy eki búktelip, laıyqty jerge, kóbinese tórge ilinedi. Bul otbasy tynyshtyǵy men úılesimdiliktiń belgisi bolyp tabylady. Al eri qaıtys bolǵan áıelder qamshynyń órimin salaqtatyp iledi, bul kelip-ketken qonaqtarǵa onyń qaıǵysyn bildiredi. Qonaqtar qamshynyń ilinýine qarap, úı ıesiniń qaıtys bolǵanyn bilip, áıelge kóńil aıtyp, baqıǵa qaıtqan adamǵa quran oqyp, duǵa baǵyshtaıdy.

        3. Qamshy arqyly qyzǵa sóz salý
                                  ádebi

     Qazaq jigitteri aýylyn aralap qydyra  júrip, ózine unaǵan qyzdyń úıine arnaıy baryp túsedi. Qyzdyń ata-anasyna “qydyryp kelgen syńaı” tanytyp amandasyp, qonaq bolyp attanady. Jigit keterinde bildirmeı oń jaq kerege basyna qamshysyn ilip ketedi. İlýli turǵan bóten qamshyny kórgen qyzdyń ata-anasy qamshysyn ilip ketken jigit qyzyn unatyp, qyzyna sóz salyp ketkenin birden ańǵarady. Sosyn qamshysynyń órimi men áshekeıine qarap, ol jigittiń ál-aýqatyn túsinedi. Eger qamshy áshekeılengen ári baǵaly bolsa, jigittiń joǵary áleýmettik jaǵdaıy men baılyǵy bar ekenin bildiredi. Al qarapaıym qamshy bolsa, onyń qarapaıym, kedeı bolǵanyn kórsetedi. Eger qyz jigitti onatyp qalsa, qamshyny alyp qalady, qyz jigitti unatpasa, qamshyny káde syı jasap jaýshydan qaıtaryp jiberedi. Oǵan jigit jaq esh renjimeı durys qabyldaıdy.
 
           4. Qamshy at ústinde qamshy ustaý
                                  ádebi

      Qazaq halqy atqa mingende qamshyny qolynan tastamaıdy. Ádette, qamshynyń búldirgesi bilegine ilip ustalady. Bul er adamnyń kúsh-qýatyn, kóshpeli ómir saltyna beıimdelgendigin bildiredi. Jaıaý júrgende qamshy eki búktelip, etik qonyshysyna nemese belbeýge salyp alynady. Al at ústinde qamshyny ustaý yńǵaısyz bolsa, ony taqymǵa qysyp, erdiń aldyńǵy jaǵyna ilip qoıady.
      At ústinde qamshyny bet aldy shoshańdatyp ustamaıdy. Bireýge siltemeıdi, egerde jol suraǵan bireýge baǵyt nusqaýǵa týra kelse, qamshyny eki búktep oń qolyna ustap turyp, jol nusqap kórsetedi. Qamshy órimin salaqtatyp jol kórsetý ádepsizdik sanalady. At ústinde bireýge qamshy usynýǵa týra kelse, qamshynyń sabyn berip usynady.

                 5. Úıde qamshy ilý ádebi

      Úıde qamshy kóbinese kerege basynyń kógine, ýyqtyń qarnyna, syrtqy dódegege nemese úı beldeýine ilinedi. Bul úıdiń ishki mádenıetin, onyń áleýmettik jaǵdaıyn bildiredi. Daý-damaı kezinde qamshy úıge súıretilip kirip, tórge nemese bosaǵaǵa qoıylǵan soń, eki búktelip oń tizeniń astyna qoıylady.

         6. Qamshy arqyly oı men sezim
                       bildirý ádebi

      Qazaq halqy keıde ózderiniń oılaryn nemese sózderin ashyq aıta almaı, qamshyny qoldaný arqyly bildirgen. Mysaly, «Qamshy saby synsa – qatyn óledi, pyshaq saby synsa – kúıeýi óledi» degen yrymdar arqyly qaıǵyly jaǵdaıdy aıqyn kórsetken. Eger bireýdiń áıeliniń qaıtys bolǵanyn aıtý qıyn bolsa, qamshynyń sabyn syndyryp kórsetý arqyly bul qaıǵyly habardy bildirgen.

             7. Qamshynyń áleýmettik máni

      Qazaqtar basqa bir úıge kirgende kerege basyndaǵy ilýli turǵan qamshynyń sany men órimine qarap, úıdiń músheleri týraly málimet alǵan. Ásirese, qamshynyń órimi men áshekeıine qarap, úıde qansha ul, qansha qyz bala bar ekenin, olardyń qandaı ispen aınalysatynyn bilip otyrǵan. Mysaly, kúmistelgen qamshy qyz balany, al jýan qamshylar ul balany bildiredi. Bul dástúr «Qamshy tilin bilý» dep atalady, ol qazaq halqynyń qoǵamdastyqtaǵy birligin, dúnıetanymyn jáne qolóneriniń tereńdigin kórsetedi.

            Qamshynyń syılyqtyq máni

     Qazaq dástúrinde qamshy syılaý – erekshe qurmet pen izgiliktiń belgisi. Qamshy syılaý arqyly jaqyn adamdarǵa batasyn berý, tilek aıtý nemese mártebesin kórsetý dástúri qalyptasqan. Máselen:
    • Jas kelinge kúmis sapty qamshy syılaý – onyń otbasyǵa engenin qurmetteý.
    • Atbegilerge berilýi – olardy erekshe baǵalaý belgisi.
    • Jastarǵa qamshy syılaý – er azamattyqqa, el qorǵaýǵa tárbıeleýdiń sımvoly.

       Qamshyǵa qatysty yrym-tyıymdar

Qamshyny qazaq halqy qasıetti qural retinde qarastyryp, oǵan baılanysty kóptegen yrymdar men tyıymdar jasaǵan:
   • Qamshyny attap ótýge bolmaıdy – bul jolsyzdyq dep esepteledi.
   • Qamshyny túnde dalaǵa qaldyrý – jamanshylyq shaqyrady.
    • Qamshy sabyn qıratyp, syndyrý – otbasylyq urys-keristi bildiredi.
Sonymen qatar, qamshyny alys saparǵa shyqqanda jyn-shaıtannan qorǵaný úshin tumar retinde de qoldanǵan.

            Qazaqtyń qamshygerlik óneri

     Qazaqtyń qamshygerlik óneri — ulttyq mádenıet pen batyrlyq rýhtyń mańyzdy bóligi. Bul óner qamshyny sheberlikpen ustaý jáne ony qorǵanys pen shabýyl qarýy retinde paıdalaný tásilderin qamtıdy. Qamshy tek mal baǵý quraly emes, kóshpeli ómir saltynda abyroıdyń, aıbattyń, batyrlyqtyń jáne bıliktiń, qamgerliktiń sımvoly bolǵan. Qamshygerler halyqtyń qorǵaýshysy, ádildik jarshysy, rýhanı jetekshisi retinde tanylǵan.
     Qamshygerlik – bul jaı ǵana óner emes, ol adamnyń jan-jaqty qabiletin, rýhanı jáne fızıkalyq qasıetterin úılestiretin kúrdeli sheberlik. Qamshygerlik ónerdiń negizinde mynandaı qasıetter jatyr:
    • Tezdik pen jyldamdyq: Qamshygerge qarsylasynyń ár qımylyna jyldam áreket etý úshin mol tájirıbe men eptilik qajet.
    • Dáldik pen mergendik: Qamshyny dál soqqyǵa baǵyttaý – qamshygerlik sheberliktiń basty ereksheligi.
    • Eptilik pen batyldyq: Adam árqashan óz múmkindikterine senip, kez kelgen sátte áreket etýge daıyn bolýy kerek.
    • Adaldyq pen kóregendik: Qamshygerge shynaıylyq, ádildik, ári jaǵdaıdy aldyn ala seze bilý qasıetteri tán.
     • Aılakerlik pen aqyldylyq: Qarsylasyn aldap, ne ony tuzaqqa túsirý, durys strategıa qurý úshin aqyl qajet.
    • Ójettilik pen sabyrlyq: Qamshyger árdaıym qaısar minez tanytyp, ashýǵa berilmeı, sabyrlyq saqtaıdy.
     • Durys boljam men esepteý: Qarsylasynyń kelesi qadamyn shamalap, áreketin esepteı bilý – naǵyz sheberliktiń belgisi.
     Qamshygerlik óneri adamnyń jan-jaqty jetilýine yqpal etedi. Ol adamnyń aqyl-oıyn, kúshin, rýhanı baılyǵyn bir arnaǵa toǵystyrady. Bul óner urpaqty eptilikke, batyldyqqa, sabyrlyqqa baýlyp, kúrdeli sheshimderdi jyldam qabyldaı bilýge úıretedi. Sondyqtan qamshygerlik – naǵyz erlik pen bilimdiliktiń, sheberlik pen parasattylyqtyń toǵysqan tuǵyry. Ekiniń biri qamshyger bola almaıdy, óıtkeni bul qasıetterdi boıǵa darytý uzaq jyldyq tájirıbeni, tabıǵı qabiletti jáne erekshe rýhty talap etedi.

           Qazaqtyń ataqty qamshygerleri

                          Qareke qamshyger

    • Ómir súrgen kezeńi: XIX ǵasyrdyń sońy – XX ǵasyrdyń basy.
    • Ómir súrgen jeri: Qytaıdyń Shyńjań ólkesi.
    • Ómirbaıany men óneri: Qareke Qamshyger qazaqtyń ataqty qamshygeri retinde belgili. Ol Shyńjań óńirinde ómir súrgen jáne qamshygerlik ónerimen óz zamanynyń qaharmany atanǵan. Onyń sheberligi men batyldyǵy týraly ańyz-áńgimeler kóp taralǵan. Qamshymen jaýlaryn qorqytyp, qarsylasyn bir soqqymen jeńetin ádis-tásilderi halyq arasynda keńinen aıtylǵan.
      Birde Qarekeni jaraǵan Býra qýyp kelip, jaýynynynan alǵaly qalǵanda, ony qamshymen qaqbasyna bir tartqanda, beıne almas qylyshpen kesip túskendeı, Býranyń basyn ekige haq bólip túsiredi. Ol Qarekeniń eń alǵashqy qamshy silteýi edi. Sodan bastap, onyń aty elige málim bolǵan.
    Qareke Qamshyger taǵy birde jaýdyń birneshe qarýly sarbazyn qamshymen-aq jeńip, olardyń úreıin ushyrǵan. Onyń qamshysynyń jyldamdyǵy sonsha, qarsylasy soqqy qaıdan kelgenin túsinbeı qalǵan desedi.

            Qanjyǵaly Bógenbaı batyr

   • Ómir súrgen kezeńi: 1680–1778 jyldar.
   • Ómir súrgen jeri: Qazaq handyǵynyń aýmaǵy.
   • Óneri: Jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy kúreste qamshyny sheber qarý retinde qoldanǵan. Bógenbaıdyń qamshy ustaý máneri men batyrlyǵy qazaq eliniń jaýyngerlik rýhyn kótergen.
     Bógenbaı batyr bir jekpe-jekte qamshysyn tek qorǵanys quraly emes, shabýyl quraly retinde de qoldanyp, jaýyn jeńgeni týraly ańyz bar. Onyń qamshygerlik sheberligine jurtshylyq tánti bolǵan.

                      Meshel Qamshyger

  • Ómir súrgen kezeńi: XIX ǵasyr.
  • Ómir súrgen jeri: Qazaqstan aýmaǵy.
  • Óneri: Meshel qamshyger qamshyny óte sheber qoldanýymen aty shyqqan. Onyń qamshymen qarsylasyn birden qulatatyn ádisteri halyq arasynda ańyz bolǵan.
    Meshel Qamshyger birde eki taıpa arasyndaǵy daý-damaıda qamshymen jaýlasqan eki jaqtyń basshylaryn sabasyna túsirip, ádildik ornatqan.

                Shaqshaq Jánibek batyr

   • Ómir súrgen kezeńi: 1693–1750 jyldar.
   • Ómir súrgen jeri: Torǵaı óńiri.
   • Óneri: Jánibek batyr qamshygerligimen tanymal. Ol qamshyny tek qarý emes, bıliktiń belgisi retinde de qoldanǵan. Onyń qamshy ustaǵan beınesi halyq jadynda erekshe qalǵan.

                            Jáńgir han

   • Ómir súrgen kezeńi: 1801–1845 jyldar.
   • Ómir súrgen jeri: Bókeı Ordasy.
   • Óneri: Jáńgir han qamshygerlik ónerdi bılikte de, jaýgershilik zamanda da paıdalana bilgen. Ol qamshymen eldiń tártibin saqtap, ádildigin kórsetken tulǵa.

                Mashhúr Júsip Kópeev
                          qamshyger

      Mashhúr Júsip Kópeev (1858–1931) — qazaqtyń belgili aqyny, ǵalymy, fólklorshysy ári fılosofy. Onyń esimi rýhanı murasymen, tarıhı-etnografıalyq zertteýlerimen keń tanymal. Ol tek oıshyl, aǵartýshy ǵana emes, dástúrli qazaq ómiriniń kóptegen qyrlaryn meńgergen tulǵa bolǵan. Onyń qamshyǵa qatysty oılary men qamshyny qoldaný ádebi týraly derekteri ulttyq mádenıetke tereń boılaǵan.

            Mashhúr Júsip jáne qamshy

      Mashhúr Júsip qamshynyń tek turmystyq qural emes, qazaqtyń rýhanı-mádenı ómiriniń sımvoly ekenin jaqsy bilgen. Onyń jazbalarynda qamshy týraly etnografıalyq málimetter kezdesedi. Ol qamshynyń áleýmettik róli, ulttyq bolmysqa áseri týraly tereń oı qozǵaǵan.

                   Qamshygerlik qasıeti

     Mashhúr Júsip tikeleı qamshyger retinde tanylmasa da, onyń qamshy ustaý ádebi men osy ónerge qatysty zertteýleri halyq arasynda joǵary baǵalanǵan. Onyń jazbalarynda qamshynyń er adamnyń aıbary, batyrlyqtyń nyshany, el bıleýdiń sımvoly retindegi róli erekshe sıpattalǵan.

               Qamshyǵa qatysty oılary

    • Qamshyny kez kelgen jerde qalaı bolsa solaı ustaý qazaqy ádepke jatpaıdy.
   • Qamshy tek qajettilikte ǵana qoldanylady, ony abyroı men mártebeniń belgisi retinde de qarastyrý kerek.
   • Úıge kirgende qamshyny qurmetpen bosaǵaǵa nemese arnaıy orynǵa qoıý kerek.
   • Mashhúr Júsiptiń qamshy jaıly jazbalary qazaq halqynyń turmysy men salt-dástúrin zertteýde úlken ról atqardy. Onyń qamshyny tek qural retinde emes, rýhanı mádenıettiń bir bóligi retinde qarastyrýy qazaq mádenıetiniń baılyǵyn kórsetedi.

        Qamshygerlerdiń mádenıettegi
                                orny

    • Qamshygerler tek jaýynger ǵana emes, kóshpeli mádenıettiń kórnekti tulǵalary boldy. Olar qamshyny paıdalaný arqyly jaýyngerlik rýhty saqtap qana qoımaı, halyq arasynda tártip ornatý, ádildikti qorǵaý, ulttyq bolmysty kórsetý qyzmetin de atqardy.
     • Qazaqtyń qamshygerleri ulttyq rýhtyń, batyrlyqtyń jáne ádildiktiń sımvoly boldy. Qamshygerlik óner urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp, halqymyzdyń rýhanı qazynasyna aınaldy. Qareke, Meshel syndy qamshygerler qazaq halqynyń qaharmandyq rýhynyń beınesi retinde tarıhta qaldy.

         Qamshynyń zamanaýı qoldanysy

    Qazirgi kezde qamshy ulttyq mura retinde saqtalyp, mádenı sharalarda, etnografıalyq kórmelerde keńinen kórsetiledi. Qazaq qolónershileri ony turmystyq jáne sándik buıym retinde qaıta jańǵyrtyp, qazaq halqynyń ulttyq sımvoldyq máni bar qural retinde ǵana dáriptep júr.  Ary ketse onyń jasalýy, qoldanylýy, ádepteri men sımvoldyq mánderin, baıyrǵy bolmysy men ómir fılosofıasyn ǵana tanytady.
      Menshe bul jetpeıdi.
      Bul ata-babadan qalǵan asyl mura keler urpaqqa amanat bolyp, ulttyq mádenıettiń altyn qazyǵy retinde máńgi saqtalýy tıis. Ol ǵana emes. Qamshyny ulttyq brendke aınaldyrý jáne halyqaralyq sport retinde damytýmyz kerek.
       Qamshy – qazaq halqynyń rýhanı jáne turmystyq mádenıetiniń erekshe sımvoly. Bul mura tek etnografıalyq jádiger ǵana emes, adamnyń fızıkalyq, psıhologıalyq, jáne rýhanı damýyna yqpal etetin ámbebap qural retinde baǵalanady. Qamshyny zamanaýı qoǵamda ulttyq brend retinde qaıta jańǵyrtyp, halyqaralyq sport deńgeıine kóterýdiń mańyzy óte zor bolmaq.

          Qamshy — jetilgen sprot quraly

                  Densaýlyqqa paıdasy

      1. Kózdiń kórý qabiletin jaqsartady. Qamshyny dáldikpen paıdalaný kózdiń nysanany tanýy men nazardy shoǵyrlandyrýy jaqsarady.
     2. Qol men ıyqtyń bulshyqetterin damytady. Qamshyny tıimdi sermeý arqyly qol, ıyq jáne keýde bulshyqetteri jaqsy jetiledi jáne shynyǵady.
    3. Búkil dene qozǵalystaryn bir retke keltirip, Koordınasıany jaqsartady. Qamshygerlik óner búkil dene qozǵalystaryn, kózdiń ótkirligin, qol jáne aıaqtyń úılesimdi jumysyn tez ári úılesimdi áreket jasaýdy talap etedi.
     4. Estý qabiletin jetildiredi. Qamshynyń dybysyna nazar aýdarý estý qabiletin jaqsartyp, shapshań áreket etýge daǵdylandyrady.
         
             Rýhanı-emosıonaldyq áseri

      1. Rýhty kóteredi. Qamshy qazaqtyń batyrlyq pen tektiliktiń belgisi bolǵandyqtan, ony qoldaný tulǵanyń rýhanı qýatyn arttyrady.
     2. Batyrlyqqa baýlıdy. Qamshyny meńgerý arqyly adamnyń erik-jigeri kúsheıip, batyldyq qasıetteri qalyptasady.
     3. Sabyr men tártipke úıretedi. Qamshygerlik óner sheberlikti, shydamdylyqty jáne ózin-ózi baqylaýdy talap etedi.
     4. Mıdy damyttady. Qamshyny qoldaný kezinde shapshańdyq pen dáldikti qajet etetin jattyǵýlar adamnyń kognıtıvtik qabiletterin jetildiredi. Bul reaksıa jyldamdyǵyn, sheshim qabyldaý qabiletin jáne nazardy shoǵyrlandyrýdy damytady.

          Qamshyny halyqaralyq sport
                retinde damytý joldary

    1. Qamshygerlik jarystardyń erejesin ázirleýmiz kerek.
     • Jarys túrleri: dáldikpen nysana kózdeý, ýaqytqa qamshy sermeý, sheberlik kórsetý.
    • Qatysýshylardyń sheberlik deńgeıine sáıkes jarys sanattaryn engizý.
     2. Ulttyq sport oıyndarymen biriktirý:
Qamshyny at báıgesi, qyz qýý, kókpar, sadaq atý, jamby atý sıaqty dástúrli oıyndarǵa qosý arqyly jarystyń tartymdylyǵyn arttyrý.
     3. Qamshyny sándik jáne turmystyq qural retinde eksporttaýmen birge qamshygerlik jarystardy jahandyq sport túrine aınaldyrý arqyly álemdik aýdıtorıaǵa tanytý búgingi bizdiń ult jaýharyn qurmetteý sezimimizdi arttyra túsedi.
     Qamshy – qazaq brendke aınaldyrý arqyly álemge qazaq mádenıetin tanytyp, qamshygerlik jarystardy halyqaralyq sport túri retinde damytýǵa zor múmkindik bar. Bul tek ulttyq bolmysty saqtaý ǵana emes, densaýlyqty nyǵaıtý, rýhty shyńdaý jáne qazaqtyń baı dástúrin jahandyq deńgeıde dáripteýdiń mańyzdy qadamy bolmaq.

     Qýanysh Biláluly Qamshynyń rýhanı   
                   murasyn jańǵyrtýshy

    «Qamshy portalynyń» jetekshisi Qýanysh Biláluly – qazaqtyń ulttyq murasy men salt-dástúrin jańǵyrtý jolynda eleýli eńbek etip júrgen tulǵa. Ol bala qamshydan altyn qamshyǵa deıin qamshynyń onnan astam túrin jasap, ulttyq qundylyqtardy qazirgi zamanǵa saı qaıta túletýde. Sonymen qatar, zamanaýı úlgidegi qamshy dızaınyn usyna otyryp, ata-babadan qalǵan asyl murany jas býynnyń sanasyna sińirýge erekshe kúsh salýda.
      Qýanysh Biláluly qamshyny tek turmystyq zat retinde ǵana emes, rýhanı sımvol retinde de qarastyrady. Onyń balalar baqshalaryna arnalǵan «Qamshy» jáne «Dúr qamshy» atty án mátinderin shyǵaryp, jas urpaqtyń rýhanı dúnıesine ulttyq tárbıe dánin egip júrgeni – osynyń aıqyn kórinisi.
      Qamshynyń qazaq ómirindegi tereń mánin uǵyndyra otyryp, Qýanysh Biláluly ulttyq murany jańasha qyrynan tanytýǵa bar kúshin jumsap keledi. Onyń eńbegi – tek shyǵarmashylyq emes, rýhanı jańǵyrý jolyndaǵy úlken úles.

     Barshalaryńyzǵa kóp rahmet!

  Bolat Bopaıuly