Búgingi tańda Qytaı óte tez qarqynmen damýda, onyń negizgi saıasatynyń biri – «Batys óńirdi ashý» saıasaty. «Batys óńirdi ashý» – Qytaıdyń batys óńirindegi ornalasqan ólkeler olar: Tıbet, Gansý, Chıńhaı, Shınjıań, Nıńshıa, İshki monǵol, Gýańshı jáne Chońchıń, Shıanshı, Sy chýan, Gúı joý,Úınan qatarly 12 ólke-qalalardy qamtıdy. Jalpy jer kólemi 6 mıllıon 850 sharshy kılometir jerdi alyp jatyr. Búkil memelekettiń 71,4% ustaıdy,2002jyldyń sońyńynda bul jerdegi halyqtar sany úsh júz mıllıon 670myń adamǵa jetti. Búkil el halqynyń 28,8% ustaıdy. 2003jyly memelekettik jalpy ishki ónim 226myń 600tılıardqa jetti. Bul búkil eli ishki óniminiń 16,8%ustaıdy. Bul óńirlerdiń tek ekonomıkalyq damý deńgeıi shyǵys Qytaımen salystyrǵanda álde qaıda artta, alaıda tabıǵaty, qazba baılyqtary, bazar bolýǵa negizderi, jaǵarapıalyq ortasy, tarıhy bár-bári de tamasha shar-jaǵydaıynda. Bul óńirdiń jan basyndyq ortasha tabysy shyǵyspen salystyrsaq 40% yna  teń keledi,[2]sondyqtan bul óńirdi1999jyly17shildede kózden keshirgen sol kezdegi QKP tóraǵasy Jıań Zymın tezdetip shyǵyspen teńestiýdi qolǵa alý jóninde tapsyrma bergen qol astyndaǵy atqa minerlerge. Ol óz sózinde qytaıdyń shyǵysynda ıgerilmeı qalatyn kóp aqshany osy raıondarǵa salý jóninde buıryq berdi. Alaıda bul jerlerdiń  jan sany sırek,  jeri taýly, joly qıyn. Solaı bolǵanyna qaramastan jergilikti qalyq halyqpen, kadrlarmen birlesip halyqtyń jaǵdaıyn jasaý,el turaqtylyǵyn myqty ustaý kerekpiz dep atap kórsetti. 2001jyldyń qańtarynda bul tapsyrma boıynsha sol kezdegi QHR úkimetiniń basshysy Jý Ryńjı ózi bas bolyp osy sharýany qolǵa aldy. Sol jyldyń naýyryz aıynan bastap naqtyly jumystar bastaldy. 2010j 5 maýsymda «Batys óńirdi zor kúshpen aıqara ashyý» dep atalatyn baıandama jasap QKP tóraǵysy Hý Jıntaý tómendegi 6 jumysty myqty ustaý dep úkimet pen qatysty basshylarǵa tapsyrma berdi: [3]Ol óz sózinde jeńil qaraýǵa bolmaıtyn óte mańyzdy da japaly jumys, bul ústerińizdegi aýyr júk dep atap kórsetti;

1.Kedeıler qonystanǵan obylystar men eldi mekenderdi negiz etip olarǵa járdem aqshalardy kóbeıtý, ondaǵy túrli tirshilik qurylǵylaryn zor kúshpen jańartyp, osy zamandanǵan ınfra qurlymdardy damytyp, memelekettiń haýpsizdigin barynsha kúsheıtý kereksińder.

2.Shaǵyn jáne orta, úlken bızeines oryndaryn eń aldymen ashýǵa kóńil bólip, ásirese halyqqa paıdaly tabys kózderin kóbeıtý, osy arqyly ekonomıkalyq damýdy qolǵa keltirip, ekonomıkalyq  qurlymdardy rettep, osy zamandanǵan formada halyqqa qyzmet kórsetińder, jańasha  ǵylymı agrarlyq salany qalyptastyryp halyqtyń turmysyn jaqsartý kereksińder.

3.Qoǵamdyq qurlymdardy rettep, naqtyly halyqqa paıdaly jumystardy kóbeıtip, qala-aýyldarǵa deıin áleýmettik qyzmet kórsetý jelilerin barynsha damytyp halyqtyń ál-aýhatyn odan ary jaqsarta túsý.

  4. Reforma jasap esik ashý saıasatyn barynsha jandandyryp batys óńirdi ári tez ári tamasha jaǵydaıda damytýdyń tetikterin qarastyryńdar. Bunda shetel-jáne otandyq qatysty organızatsıalarmen baılanysqa shyǵyý, odan ortaq paıdaǵa kenelý, otanǵa haýpsiz túrde shetelmen ekonomıkalyq istestikerdi damytý.

 5. Jalań damý dep naýhanǵa aılandyrmaı ondaǵy úılesimdilik pen turaqtylyqty qolǵa keltirý, qoǵamnyń turaqtylyǵy halyqtyń amandyǵyn basty nazarǵa alý, qoǵamdyq basqarýdyń jańasha jolyn oılastyrý, halyqtyń zańdyq saýatyn arttyrý, ult aralyq qyzmet pen din isterin birge qarastyrý, etnos aralyq tatýlyqty myqty ustap otandyq ekonamıkany ortaq gúldendirý.

6. Bizdiń júrgizip otyrǵan osy saıasatymyzdy jergilikti halyqtyń barynsha qoldaýyna qol jetkizý jáne bul isti halyqqa túsindirip atsalysýǵa belsene kómek kórsetýge shaqyrý. Bul iste osynda otyrǵan sizder ǵana emes barlyq kadrlar qosyny atsalysyp, belsene jumys júrgip óz otandaryn ózderi damytý kerek.  Ol taǵyda esterińizge salaıyn batys óńir otanymyzdyń eń aýqymdy da eń ádemi raıony, sondyqtan da ol jerde etnostary yntymaqty, halqy tynysh, ekonomıkasy damyǵan, qoǵamy turaqty bolýy tıis dep qadap aıtty. [1]

2011j osy sharaýany odan saıyn kemeldenirý maqsatynda memleketti damytý jáne reforma jasaý agenttiginiń alqaly jınalysynda batys óńirdi zor kúshpen ashý jospary qaraldy: Bul jospar «1025» dep atalady. Jalpy jospar 12 úlken taraýǵa, 58 taraýshaǵa bólinedi.  Jospar 2011 den 2015 jyldar aralyǵynda júrgizilýi kerek jospar.  [4]

Bul jeke bir agenttiginiń jumysy emes, qytaı basshylarynyń tikeleı qadaǵalaýyndaǵy, barsha qytaılyqtardyń jumysy. Sondyqtan bul 5 jyldyq batys óńirdi damytý isine jeńil qaraýǵa bolmaıdy, bunda eń áýeli halyqttyń ál-aýqatyn jaqsartý, qoǵamdaǵy turaqty tynyshtyqty qalyptastyrý,  sodan keıin halyqtyń bilimin deńgeıin joǵarlatyp, barlyq nársege ǵylymı kóz-qaraspen qaraı alatyn dárejege jetkizý, árıne bul iske barsha halyq at salysady, sonyń ishinde kadrlar qosyna, óte-móte jergilikti kadrlar belsene atsalysady, jan aıamaı mańdaı terlerimen óz otandaryn gúldendiredi. 2005 jyldan bergi 5 jyldyq kórsetkish jaman emes, aıtar bolsaq halyqtyń ál-aýqatty aıtarlyqtaı jaqsardy, jan basyna kiris 2005 jyldan 6 paıyzǵa ósti. Joldar men ınfraqurlymdar retteldi. 360000 sharshy kılometr tas jol jasaldy, buzylǵan ekologıa qalpyna keltirildi dedi jaýapty mamandar. [5]

Batys óńirdi ashý  isi qolǵa alynǵaly 13 jyl boldy.  Osy jyldarda jetken jetistikter az emes, munda ár pravınsıaǵa óte tamasha jetistikterge jetti. Batys óńiri qoǵamynyń ár salasyna daryndylar men tyń eńbekkúsh keldi. Qytaı úkimetiniń batys óńirlerge baılanysty aıryqsha ádis-tásilderi 2000j № 33 qujatynda aıtylǵan. Onda qytaı QKP bıikte turyp uzaqqa kóz jiberedi.  Batys óńirdi ashý ekonomıkalyq másele ǵana emem ol memelekettik mańyz bar iri sharýa. Búginnen bastap birinshi kezekte joldardy jaqsartý, ekologıalyq ortany jaqsartyp, agyrarlyq isterdi órkendetýge kúsh salý. Óner-kásip qurlymdaryn retteý, týrısik sharýashylyqty damytý, ǵylymı-tehnıkalyq oqytýdy kúsheıtý, densaýlyq saqtaý, mádenıet isterin myqty ustaý. Osylaı 5-10 jyl ishinde batys óńirdi aıtarlyqtaı ózgertýimiz kerek. 21ǵasyrdyń ortasynda batys óńirdiń ekonomıkasy qaryshtap damyǵan, qoǵam óndirisi alǵa basqan, halqy tynysh, yntymaqty, ekologıasy tazarǵan jańa  beınesin kórýimiz kerek dep jazylǵyn.

    Ortalyqtan bólingen aqshalardyń qoldanylymyn naqtyly qadaǵalaý, ol aqshalar agrarlyq, qoǵamdyq qamsyzdandyrý, bilim-berý, ǵylym-tehnıka, densaýlyq-saqtaý, josparly týý, mádenıet, ekologıany saqtaýdan syrt egistik alqaptardy, mal-sharýashylyqty jaılymdar men orman -sharýashylyǵyn qunarlandyrýǵa, qalpyna keltirý isi boıynsha sýbsýdıalaýǵa istetý. [6]

Barlyq qarjylyq uıymdar osy is-sharaǵa belsene at salysyp kerek qarjyny der kezinde berýge jaǵydaı jasaý.

Aqsha salatyn jerlerdiń mańyzdylyǵyn eskere otyryp halyqtyń barsha qajetin negizge ala otyryp olardyń ál-aýhatyn joǵarlatý.

Bundaǵy salyq alýǵa jeńildik berý, 15 paıyz baj almaý.

Jer asty baılyqtary men ken isterinde tıimdi saıasattar qoldaný.

Baǵa saıasatyn jáne komýnaldyq tólemderde laıqty baǵany ustaný.

 Reforma jasap esikti syrtqa aıqara ashý saıasatyn qoldaný. Elmizge sheteldik saýdagerlerdi myqtap tartý,  sheteldik týrıserdi de barynsha kóbeıtý.

Daryndylardy sol óńirlerge tartyp, ǵylmı-tehnologıalyq bilim berýdi kúsheıtý. Daryndylarǵa jaǵydaı jasaý aılyǵyn joǵarlatý, baspanamen qamdap sol jerde qalyp jańalyq ashýǵa shabyttandyrý. Osy arqyly ǵylym men tehnıkanyń jetistiginiń paıdasyn kórsetý, osy jetistikterdi bilim berý salasyna paıdalaný, búkil qoǵamdy jappaı saýattandyrý,  adamdardyń ǵylymı óresin kóterý. Mádenıet densaýlyq saqtaý isterin barynsha damytý. 2010 jyldyń 26 qazanynda bul tapsyrma derlik oryndaldy dedi jaýapty mamandar. [7]

Búgingi tańda QHR SHÝAR-nda negizgi 13 az ult qosymsha 47  az ult  ómir súredi. Qazaqstan úshin úlken qyzyǵýshylyq týdyratyn SHUAA-nyń jaǵdaıyna toqtalsaq: birinshiden, SHUAA – Qytaı men Qazaqstan úshin mańyzdy strategıalyq aýdan; ekinshiden, SHUAA-da 1 mıllıonnan astam, qazaq dıasporasy turady;  úshinshiden, Batysty ıgerý boıynsha QHR-dyń memlekettik baǵdarlamasynda SHUAA negizgi oryndy alady; tórtinshiden, barlyq kóship-qoný kompanıalaryndaǵy kóship-qoný aǵynynyń kóp bóligi SHUAA-ǵa baǵyttalady; besinshiden, SHUAA tabıǵı resýrstarǵa, qunarly jerge, munaı-gaz ken oryndaryna baı aýdan bolyp tabylady. [9] Shyńjań Uıǵyr Avtonomıaly aýdany QHR-dyń batys qaqpasy bolyp tabylady jáne ol Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy qatynas joldary ótetin jalǵyz aımaq. Eki memleket arasyndaǵy barlyq kólik magıstraldary: áýe, temirjol, avtomobıl joldary SHUAA arqyly ótedi, ekijaqty saýda kóleminiń 80 paıyzy SHUAA-nyń enshisine tıedi, buǵan qosa búkil Qazaqstan - Qytaı shekarasy SHUAA-nyń terıtorıasyna japsarlas jatyr. Shyńjań QHR-dyń batys soltústik shekara óńirine ornalasqan shekara lınıasy uzyn, strategıalyq orny erekshe mańyzdy eldiń ornyqtylyǵy men qaýipsizdigin qorǵaýda mańyzdy ról atqarady. Sondaı-aq sheteldermen ekonomıka, mádenıet aýystyrýdyń terezesi, sondyqtan han ulty men etnıkalyq toptardyń óz erekshelikterin qaıtkende tolyq damytý jáne olardy organıkalyq túrde birlestirý - memlekettiń ekonomıkasy men qoǵam damýynyń kepili Az ult aýdandarynyń basym bóligi memlekettiń shekara aýdandary. Memleket qorǵanysynyń aldyńǵy shebi erekshe mańyzdy osy zamandandyrý qurylysyn júrgizýde sózsiz tynysh, yntymaqty, saıası jaǵdaı ári qaýipsiz, senimdi shekara qorǵanysy bolýy tıis. [8] Sondyqtan da batys óńirdi ashý isi bul maqsatta óte mańyzdy oryn alady. Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy shynaıy ekonomıkalyq baza men qarjy qaınar kózderiniń negizinde kóship-qoný prosesteriniń ózektiligi oryn alǵan 9-ynshy besjyldyq pen kelesi onjyldyqqa áleýmettik-ekonomıkalyq damýdyń memlekettik josparynyń negizgi bóligi bolǵan keshendi jospar daıarlanǵan. Búgingi tańda  Qytaı  Orta Azıa, Reseı  men«Batys Qytaı – Batys Evropa» tas joly – Qytaıdyń batysty ıgerýiniń alǵashqy qadamy. Bul saıasat uzaq merzimdi maqsattarǵa qol jetkizýge  baǵyttalǵan. Osy baǵyttaǵy eń mańyzdy másele – Qazaqstan-Qytaı baılanysy, al Qazastanǵa shyǵatyn birden-bir mańyzdy ótkel  ol Shın jıń. Sondyqtan da Qazaq-qytaı dostyǵyndaǵy «batys óńirdi ashý» óte mańyzdy sanalady.

 Abdýraqyn Nurhalyq

Ál-farabı atyndaǵy QazUÝ,

shyǵystaný fakúltetiniń aǵa oqytýshysy